Í Frakklandi geta allir keypt vínekru

Það gild­ir meira að segja um okk­ar snjall­asta og vandaðasta fólk að það er hæg­ara sagt en gert að hafa vit fyr­ir öðrum og erfiðast af öllu að reyna að hafa vit fyr­ir markaðinum.

Murray Rot­hb­ard gerði þessu skil í fram­hjá­hlaupi í stuttri rit­gerð frá ár­inu 1992. Rit­gerðin fjallaði um hvaða leið þjóðir Aust­ur-Evr­ópu og íbú­ar fyrr­ver­andi Sov­ét­ríkj­anna ættu að fara til að segja skilið við sósí­al­ismann og rík­is­af­skipt­in og koma í staðinn á starf­hæf­um kapí­tal­isma og frjáls­um markaði.

Rot­hb­ard var frjáls­hyggjumaður af rót­tæk­ustu sort og ráðlegg­ing­ar hans eft­ir því, svo eng­an ætti að furða að ekk­ert ríki skyldi fylgja ráðlegg­ing­um hans upp á hár. Hitt blas­ir samt við þegar við skoðum síðustu þrjá ára­tugi í bak­sýn­is­spegl­in­um að Eystra­salts­rík­in, sem gengu lengst í því að frelsa hag­kerfi sín og sam­fé­lög, bera í dag höfuð og herðar yfir hin gömlu sov­ét­lönd­in.

Ekki var nóg með að Rot­hb­ard væri leift­ursnjall hag­fræðing­ur og flink­ur penni, held­ur var hann líka mik­ill húm­oristi. Hann benti á að eng­inn virt­ist hafa reynt af neinni al­vöru að rann­saka hvaða leiðir gætu verið í boði fyr­ir sósíal­ísk lönd að kasta sósí­al­ism­an­um fyr­ir róða: „Enda höfðu hag­fræðing­ar á Vest­ur­lönd­um, allt síðan um miðjan 4. ára­tug­inn, gengið að því vísu að það væri eng­inn mæl­ing­ar­vandi (e. calculati­on problem) í hinu sósíal­íska kerfi, og sam­hljóm­ur í stétt­inni um að hið sov­éska hag­kerfi stæði í blóma og myndi von bráðar taka fram úr Banda­ríkj­un­um,“ ritaði hann glett­inn. Berlín­ar­múr­inn var þá ný­fall­inn og skip­brot sósíal­ískr­ar hag­stjórn­ar blasti við heim­in­um.

Rot­hb­ard gerði sér grein fyr­ir að um­skipt­in yrðu ekki auðveld, og skyldi eng­an furða að fólk sem í sex­tíu ár hafði ekki þekkt annað en miðstýr­ingu á öll­um sviðum til­ver­unn­ar gæti átt erfitt með að fóta sig. Rot­hb­ard end­ur­sagði skemmti­lega sögu til að und­ir­strika hvernig grunn­atriði frels­is­ins og miðstýr­ing­ar­inn­ar stang­ast á:

„Góðvin­ur minn sagði mér af sov­ésk­um koll­ega okk­ar sem hafði gert sér ferð til Banda­ríkj­anna gagn­gert til að rann­saka hvernig mætti fara að því að búa til markað fyr­ir af­leiður í Sov­ét­ríkj­un­um. Hann stóð á gati því hann gat ekki með nokkru móti áttað sig á hvaða lög og fyr­ir­mæli sov­éskt stjórn­vald gæti samið til að búa til sams kon­ar af­leiðumarkað og hafði mynd­ast í Banda­ríkj­un­um. Í stuttu máli sagt, þá gat hann ómögu­lega fundið nokkra leið til að miðstýra viðskipt­um með fram­virka samn­inga. Þetta er merg­ur máls­ins: það er ekki hægt að hand­stýra mörkuðum. Það er eðli markaðar­ins að það eina sem hægt er að gera er að leyfa fólki að at­hafna sig af­skipta­laust svo það geti keypt og selt og þannig búið markaðinn til sín á milli, á eig­in spýt­ur.“

Áhyggj­ur og inn­grip

Frjáls­um þjóðum vegn­ar best, en al­mátt­ug­ur hvað það er samt auðvelt að falla í þá gildru að vilja stýra stóru eða smáu í sam­fé­lag­inu; beina sam­borg­ur­un­um blíðlega á ör­lítið betri braut og forða þeim frá að gera aug­ljós mis­tök; hafa vit fyr­ir blessuðu fólk­inu, af mestu vin­semd, svo það taki ekki rang­ar ákv­arðanir í líf­inu.

Sjálf­ur er ég fjarri því laus við þessa mann­legu hvöt, og þegar ég fylg­ist með umræðunni á sam­fé­lags­miðlum fer jafn­vel til­hugs­un­in um upp­lýst ein­ræði að höfða nokkuð sterkt til mín – auðvitað með mig í hlut­verki vitr­ings­ins sem öllu ræður og ber ekk­ert nema al­manna­hag fyr­ir brjósti. For­ræðis­hyggj­an er aga­lega freist­andi, svo fremi sem maður verður ekki fyr­ir barðinu á henni sjálf­ur.

Upp á síðkastið þykir mér ís­lensk­ir stjórn­mála­menn, pistla­höf­und­ar og álits­gjaf­ar hafa viðrað sjón­ar­mið sem minna á hvernig for­ræðis- og af­skipta­hyggj­an get­ur skotið upp koll­in­um, enda auðvelt að sjá eitt­hvað í sam­fé­lag­inu sem manni mis­lík­ar og vilja laga vand­ann með boðum og bönn­um. Gleym­ist þá oft að skoða heild­ar­mynd­ina, eða reyna að skilja til fulls hvernig inn­grip­in geta haft nei­kvæð áhrif rétt eins og já­kvæð – og er þetta fjarri því sér­ís­lenskt vanda­mál.

