20 þúsund eyrnasteinar á ári hverju

Meðal helstu tækja til að leggja mat á stöðu fiski­stofna er að mæla ald­ur þeirra og í til­felli þorsks­ins er ald­ur les­in í eyrna­stein­um eða kvörn­um fisks­ins. Það kall­ar á mikla þekk­ingu að geta greint ald­ur fisks­ins með þess­um hætti, en um 20 þúsund kvarn­ir eru tekn­ar úr þorsk­um á ári hverju.

Hægt er að beita nokkr­um aðferðum við ald­urs­grein­ingu á fisk­um. Al­geng­ast­ar eru grein­ing­ar á hörðum lík­ams­hlut­um fiska svo sem kvörn­um, sem einnig kall­ast eyrna­stein­ar, og hreistri. Finna má kvarn­ir í poka­laga líf­fær­um eða skjóðum í innra eyra allra bein­fiska. Þær vaxa alla ævi líkt og fisk­ur­inn sjálf­ur og tal­in mik­il fylgni milli stærðar kvarna og stærðar fisks­ins og er á þeim grund­velli hægt að áætla stærð fisks út frá kvörn­um.

Kvörn tek­in úr höfði þorsks. Ljós­mynd/​Hav­forskn­ings­instituttet

Að ald­urs­greina þorsk er ekki mikið frá­brugðið því að ald­urs­greina tré. Eins og flest­um er kunn­ugt er ald­ur trjáa met­in með því að telja ár­hringi í þverskorn­um drumbi.

Það sama á við um þorskinn en þá eru tald­ir vaxt­ar­hring­ir á kvörn­um sem mynd­ast ár­lega. Breiðir og hvít­ir hring­ir mynd­ast yfir sum­arið þegar fæðufram­boð er mikið og fisk­ur­inn er í vexti en dekkri og mjórri hring­ir á vet­urna þegar vöxt­ur­inn er hæg­ur.

Kvörn úr sex ára þorski sem steypt er í gler. Ald­ur sést með taln­ingu hringa. Ljós­mynd/​Haf­rann­sókna­stofn­un

Ekki eina verk­efni starfs­manna

Árlega er fjöldi fiska ald­urs­greind­ur hér á landi og er slík grein­ing á ábyrgð Haf­rann­sókna­stofn­un­ar sem styðst við grein­ing­una í rann­sókn­um sín­um.

„Kvörn­um þorska úr afla er safnað í landi. Safnað er á Suður­nesj­un­um og uppi á Akra­nesi frá höfuðstöðvun­um í Hafnar­f­irði en úti­bú stofn­un­ar­inn­ar í Ólafs­vík, á Ísaf­irði, Ak­ur­eyri, í Nes­kaupstað og Vest­manna­eyj­um sjá um söfn­un­ina úti á landi. Yf­ir­leitt eru feng­in sýni beint frá bát­um, á fisk­mörkuðum eða í vinnsl­um,“ seg­ir Guðmund­ur Þórðar­son, sviðstjóri botnsjáv­ar­sviðs hjá Haf­rann­sókna­stofn­un.

„Árlega er safnað um fjög­ur til sex þúsund þorskkvörn­um úr afla,“ út­skýr­ir Guðmund­ur. Tíu starfs­menn stofn­un­ar­inn­ar koma að söfn­un­inni í úti­bú­um og um sex starfs­menn í höfuðstöðvum Haf­rann­sókna­stofn­un­ar í Hafnar­f­irði, „en í öll­um til­fell­um er þetta ekki eina verk­efnið sem fólk sinn­ir.“

Guðmund­ur Þórðar­son. Ljós­mynd/Ó​feig­ur Lýðsson

15 þúsund úr leiðöngr­um

Auk þeirra kvarna sem safnað er úr afla er um tíu til 15 þúsund safnað á ári í vorralli, haustr­alli og net­aralli, en í slík­um stofn­mæl­ing­um fer söfn­un fram um boð í rann­sókna­skip­um stofn­un­ar­inn­ar, Bjarna Sæ­munds­syni og Árna Friðriks­syni, eða í leigu­skip­um. Mest er safnað í vorrall­inu að sögn Guðmund­ar en þá er safnað um fimm þúsund kvörn­um.

„Áður en kvarn­ir eru ald­urs­lesn­ar eru þær steypt­ar í res­in og sagaðar í sér­stakri sög sem skil­ar þunn­um sneiðum sem tekn­ar eru úr miðri kvörn­inni. Þess­um sneiðum er raðað á gler og síðan ald­urs­greind­ar und­ir víðsjá. Það eru nokkuð mörg hand­tök­in við ut­an­um­hald um kvarn­irn­ar, bæði við und­ir­bún­ing fyr­ir ald­urs­lest­ur og frá­gang þeirra eft­ir grein­ingu. Að þess­ari vinnu koma þrír til fjór­ir starfs­menn í Hafnar­f­irði,“ seg­ir Guðmund­ur.

