Reykvíkingar andlega innantómir

Morg­un­blaðið hef­ur alla tíð lagt mikið upp úr aðsendu efni og opn­um skoðana­skipt­um á síðum blaðsins og árið 1923 hef­ur blaðið greini­lega þegar verið opið fyr­ir hinum ýmsu sjón­ar­miðum. Ekki var þó um upp­slátt að ræða í til­viki Ármanns. Grein­in byrjaði und­ir eindálka fyr­ir­sögn, Skræl­ing­ar­merki Reykja­vík­ur­menn­ing­ar­inn­ar, á blaðsíðu fimm og flæddi áfram í upp­setn­ing­ar­legu lít­il­læti sínu yfir á blaðsíðu sex. En höf­undi var mikið niðri fyr­ir. Sum­ir myndu lík­lega segja að hann hefði verið að taka Reyk­vík­inga í karp­húsið.

„Hjá flest­um þjóðum er höfuðborg­in miðstöð menn­ing­ar­lífs­ins. Þar safn­ast fyr­ir það besta sem þjóðin á, vís­inda­stofn­an­ir og lista, þar er úr­val menta­manna þjóðar­inn­ar og þangað sækja menn utan af lands­horn­um til þess að njóta and­legra gæða. Þar er sá mæli­kv­arði lagður á þroska­stig menn­ing­ar­lífs­ins, sern þjóðar­menn­ing­in er miðuð við,“ byrjaði Ármann.

Gæti verið fyr­ir­mynd­ar­bær

Hann benti rétti­lega á, að Reykja­vík væri höfuðborg Íslands. Þar væri æðsta stjórn lands­ins, vís­inda­stofn­an­ir þjóðar­inn­ar og þau gögn sem hún ætti til vís­indaiðkana. Þar væru líka flest­ir mennta­menn þjóðar­inn­ar sam­an­komn­ir. „Hjer hef­ir það safn­ast sam­an, sem þjóðin á af lista­verk­um, og hjer eru lista­menn þjóðar­inn­ar flest­ir sam­an komn­ir, utan þeir, sem flúið hafa land.“

Af þess­um or­sök­um ættu, að áliti Ármanns, skil­yrði að vera fyr­ir því, að ýmis menn­ing­ar­merki mótuðust á Reykja­vík og Reyk­vík­inga, um­fram venju annarra kaupstaða hér á landi. „Ef rjett væri á haldið, gæti Rvík verið fyr­ir­mynd­ar bær, þó lít­il sje, og jafn­vel í ýms­um grein­um tekið fram öðrum höfuðborg­um, ef satt væri það, sem ýms­ir vilja halda fram, að Íslend­ing­ar sjeu mörg­um þjóðum fremri í greind og ment­un.“

En hver var svo reynd­in? „At­hug­un á ýmsu því, sem dags dag­lega ger­ist hjer í bæj­ar­líf­inu, gef­ur óræk­ar sann­an­ir fyr­ir því, að Reyk­vík­ing­ar bregðist mjög þeirri skyldu sinni, að vera menn­ing­ar­frömuðir og gefa full­gilt sýn­is­horn ís­lenskr­ar menn­ing­ar.“

Ármann rök­færði þetta með nokkr­um dæm­um og leit fyrst á bæ­inn sjálf­an. „Það mun vera leit­un á þeim bæ um víða ver­öld, sem sje jafn­gott sýn­is­horn skipu­lags­leys­is, flaust og fálms, eins og Reykja­vík. Á þetta þó einkum við um bygg­ing­arn­ar. Hjer standa stór­hýsi og kumb­ald­ar hlið við hlið; tvö hús sam­feld, sem bygð sjeu með til­liti hvort til ann­ars sjást ekki. Hvar sem litið er, blas­ir við hrærigraut­ur smekk­leys­is­ins, og á þeim fáu stöðum, sem til­raun hef­ir verið gerð til að byggja húsaröð, svo sam­ræmi sje í, hef­ir oft­ast orðið eft­ir lóðarspilda, sem gefið hef­ir færi á að koma fyr­ir húsi með alt öðru lagi, svo að alt spill­ist er fyr­ir var. Á milli húsa og meðfram óbygðum lóðum, er bær­inn prýdd­ur skæld­um og skekt­um báru­járnsgirðing­um og grottafún­un, hálf­fölln­um trj­eg­irðing­um. — Viðhald margra húsa er afar lj­el­egt, og veitti síst af, að stjórn bæj­ar­ins hefði menn í för­um til þess að segja hús­eig­end­um til um hvað þeir eigi að lag­færa, ekki síður en hún læt­ur líta eft­ir eld­fær­um. Og þrifnaður­inn á sjer stand­andi minn­is­varða í rusl­hrúg­um og for­ar­vilp­um – að ógleymd­um bruna­rúst­un­um.“

