Skortur er á aðlögunaráætlun fyrir íslenskan sjávarútveg og íslenskt fiskeldi vegna væntanlegra afleiðinga loftslagsbreytinga. Þetta segir Ragnhildur Friðriksdóttir, verkefnastjóri hjá Matís.
Ragnhildur er meðal höfunda vísindagreinar sem birt var fyrir rúmum mánuði í vísindatímaritinu Climatic Change og er í greininni lýst kerfisbundinni aðferð og leiðsögn um hvernig sjávarútvegur og fiskeldi geta aðlagað starfsemi sína áhrifum loftslagsbreytinga. Er þetta hluti af samstarfsverkefninu ClimeFish, sem styrkt var af Rannsóknaáætlun Evrópu (Horizon 2020).
„Þegar verið er að tala um aðgerðir vegna loftslagsbreytinga er þeim skipt í annars vegar mótvægisaðgerðir, sem eru leiðir til að minnka útblástur eða binda gróðurhúsalofttegundir. Síðan er þetta sem heitir aðlögun sem er hvernig við hyggjumst bregðast við þeim breytingum sem hafa orðið eða sem líklega verða,“ útskýrir hún. Tilgangur verkefnisins fólst í að skilja áhrif loftslagsbreytinga á sjávarútveg og fiskeldi í Evrópu og féll það í hlut Ragnhildar og Jónasar R. Viðarssonar, sem einnig starfar hjá Matís, að kortleggja leiðir fyrir sjávarútveg og fiskeldi til að setja upp aðlögunaráætlanir sem miða m.a. að því að styrkja innviði fyrirtækjanna, bæta lagaumhverfið og auka vöktun, svo eitthvað sé nefnt.
„Þetta gerir fyrirtækin betur í stakk búin til að takast á við breytingarnar sem eru fram undan.“ Aðferðafræðin var prófuð og sannreynd í sjö evrópskum tilviksrannsóknum innan fiskeldis og sjávarútvegs og hafa niðurstöðurnar meðal annars verið nýttar sem fræðsluefni innan FAO, Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna.
Hún segir helsta þátt í aðferðafræðinni, sem í greininni er lýst, vera að greina hverjar helstu áhætturnar eru og ekki síst tækifærin sem fylgja loftslagsbreytingum, meta umfang þeirra, tímasetningu og áhrif á líffræðilega, efnahagslega og félagslega þætti. Eftir þessa áhættugreiningu greinum við aðlögunarþörf, sem sagt hversu vel innviðir, virðiskeðjur og aðrir þættir eru í stakk búnir til að mæta þeim breytingum sem kortlagðar hafa verið. Þá er kortlagt hvaða aðgerða sé hægt að grípa til í þeim tilgangi að bregðast við. „Út úr þessu kemur nokkurs konar verkfærakassi af aðlögunaraðgerð- um sem eru tímasettar og búið að meta hversu mikið þær kosta.“
Ragnhildur segir víða rætt um mikilvægi þess að gefnar séu út leiðbeiningar um það hvernig sé hægt að aðlagast loftslagsbreytingum. „En þessi umræða um aðlögun er stutt á veg komin á Íslandi og innan sjávarútvegsins er umræðan lítið sem ekkert hafin,“ segir hún og bætir við að það sé fulltrúi frá sjávarútveginum í starfshópi sem hefur það hlutverk að móta stefnu íslenskra stjórnvalda varðandi aðlögun að loftslagsbreytingum.
„Flest Evrópuríki eru búin að setja fram aðlögunaráætlun á landsvísu. Við erum ekki búin að gera það hér á Íslandi,“ segir Ragnhildur og bendir á að aðlögunarstefnan sem starfshópurinn vinnur að muni verða lögð fyrir Alþingi og verði um sinn grunnur að aðlögunaráætlun fyrir Ísland.
Þrátt fyrir að beðið sé eftir starfshópnum segir Ragnhildur enga ástæðu til að hefja ekki þegar vinnu innan greinarinnar. „Það er heilmikil vinna sem hægt er að vinna þó að aðlögunaráætlunin sem slík sé ekki komin. Rannsóknir á heimsvísu sýna að alls konar breytingar eru þegar að eiga sér stað í hafinu, þótt þær séu vissulega mismiklar og misjafnar eftir svæðum og heimshlutum. Það eru breytingar í hafstraumum, hækkandi yfirborðshiti sjávar, súrnun sjávar og öfgakenndari veður og svo framvegis. Allt getur þetta haft áhrif á lífríkið. Það sjást breytingar í vaxtarhraða, aldursdreifingu, útbreiðslusvæði ýmissa fiskistofna og breytingar í fari þeirra, bæði hvað varðar tímasetningu og hvert þeir leita. Breytt tegundasamsetning í afla og aukning í sjúkdómum.“
Jafnframt segir Ragnhildur einn anga af breytingunum aukna spennu milli ríkja þegar kemur að ráðstöfun deilistofna í ljósi þess að útbreiðslusvæðin breytast þvert á efnahagslögsögur ríkja. „Þetta er eitthvað sem þarf að fara að hugleiða, hvernig á að bregðast við því.“
„Eins og er er engin yfirsýn til staðar er varðar mögulegt loftslagstengt tjón eða aðlögunarþörf sjávarútvegsins næstu ár. Það er okkar sýn, og loftslagsráð hefur líka bent á, að það þarf að setja fjármagn í auknar rannsóknir þar sem hægt væri að búa til sviðsmyndir svo hægt sé að skilja hvar helstu áhrifin koma til með að koma fram,“ fullyrðir Ragnhildur og heldur áfram. „Það eru ekki bara líffræðileg áhrif, það geta einnig verið heilmikil efnahagsleg og samfélagsleg áhrif. Það eru miklir samfélagslegir hagsmunir í húfi. Ef við missum út mikilvæga nytjastofna hefur það mikla keðjuverkun í för með sér fyrir íslenskt samfélag. Við sjáum að fisktegundir eru að missa MSC-vottunina í tengslum við þetta allt og það hefur einnig áhrif á sjávarútvegsfyrirtæki og við erum að sjá sveiflur í markaðsverði.“
Á grundvelli alls þessa sé ljóst að mikilvægt sé að fá yfirsýn yfir hugsanlegt tjón sem kunni að vera yfirvofandi, að sögn Ragnhildar. „Nú höfum við þessa aðferðafræði hjá Matís og höfum mikinn áhuga á að taka þetta áfram, fara í þessa vinnu á Íslandi og gera þessa áhættugreiningu fyrir íslenskan sjávarútveg, búa til aðlögunaráætlun fyrir þessa atvinnugrein. Þetta er eitthvað sem þyrfti líka að gera fyrir aðra frumatvinnuvegi á Íslandi.“
Hún segir forsenda þess að slík vinna skili árangri sé að viðhaft sé virkt samtal við sjávarútveginn. „Það er hluti af þessari aðferðafræði að hagsmunaaðilar séu hafðir með á öllum stigum máls. Það sýndi sig alveg í verkefninu hjá okkur að þegar aðeins var stuðst við vísindalegar niðurstöður, einfaldlega gleymdist fullt af atriðum sem hagsmunaðailar og sjómenn bentu á. Þetta hafði rosalega mikið að segja í okkar vinnu.“
Ragnhildur stefnir að því að standa fyrir málstofu um bein og óbein áhrif loftslagsbreytinga á sjávarútveg á Sjávarútvegsráðstefnunni, sem haldin verður 11.-12. nóvember á þessu ári.