Orku­mik­ill og áræðinn

Kristján fædd­ist á Ísaf­irði og komu teikni­hæfi­leik­ar hans snemma í ljós að sögn Dag­nýj­ar. Eft­ir að hann varð munaðarlaus ein­ung­is 16 ára gam­all flutti hann síðan til Bost­on í Banda­ríkj­un­um þar sem bróðir hans bjó. Þar lagði hann stund á list­nám áður en hann hélt til frek­ara náms í New York þar sem hann lærði meðal ann­ars hag­nýta grafíklist. Í New York kynnt­ist Kristján einnig art deco-listasefn­unni sem réð þá ríkj­um í menn­ing­ar­lífi stór­borg­ar­inn­ar.

Aðspurð hvernig mann Kristján hafi haft að geyma svar­ar Dagný að hann hafi verið orku­mik­ill og áræðinn. „Það þótti óvana­legt á þess­um tíma að læra í Banda­ríkj­un­um og upp­haf­lega ætlaði Kristján að setj­ast þar að og verða manna­mynda­mál­ari, því það var nóg að gera í þeim bransa þarlend­is. Svo kem­ur hann til Íslands árið 1929 og fer ekki aft­ur út. Hann seg­ir ein­hvers staðar að hann hafi dreymt um að mála ís­lenska nátt­úru, en svo kynn­ist hann líka kon­unni sinni. Þannig að hann verður aldrei þessi manna­mynda­mál­ari í Banda­ríkj­un­um sem hann sá fyr­ir sér á meðan hann var í námi. Í staðinn verður hann lands­lags­mál­ari á Íslandi.

Það sem er líka óvana­legt við Kristján er að hann fer að ferðast mjög mikið um allt land og upp á há­lendi, líka að vetri til. Það gerðu ekki marg­ir á þess­um tíma. Kon­an hans, Klara Helga­dótt­ir, fór með hon­um í þessi ferðalög en hún var ein­mitt mik­il íþrótta­kona og var til að mynda ein þeirra sem kynntu Íslend­ing­um tennisíþrótt­ina. Þannig að hún var ekk­ert að víla fyr­ir sér að ferðast eða sofa í tjaldi. Hún hef­ur verið góður ferðafé­lagi. Það er til fal­leg teikn­ing eft­ir Kristján úr einni af þess­um ferðum, þar sem hún er í tjald­inu þeirra.“

Blendn­ar viðtök­ur

Kristján lést árið 1937, aðeins 34 ára að aldri. „Hann átti stutt­an fer­il en var mjög af­kasta­mik­ill. Alltaf að ferðast og mála og var óhrædd­ur við að sýna er­lend­is, sýndi til dæm­is í Stokk­hólmi, London, Amster­dam og víða í Banda­ríkj­un­um,“ seg­ir Dagný og bæt­ir við að eft­ir því sem næst verður kom­ist hafi Kristján verið fyrst­ur ís­lenskra mynd­list­ar­manna til að setja upp einka­sýn­ing­ar á þess­um stöðum. Verk hans hafi sömu­leiðis hlotið góðar viðtök­ur er­lend­is. Nei­kvæðu viðtök­urn­ar hafi því aðallega komið frá Íslandi.

Spurð nán­ar út í viðtök­urn­ar hér á landi bend­ir Dagný á að listrýni hafi verið með ör­lítið öðru sniði á þess­um tíma en þekk­ist í dag. Kristján hafi sömu­leiðis ekki verið sá eini sem fékk nei­kvæða gagn­rýni fyr­ir verk sín. „Marg­ir sem voru að skrifa í blöðin leyfðu sér til að mynda orðanotk­un sem þætti ábyggi­lega dóna­leg í dag. Maður verður jafn­vel hissa á sumu því sem gagn­rýn­end­ur létu frá sér.“