Þá benti hann á það sem sorg­legt fyr­ir­brigði í bæj­ar­bragn­um hve mikið kvæði að skemmd­um og spell­virkj­um á al­manna­færi. „Hjer er það títt, sem ann­arstaðar þekk­ist ekki, að pöru­pilt­ar, eldri sem yngri, gera sjer að leik að skemma girðing­ar, kríta hús­veggi, jafn­vel stela hurðum úr hliðum og bera þær burtu. Í for­stof­um og af­drep­um við al­manna­færi hafa menn það fyr­ir sið, að æfa sig í skrift. Póst­hólfa­her­bergið á póst­hús­inu hef­ir stund­um borið glögg­ar menj­ar þessa. En góðri menn­ingu lýs­ir það ekki.“

Lind­ir þær, er fræðslu gátu veitt um þjóðlega menn­ingu, voru lítið notaðar, að dómi Ármanns. Og sama var að segja um al­menna fræðslu í öðrum efn­um. „Hversu marg­ir eru þeir ekki, sem aldrei hafa komið á t. d. Nátt­úrugripa­safnið eða Þjóðmenja­safnið? Hversu marg­ir eru þeir, sem sækja fyr­ir­lestra um fræðandi efni, t. d. alþýðufræðslu­fyr­ir­lestra Stúd­enta­fjelags­ins, eða hina op­in­beru fyr­ir­lestra heim­speki­pró­fess­or­anna við há­skól­ann? Og hversu marg­ir eru þeir, sem kjósa frem­ur að lesa fræðandi bók um ýmisk. efni, en útl. reyf­ara? Það er ómögu­legt að nefna nein­ar töl­ur; en stingi menn hend­inni í eig­in barm. Þeir eru fáir, sem sinna þjóðleg­um eða hag­nýt­um bók­ment­um; fjöld­inn kýs frem­ur að seðja sál­ar­hung­ur sitt á út­lendu rusli, sem aðeins verður til menn­ing­arspill­is. Hve marg­ir af æsku­lýð Reykja­vík­ur skyldu t. d. hafa lesið Íslend­inga­sög­urn­ar, eða þekkja Sturlungu? Reyf­araljett­meti, sem ekk­ert á skylt við skáld­skap, hef­ir setst í há­sæti Snorra, og frá­s­gn­ir af sögu­hetj­un­um eru gerðar að horn­rek­um fyr­ir út­lend­um reyf­ara­skrif­um, mettuðum frá­sögn­um um morð, inn­brot og þjófnaði, en gersneidd­um öllu bók­menta­legu gildi.“

Áhrif­in leyndu sér ekki

Áhrif­in leyndu sér ekki, að sögn Ármanns. Fólk yrði and­lega inn­an­tómt af slíkri sál­ar­fæðu og hætti að hugsa eins og menn. Veg­ur heimsk­unn­ar færi vax­andi og það færi jafn­vel að þykja „fínt“ að vera heimsk­ur og þykj­ast af heimsku sinni. „Menn hætta að brjóta heil­ann um til­ver­una eða gera sjer nokkra grein fyr­ir, hvaða er­indi þeir hafi átt í þenn­an heim, láta hverj­um degi nægja sína þján­ing, hafa eng­in áhuga­mál og drepa tím­ann með því að tala um einskisnýta hluti, sem engr­ar hugs­un­ar krefjast.“

Næst sneri Ármann sér að hinum fögru list­um en þær áttu að sjálf­sögðu ekki upp á há­borðið í slíku um­hverfi. „Íslend­ing­ar eiga senni­lega ramþjóðleg­asta og jafn­framt frum­leg­asta lista­safn heims­ins, og það er í Reykja­vík. Ef Íslend­ing­ur segði okk­ur frá því, mundi hon­um ekki vera trúað, en nú eru það út­lend­ing­ar sem segja það. Fólk, sem hef­ir farið víða og sjeð menn­ing­ar­fjársjóðina, sem geymd­ir eru í höfuðborg­um stór­veld­anna. Þess verður ekki langt að bíða, að út­lend­ing­ar fari að gera sjer ferð hingað til að skoða mynda­safn E. Jóns­son­ar. En hve marg­ir eru þeir Íslend­ing­ar, sem ekki eru farn­ir að koma þangað enn, þó þeir eigi ekki nema 5-10 mín­útna veg þangað? – Hjer er ár­lega hald­in sýn­ing á því, sem mál­ar­arn­ir hafa best að bjóða. – Hve marg­ir nenna að skoða það?“

List og lodd­ara­skap­ur

Skemmtana­lífið var þó máske einna sann­ast­ur speg­ill menn­ing­ar­ástands­ins, ályktaði Ármann. Skemmt­an­ir voru tvenns­kon­ar, eft­ir því hvort þar var boði list eða lodd­ar­skap­ur. Af fyrr­nefnd­um skemmt­un­um voru það aðallega hljóm­leik­ar, sem í boði voru, og stund­um leik­sýn­ing­ar. „Á hljóm­leika­sviðinu eig­um við nokkra ágæta lista­menn. Einn þeirra er Har­ald­ur Sig­urðsson. – Hann er af­burða listamaður og sí­felt aukast. En eft­ir því sem frægð hans verður meiri vex fás­inni Íslend­inga í hans garð. Í sum­ar sem leið gat varla heitað að hann fengi áheyrn.“