Nýj­asta dæmið eru mikl­ar áhyggj­ur af að er­lend­ir aðilar kunni að eign­ast aðeins of marg­ar ís­lensk­ar jarðir, eða að þeir fjár­festi í fyr­ir­tækj­um sem eiga og nýta ís­lensk­ar nátt­úru­auðlind­ir. Er gjarn­an dreg­in upp sú mynd að þjóðin sé að tapa ómæld­um verðmæt­um sem seld hafi verið á spott­prís, og brýnt sé að setja regl­ur sem banna út­lend­ing­um að eign­ast of marga hekt­ara, eða of fal­leg kenni­leiti, of gjöf­ul­ar laxveiðiár eða of tær­ar vatns­lind­ir. Setja verði þess­um kaup­um skorður, enda séu hekt­ar­ar lands ekki venju­leg markaðsvara held­ur eitt­hvað allt annað og mik­il­væg­ara. Gæti það hrein­lega gerst, ef fram held­ur sem horf­ir, að Íslend­ing­ar missi smám sam­an yf­ir­ráð yfir eig­in landi.

Sum­ir hafa áhyggj­ur af að jarðakaup­in tæmi sveit­irn­ar af bænd­um og eyðileggi ís­lensk­an land­búnað, eða skerði aðgengi al­menn­ings að óbyggðum, ell­egar setji ómet­an­leg­ar nátt­úruperl­ur í bráða hættu. Gæti landið hrein­lega tæmst af þeim tak­mörkuðu auðlind­um sem þó er hægt að nýta að ein­hverju ráði. Svo virðist það al­veg sér­stak­lega slæmt ef kaup­end­urn­ir eiga sand af seðlum.

Eina ráðið virðist að banna öðrum en rétta fólk­inu að kaupa ís­lensk­ar spild­ur og spræn­ur.

Hverj­ir tapa í raun?

Fólkið sem viðrar þess­ar áhyggj­ur hef­ur ósköp góðan ásetn­ing, og sjálfsagt að hlusta á það. Áhyggj­un­um væri hægt að svara í mun lengra máli, en aðal­atriðin eru senni­lega þessi:

Fyrst mætti benda á reynslu landa sem setja viðskipt­um með jarðir eng­ar sér­stak­ar skorður. Þeir les­end­ur sem dreym­ir um að eign­ast vín­ekru í Champagne eða rækta ólíf­ur suður á Sikley ættu að gleðjast yfir því að bæði í Frakklandi og á Ítal­íu má hver sem er kaupa hvaða jörð sem er, á hvaða verði sem er. Eru Frakk­ar og Ítal­ir samt ekki þekkt­ir fyr­ir frjáls­hyggju­öfg­ar, verða aga­lega tauga­veiklaðir þegar kem­ur að hags­mun­um land­búnaðar­ins og þykja öll­um öðrum ákafari þegar kem­ur að þjóðremb­ingi.

Þyk­ist ég vita að á heimsvísu séu fleiri áhuga­sam­ir um að eign­ast skika í Bordeaux eða Pied­mont en að sölsa und­ir sig heilu hekt­ar­ana af hraun­breiðum uppi við norður­heim­skauts­baug – en samt eru er­lend­ir auðmenn ekki bún­ir að hrekja Frakk­ana og Ítal­ana úr eig­in sveita­héröðum.

(Það verður að fljóta með að ef les­end­ur eru að leita að ein­hverju exó­tísk­ara, þá er ekk­ert sem stend­ur í vegi fyr­ir því að Íslend­ing­ur kaupi upp heilu nauta­búg­arðana í Arg­entínu eða eign­ist risa­vaxna kaffi­baunaplantekru í Bras­il­íu.)

En ef verið er að selja ís­lensk­ar jarðir á gjaf­verði, þá hlýt­ur markaður­inn að leiðrétta sig. Markaður­inn er ekki full­kom­inn, og ekki alltaf hægt að selja allt fyr­ir hæstu mögu­legu fjár­hæð, en það gild­ir um jarðir eins og önn­ur verðmæti að markaður­inn leit­ar jafn­væg­is. Rétta verðið er það sem kaup­and­inn er reiðubú­inn að borga og selj­and­inn reiðubú­inn að samþykkja, og kem­ur fa­ktískt eng­um öðrum við.

Þá kom­um við að hinni hliðinni á inn­grip­un­um: með því að úti­loka þann sem býður hæst, s.s. á for­send­um þjóðern­is, neyðist selj­and­inn til að taka lægra til­boði – ef má yf­ir­höfuð finna ein­hvern sem er vilj­ug­ur að kaupa. Ef kaup­end­urn­ir eru fleiri er eft­ir­spurn­in meiri og verðið hærra, og líf­leg­ur markaður ger­ir all­ar jarðir á Íslandi verðmæt­ari en ella.

Er einkar brýnt að skilja að það geng­ur á eign­ar­rétt fólks þegar regl­ur eru sett­ar um að til­tekna hluti megi ekki selja til­tekn­um hóp­um. Frelsi selj­and­ans er skert rétt eins og frelsi kaup­and­ans, svo að báðir tapa.

Að þessu sögðu má vita­skuld alltaf skoða þörf­ina á að setja al­menn­ar regl­ur til að leysa úr árekstr­um, s.s. um góða um­gengni við nátt­úr­una (ekki að þess þurfi), um nýt­ingu auðlinda ofan- og neðanj­arðar, um frjálsa för göngu­fólks fjarri manna­bú­stöðum eða að full­komið gagn­sæi þurfi að ríkja um eign­ar­hald. Slík­ar regl­ur myndu þá gilda um alla, Íslend­inga jafnt sem út­lend­inga.