Veröld/Fólk | Morgunblaðið | 8.6.2025 | 9:30 | Uppfært 11.6.2025 11:30

Mannát og mótmæli

Boðuðum 10% niðurskurði á framlögum til menningarmála í Berlín mótmælt. Ljósmynd/Christian von Polentz

Í síðustu viku skrifaði ég um helstu sýningarnar á sviðslistahátíðinni Theatertreffen í Þýskalandi en núna verður sjónum beint að leikárinu í höfuðborginni sjálfri. Þó að listin hafi verið í aðalhlutverki spiluðu pólitískir gjörningar óþarflega stóra rullu. Tungumál, mannát og gervigreind voru í sviðsljósinu á róstusömu leikári sem einkenndist af mótmælum og átökum.

10% niðurskurður kynntur

Í byrjun haustsins tilkynnti borgarstjórnin í Berlín 10% niðurskurð í fjárframlögum til menningarmála árið 2025. Niðurskurðurinn nær til safna, leikhúsa, óperu- og tónlistarhúsa og næturklúbba sem hafa um árabil talist menningarstofnanir í borginni og eiga því rétt á opinberum styrkjum. Kröfunni var vægast sagt illa tekið og hefur leikárið verið undirlagt stórum sem smáum mótmælum gegn þessari ákvörðun stjórnvalda.

En hvað þýðir þetta eiginlega fyrir leikhúsin á komandi leikári? Iris Laufenberg, leikhússtjóri Deutsches Theater, talar tæpitungulaust og segist vera að skipuleggja endalok eigin leikhúss. Fyrirhuguðum frumsýningum hefur verið fækkað úr 29 í 18. Leikhúsið hefur verið duglegt að gefa ungu listafólki tækifæri en niðurskurðurinn setur það í hættu, auk þess séu 25% af miðum leikhússins seld á niðurgreiddu verði til ungmenna, nokkuð sem verði erfitt að halda áfram í núverandi árferði.

Næsturgisting með morgunverði á stóra sviðinu

Thomas Ostermeier leikhússtjóri Schaubühne segir að leikhúsið hafi nú þegar aflýst tveimur sýningum á næsta leikári, auk þess sem nýtilkomnu stúdíósviði, sem hugsað hafi verið sem vettvangur fyrir nýliðun, hafi verið lokað. Miðaverð komi sömuleiðis til með að hækka, þar sem leikhúsið þurfi að selja jafn marga miða og áður en með færri sýningum. Berliner Ensemble hefur farið aðrar leiðir til að mótmæla niðurskurðinum en um þessar mundir er hægt að kaupa næturgistingu á stóra sviði leikhússins með morgunmat og freyðivíni á litlar 1.600 evrur sem samsvarar tæplega 232 þúsundum íslenskra króna. Fjárhagslegi ávinningurinn er auðvitað bara dropi í hafið en gjörningurinn sterk áminning um hvers konar brögðum leikhúsin þurfa nú að beita til þess að halda sér á floti.

„Berlin ist Kultur“

Annemie Vanackere, leikhússtjóri Hebbel am Ufer (HAU), vill að næstkomandi nóvember og desember skelli leikhúsin í lás í mótmælaskyni. Að sviðin standi tóm þessa gráustu mánuði ársins. Ef borgarstjórnin ætli að skera undan því sem skín skærast í borginni, listum og menningu, þá skuli hún fá að súpa seyðið af því. „Berlin ist Kultur“ eða „Berlín er menning“ er opinbert slagorð mótmælenda og má sjá þessi orð skrifuð bæði á kröfuspjöld og samfélagsmiðla. Sérstaða borgarinnar er ekki falleg hús, snotrar bryggjur, þröngar gamlar götur, framúrskarandi matur eða afslappandi andrúmsloft (þvert á móti mætti færa rök fyrir því að borgin búi ekki yfir neinum af fyrrnefndnum eiginleikum). Sérstaða Berlínar er menningin. Það er það eina sem hún hefur upp á að bjóða og þess vegna sé það fráleit hugmynd að skera þar niður, bæði frá efnahags- og lýðheilsulegum sjónarmiðum.

Naktar nunnur í sleik hlusta á djöflarokk

Það var ekki einungis sviðslistafólk sem stóð fyrir utan leikhúsin og mótmælti á leikárinu. Síðastliðna mánuði hafa heittrúaðir Þjóðverjar safnast saman á Rosa-Luxemburg-Platz og látið í sér heyra vegna nýrrar sýningar Florentinu Holzinger í Volksbühne, Sancta. Verkið er byggt á óperu Pauls Hindemith frá 1922 og segir frá kynferðislegum órum nunnunnar Sönctu um Jesú á krossinum. Svo má vera að söguþráðurinn fari enn fyrir brjóstið á sannkristnum leikhúsgestum en mótmælin snúa ekki síður að þeim myndum sem Holzinger skapar á sviðinu: Kviknaktar nunnur fara í sleik, leika listir sínar á línuskautum og hlusta á djöflarokk; jú og svo sker einn flytjandinn flís af eigin holdi, matreiðir og innbyrðir.