Ármann nefndi einnig Pál Ísólfs­son. „Hann hef­ir átt hjer heima und­an­far­in ár og haldið hjer kór-hljóm­leika á vetr­um. Er það mikl­um erfiðleik­um bundið að æfa hjer söng­sveit og kost­ar mikla vinnu, margra mánaða und­ir­bún­ing. Hljóm­leik­ar þess­ir hafa sí­felt farið batn­andi, en að sama skapi hef­ir því fólki. fjölgað, sem ekki nenn­ir að hlusta á þá. Þetta er sorg­leg saga, en sönn.“

Leik­fé­lag hafði einnig verið til og reynt að auka leik­list. Það átti á hinn bóg­inn, að sögn Ármanns, við mesta sinnu­leysi al­menn­ings að búa og barðist við dauðann. „En þegar tjaldið er dregið upp fyr­ir leik, sem vissa er fyr­ir, að enga list hafi að bjóða, þá er hver bekk­ur set­inn kvöld eft­ir kvöld. Þetta er óhrekj­an­leg reynsla, sem sýn­ir, að fólk er orðið svo and­lega snautt, að það vill ekki horfa eða hlusta á neitt, sem það þarf að hugsa um. Það er let­in og inn­an­tómið, sem á sök­ina.“

Sum­ir vildu, að sögn Ármanns, kenna því um af­skipta­leysi al­menn­ings af góðum skemmt­un­um, að pen­ingaráð fólks væru minni þá en áður. „En hvernig stend­ur þá á því, að fólk hef­ir pen­inga til að sækja einskis nýt­ar skemt­an­ir? Hvernig stend­ur á því, að tom­ból­urn­ar, þessi sníkju­dýr bæj­ar­lífs­ins, sem að rjettu lagi ættu að bann­ast, og hvergi vaða eins mjög uppi og hjer í Reykja­vík – geta ávalt ausið þúsund­um króna úr vös­um al­menn­ings?“

Allt bar þetta að sama brunni, að dómi Ármanns. Öll ytri tákn bentu í þá átt, að menn­ing­ar­bragn­um færi hrak­andi. Og áttu menn að gefa því máli al­var­leg­ar gæt­ur. „Því Reykja­vík get­ur, ef sinnu­leysið fær að ráða, á skömm­um tíma hrakað svo mjög að hún verði stallsyst­ir er­lendra hafn­ar­bæja, verri teg­und­ar. Og það eru eng­in gíf­ur­yrði þó sagt sje, að margt bendi á, að Reykja­vík sje á þeirri leið. Höfuðstaður má ekki kafna und­ir nafni. Hann hef­ir siðferðilega skyldu til að gera það ekki. Þar safn­ar þjóðin sín­um bestu fjár­sjóðum og þar eiga þeir að verða; arðber­andi. Ef upp­vax­andi kyn­slóð er sjer þessa ekki meðvit­andi, verður höfuðstaður­inn höfuðskömm. Þá flýja þeir hjeðan, sem halda uppi list­um, hverfa til ann­ara landa og ger­ast er­lend­ir; því sá staður ætt­j­arðar­inn­ar, sem að þeim átti að hlynna, kunni ekki að meta þá. Vís­inda­menn­irn­ir ger­ast ein­setu­menn og hætta að fræða al­menn­ing um ár­ang­ur starf­semi sinn­ar. Og söfn­in verða seld til út­landa upp í af­borg­an­ir af lán­um, eða til þess að koma upp trúðleika­húsi.“

Ef til vill öfg­ar

Ármann bjóst við gagn­rýni á skrif sín. „Öfgar! munu menn segja. Ef til vill eru þetta öfg­ar. En samt mark, sem alt stefn­ir að rú, þó von­andi ná­ist aldrei. Eng­inn ósk­ar þess held­ur. En hugs­un­ar­leysi fjöld­ans – og hugs­un­ar­leysi er ekki annað en hugsanaleti er jafn­vel hættu­legri en þó ein­hver smá­menni vildu hefja sókn fyr­ir! Því að sneiða bæ­inn allri menn­ing. – Hjer er því hlut­verk fyr­ir þá, sem vilja hugsa. Það er auðgert enn að kippa öllu í rjett horf. En menn verða að hafa hug­fast, að það verður erfiðara eft­ir 10 ár og því best að hefjast handa strax.“

Síðan er liðin heil öld og synd að Ármann sé ekki leng­ur meðal vor (eða að öll­um lík­ind­um ekki) og því ekki fá­an­leg­ur til að meta stöðuna að öll­um þeim tíma liðnum. Hef­ur eitt­hvað breyst til hins betra? Sum af þess­um stefj­um eru kunn­ug­leg. Hvað segið þið hin? Býr ekki of­ur­lít­ill Ármann í okk­ur öll­um?