Þá virðist sér­stak­lega ein­um manni, Jóni Þor­leifs­syni, sem skrifaði und­ir nafn­inu Orri, hafa verið í nöp við Kristján. „Orri var sjálf­ur mynd­list­armaður og skrifaði mynd­list­ar­gagn­rýni fyr­ir Morg­un­blaðið. Eft­ir fyrstu sýn­ingu Kristjáns á Íslandi kom Orri með vin­sam­leg­ar ábend­ing­ar, til að mynda fannst hon­um að mennt­un Kristjáns væri ekki nógu góð og að hann ætti að huga bet­ur að litn­um í verk­um sín­um. Ég held að hon­um hafi fund­ist að ekki væri hlustað á sig, því tveim­ur árum síðar var Kristján enn að gera sömu vit­leys­una að hans mati.“

Dagný seg­ir Kristján þó ekki hafa látið nei­kvæða gagn­rýni stöðva sig. „Það var til dæm­is hald­in sýn­ing í Stokk­hólmi þar sem til­gang­ur­inn var að kynna ís­lenska mynd­list og helstu list­mál­ar­ar þjóðar­inn­ar voru vald­ir til þátt­töku. Kristján var ekki val­inn en gerði sér lítið fyr­ir, leigði sýn­ing­ar­sal í Stokk­hólmi og hélt einka­sýn­ingu á verk­um sín­um á sama tíma og hin sýn­ing­in stóð yfir. Hann var sann­ar­lega orku­mik­ill og lét verk­in tala.“

Hug­mynd­ir um álfa

Á sýn­ing­unni eru um 50 verk sem gefa breiða mynd af ferli Kristjáns. „Elstu verk­in eru frá því að hann var í námi í Banda­ríkj­un­um, svo eru manna­mynd­ir og lands­lags­mynd­ir frá Íslandi og svo nokkr­ar sem hann kallaði hug­mynd­ir,“ út­skýr­ir Dagný. „Þar sér hann fyr­ir sér vík­inga og álfa og jafn­vel eld­gos sem átti sér aldrei stað. Síðasta mynd­in, sú sem hann var með á trön­un­um þegar hann lést, hef­ur ein­mitt heitið Hörm­ung­ar. Ófull­gerð hug­mynd.“

Þá verður einnig til sýn­is úr­val hönn­un­ar­verka eft­ir Kristján sem hann vann fyr­ir Eim­skipa­fé­lag Íslands, svo sem aug­lýs­inga­spjöld, daga­töl og minja­grip­ir. Listamaður­inn Godd­ur tók hönn­un­ar­verk­in sam­an.

Sam­hliða sýn­ing­unni kem­ur út yf­ir­grips­mik­il bók um ævi og verk Kristjáns H. Magnús­son­ar í rit­stjórn Ein­ars Fals Ing­ólfs­son­ar, sem ætt­ingj­ar Klöru Helga­dótt­ur eig­in­konu Kristjáns standa að. „Þegar Lista­safnið gaf út Íslenska lista­sögu fyr­ir nokkr­um árum benti Hrafn­hild­ur Schram okk­ur á að Kristján væri maður sem þyrfti að kanna bet­ur, en hún hef­ur rann­sakað þetta tíma­bil í lista­sög­unni. Það má segja að við höf­um tekið þeirri áskor­un. Nú hef­ur Ein­ar Falur rit­stýrt þess­ari stóru og flottu bók og í sam­bandi við út­gáfu henn­ar kom til tals að halda líka sýn­ingu. Okk­ur fannst það áhuga­vert vegna þess að þetta er listamaður sem fáir þekkja og þó að hann hafi átt stutta ævi þá ligg­ur mikið af verk­um eft­ir hann.“

Dagný bæt­ir við að hún mæli með því að fólk kíki bæði á sýn­ing­una og lesi bók­ina. „Það er ólík upp­lif­un, að skoða verk­in og svo að lesa um þau og skoða mynd­ir af þeim.“

End­ur­lit var opnuð á Lista­safni Íslands í gær og stend­ur yfir til 14. sept­em­ber.