Morgunblaðið | 29.3.2021 | 10:40

Er möguleiki að nýta hreinsunarhrognkelsin?

Hrognkelsisseiðin eru ekki bara krúttleg heldur líka gagnleg. Ljósmynd/Hafrannsóknastofnun

Tilraunir með hrognkelsisseiði til að hreinsa lúsugan lax hafa verið gerðar frá árinu 2014. Hrognkelsin eru ekki nýtt eftir slátrun. Norðmenn spyrja sig hvort forsvaranlegt sé að ala fisk til að hann endi í bræðslu með úrgangi.

Ragnar Jóhannsson.

Ragnar Jóhannsson, sviðsstjóri fiskeldis hjá Hafrannsóknastofnun, segir rannsóknir með hrongkelsi í laxakvíum gengið vel. Hann segir þróun eldisins nokkurn veginn vera komna og næstu skref í rannsóknum þessu tengdum vera tvö; annars vegar að finna hvernig nýta megi hrognkelsin eftir að þau hafa þjónað hlutverki sínu í laxakvíum. Hins vegar að vera með eigin klakfisk.

Á Íslandi er einungis notast við hreinsunarhrognkelsi í laxeldi á Vestfjöðrum. Eftir að hreinsunarhrognkelsi hafa þjónað tilgangi sínum er þeim slátrað um leið og laxinum í kvíunum.

Unnin eins og úrgangur

Hreinsunarhrognkelsunum er dælt upp með sama hætti og laxi í sláturhúsin, þar sem þau eru deyfð sérstaklega og slátrað. Þá eru þau flutt ásamt innyflum úr laxinum í Arctic Prótein í Borgarnesi þar sem þau eru brædd í lýsi og mjöl. Hrognkelsin eru því meðhöndluð eins og úrgangur úr vinnslu.

Ekki er unnt að nota hreinsunarhrognkelsi áfram vegna þess að þau hafa náð slíkri stærð að þau hafa ekki lengur lyst á lúsinni. Einnig myndi slíkt bjóða upp á smithættu en ekki er hægt að setja lifandi fisk á milli kvía upp á sjúkdómshættu.

Frétt af mbl.is

350 þúsund hrognkelsi til Skotlands

Lifunin á hrognkelsum sem notuð eru í hreinsun á laxi hefur batnað verulega frá því að tilraunirnar hófust. Ragnar segir lifunina hafa verið vandamál til að byrja með en með bættu fóðri og bættri meðferð hefur hún stórbatnað. „Við þurfum þó að ná henni á það stig að dánartíðni hjá hrognkelsinu sé ekki meiri en dánartíðni hjá löxunum sjálfum.“

Einbeita sér að klakfiski

Eftir slátrun stendur nokkur lífmassi eða hráefni, sem eru hrognkelsin. Þau eru ekki nema 200-300 grömm þegar að slátrun kemur. Nýtingin á hráefninu í afurð er því nokkur áskorun.

Ragnar telur ekki raunhæft að selja hreinsunarfiskinn eftir slátrun, enda hafa hveljur af villtum hrognkelsum ekki skapað nægilega mikil útflutningsverðmæti hingað til þrátt fyrir að vera töluvert stærri. Hann segir Matís hafa unnið verkefni þar sem þess var freistað að vinna verðmætari prótein til manneldis úr hrognkelsunum en ekki haft árangur sem erfiði. Líklega þurfi frekari afurðaþróun að bíða betri tíma. Áður hafa verið gerðar tilraunir hér á landi og í Færeyjum við að vinna kollagen og gelatín úr villtum hveljum.

Þá segir Ragnar að Hafrannsóknastofnun muni einbeita sér að því að ala klakfisk fyrir hrognkelsin.

Ekki er ólíklegt að öll vinnsla myndi hagnast á því ef fundnar væru fleiri leiðar til að nýta hrognkelsi. mbl.is/Hafþór Hreiðarsson

„Núna er það þannig að við veiðum villt hrognkelsi sem eru hrognafull og hrognin síðan klakin úr villtum stofnum. Klakfiskarnir eru fyrst settir í sóttkvíarstöð og mælingar gerðar til að sjá hvort einhverjir sjúkdómar séu til staðar,“ segir Ragnar.

Framtíðaráformin eru þó að vera með eigið klakfiskeldi og vera mögulega með einhverskonar stofnfisk. Stofnfiskurinn yrði þá notaður við það að framleiða hrogn fyrir áframhaldandi eldi. „Þá yrðum við laus undan þessari sjúkdómshættu og gætum mögulega farið að velja fyrir einhverjum hagstæðum eiginleikum,“ segir Ragnar. Með því væri hægt að ná fram sóttfríum hrognum, á þeim árstíma sem hentar með ljósastýringu og nota sameindaerfðafræðilegar aðferðir við val á foreldrum með heppilegustu eiginleikana.

Rannsóknir í Noregi lengra komnar

Í Noregi glímir laxeldisiðnaðurinn við sama vandamálið.

Árið 2019 voru yfir 39 milljónir hrognkelsaseiða seldar til laxeldis og eru hrognkelsi til hreinsunar á laxi þriðja mest alda fisktegundin í Noregi. Hvert seiði kostar um 20 norskar krónur, sem samsvarar um 300 íslenskum krónum. Matvælastofnun Noregs gerir ráð fyrir að um 40% hreinsunarfisks deyi kvíunum, sem byggt er á mati iðnaðarins sjálfs. Einnig fylgir því kostnaður að losa sig við hrognkelsin eftir notkun. Það er því til mikils að vinna ef hægt er að nýta hreinsunarfiskinn áfram eftir að hann hefur étið sig saddan af laxalús.

Leitað er leiða til að nýta fiskinn til manneldis. Ljósmynd/NOFIMA

Í Noregi vinnur Nofima rannsóknarverkefnið „Frá úrgangi til matar – sjálfbær nýting hrognkelsa“ sem fjármagnað er af Rannsóknarráði Noregs. Fjármögnunin hljóðar upp á tæpar níu milljónir norskra króna sem samsvarar um 134 milljónum króna og stendur verkefnið til ársins 2023.

Rannsóknaraðilar leitast við að svara spurningum um hvort hægt sé að vinna afurð til manneldis úr hreinsunarfiski. Ætlunin er að greina alla virðiskeðju hreinsunarfisks, allt frá flokkun og vinnslu að mögulegri arðsemi þess. Á sama tíma rannsakar Akvaplan Niva, dótturfélag norsku vatnsrannsóknastofnunarinnar, aðferðir til þess að lokka fiskinn, sem þegar er orðinn of stór til að gæða sér á laxalús, úr kvíunum. Tilraunir hafa verið gerðar bæði með ljós og hljóð. Einnig kannar Akvaplan Niva aðferðir til að deyfa fiskinn á skilvirkari hátt fyrir slátrun.

Þá er unnið í samstarfi við veitingastaði við að kanna möguleika þess að nýta hreinsunarhrognkelsi.