Frétt af mbl.is

Kanna ástand sjáv­ar í vor­leiðangri

Það er hins veg­ar ekki fyr­ir hvern sem er að lesa úr kvörn­um enda þarfn­ast slíkt um­tals­verðrar þekk­ing­ar. „Ald­urs­lesn­ing­arn­ar eru svo gerðar af tveim­ur sér­hæfðum kvarna­les­ur­um en það tek­ur tals­verðan tíma að þjálfa upp kvarna­les­ara og eru þeir oft­ast sér­hæfðir á ákveðnar teg­und­ir.“

Horn­steinn í stofn­mati

Spurður hvaða hlut­verk ald­urs­grein­ing þorska hef­ur í tengsl­um við veiðiráðgjöf Haf­rann­sókna­stofn­un­ar svar­ar Guðmund­ur: „Ald­urs­grein­ing­ar eru horn­steinn í stofn­mati þorsks og ým­issa annarra fiski­stofna. Með því að ald­urs­greina þorsk fást upp­lýs­ing­ar um styrk ár­ganga og dán­ar­tölu. Það er með því að skoða fjölda þorska, til dæm­is fimm ára í fyrra miðað við sex ára í ár, má fá mat á veiðiálag að gefn­um ákveðnum for­send­um um nátt­úru­lega dán­ar­tölu. Með nátt­úru­leg­um dauða er átt við þann þorsk sem er ét­inn af af­ræn­ingj­um, verður fyr­ir sjúk­dóm­um eða álíka.“

Frétt af mbl.is

Þurftu að leiðrétta ráðgjöf fyr­ir tvo stofna

En hvað seg­ir ald­urs­grein­ing­in okk­ur um framtíðar­horf­ur þorsk­stofns­ins? „Framtíðahorf­ur þorsks miðað við ald­urs­sam­setn­ing­una eru þær að núna er vægi til­tölu­lega sterkra ár­ganga að minnka í stofn­in­um og þeir ár­gang­ar sem mynda megnið af veiðistofn­in­um næstu tvö til þrjú árin eru lak­ari. Þannig er ekki bú­ist við aukn­ingu al­veg í bráð.

Það eru hins veg­ar bundn­ar nokkr­ar von­ir við 2019 og 2020 ár­gang­ana en þeir mæld­ust nokkuð efni­leg­ir í stofn­mæl­ing­um í vor og haustr­alli í fyrra. Hins veg­ar get­ur brugðið til beggja vona með þá, en þeir koma ekki inn í veiðistofn­inn fyrr en 2023 og 2024,“ út­skýr­ir Guðmund­ur.

Kvarn­ir í þorski er að finna í einskon­ar poka í höfði fisks­ins. Ljós­mynd/​Hav­forskn­ings­instituttet

Eyru og jafn­væg­is­skyn fisks­ins

Jón Már Hall­dórs­son líf­fræðing­ur skrif­ar um gagn­semi kvarna fyr­ir fiska á Vís­inda­vef Há­skóla Íslands:

„Kvarn­irn­ar eru í þrem­ur vökv­afyllt­um hólf­um í innri eyr­un­um beggja meg­in við aft­ari hluta heil­ans og eru því sex tals­ins (þrjú pör). Vegg­ir hólf­anna eru al­sett­ir skyn­frum­um með bif­hár­um sem skynja hreyf­ing­ar kvarn­anna í vökv­an­um og senda boð um þær til heil­ans. Helstu hlut­verk kvarn­anna tengj­ast heyrn­ar- og jafn­væg­is­skyni fisks­ins í sjón­um.

Kvarna­pör­in þrjú nefn­ast sagitta eða stóra heyrn­arkvörn, astericus eða litla heyrn­arkvörn og lapillus eða jafn­vægisk­vörn. Sagitta-stein­arn­ir eru stærst­ir og það eru ár­hring­ir þeirra sem vís­inda­menn skoða þegar meta á ald­ur fisks. Þess­ir stein­ar, ásamt astericus, sjá um heyrn­ar­skynj­un.

Þegar hljóðbylgj­ur ber­ast um sjó­inn fara þær í gegn­um fisk­inn því þétt­leik­inn er svipaður og hafið. Þegar bylgj­urn­ar lenda á kvörn­inni, sem er mun þétt­ari, þá fer hún að titra og skyn­frum­urn­ar í veggj­um skjóðunn­ar nema þenn­an titr­ing sem hljóð.

Þriðja parið, jafn­vægisk­vörn, sér um jafn­væg­is­skynj­un. Þegar fisk­ur­inn hall­ar á hliðina, fær­ist kvörn­in til í skjóðunni og snert­ing við bif­hár skyn­frumn­anna gef­ur hall­ann til kynna og fisk­ur­inn get­ur því rétt sig af.“