Wachs oder Wirklichkeit eftir Christoph Marthaler í Volksbühne. Ljósmynd/Matthias Horn

Kapítalískt ofbeldisklám

Fyrir leikhúsgesti ókunnuga verkum Florentinu Holzinger hljómar þetta e.t.v. nokkuð fjarstæðukennt en fyrir þá sem þekkja til er ekkert nýtt undir sólinni, nokkuð týpískt kvöld með þeirri austurrísku. Stjarna Holzinger hefur risið hratt á síðustu árum og sama mánuð og tilkynnt var að Sancta hefði hlotið boð á Theatertreffen var einnig opinberað að hún yrði fulltrúi heimalands síns á Feneyjatvíæringnum árið 2026. Sancta er þriðja sýning listakonunnar sem fær boð á Treffen en áður höfðu sýningarnar Tanz og Ophelia's got Talent hlotið náð fyrir augum dómnefndar. Holzinger verður svo frá næsta leikári einn af listrænum stjórnendum Volksbühne, undir handleiðslu nýráðins leikhússtjóra Matthiasar Lilienthal sem fyllir skarð Renés Pollesch heitins.

Holzinger er skærasta stjarna samtímasviðslista um þessar mundir, andrúmsloftið á sýningum hennar minnir einna helst á popptónleika og hefur hún byggt sér upp stóran alþjóðlegan aðdáendahóp, bæði vegna þess að leikið er á ensku en einnig þar sem hér er á ferðinni leikhús sem fæstir hafa áður séð: Nekt, blóð, saur, þvag, eldur, áhættuatriði, limlestingar og mótorhjól eru áberandi á sviðinu. Vinsældir hennar eru þó ekki óumdeildar og eru víglínur gagnrýnenda og aðdáenda skýrar: Á meðan sumir sjá hér ágenga og djarfa list, jafnvel frelsandi feminíska byltingu, líta aðrir á þetta sem „show“ í allra neikvæðustu merkingu, einhvers konar kapítalískt ofbeldisklám – og ætli snilldin liggi ekki einmitt í þessari þunnu línu mitt á milli.

Sancta eftir Florentinu Holzinger í Volksbühne hefur farið fyrir brjóstið á mörgum. Ljósmynd/Nicole Marianna Wytyczak

Stórbrotnar sýningar

Af öðrum verkum í Volksbühne má nefna að eftir áratuga viðskilnað snýr svissneski leikstjórinn Christoph Marthaler, ásamt leikmyndahönnuðinum Önnu Viebrock, aftur í leikhúsið með sýninguna Wachs oder Wirklichkeit. Stórbrotnar sýningar hans (sem hafa bókstaflega sett leikhús á hausinn) einkennast af íburðarmiklum leikmyndum, margmennum fjöldasenum og tónlist. Verkin fylgja ekki söguþræði heldur eltast frekar við að fanga einhvers konar stemningu, andrúmsloft hvers tíma, „Zeitgeist“. Leikararnir syngja ættjarðarljóð eða þýska slagara, flytja fundna texta úr ruslahaugi tungumálsins og eru með almenn skrípalæti á sviðinu. Líkt og margar sýningar í ár er útgangspunkturinn skilin milli raunveruleika og eftirlíkingar, mennsku og gervigreindar, þar sem leikhópurinn deilir sviðinu með vaxmyndastyttum af sögufrægum einstaklingum. Viðfangsefni sem virðist leikhúslistafólki afar hugleikið þessi misserin.

Á fjarlægum slóðum

Af öðrum hápunktum má nefna sýninguna Glaube, Geld, Krieg und Liebe en þar skapar kanadíski leikstjórinn Robert Lepage ásamt leikhópi Schaubühne fjóra samtengda einþáttunga byggða á ofangreindum efnistökum um trú, peninga, stríð og ást. Í sýningunni er leikið á þýsku, ensku, frönsku og úkraínsku, sem er kunnuglegt stef undir stjórntaumum Thomasar Ostermeier, en á síðustu árum hefur Schaubühne skilgreint sig sem miðstöð alþjóðlegrar leiklistar, fremur en einungis þýskrar.

Sviðslistahátíð hússins, FIND, leitar gjarnan á fjarlægar slóðir og í ár mátti t.a.m. finna verk frá Kirgistan, Austur-Kongó, Úkraínu, Víetnam og Bandaríkjunum. Verk frönsku leikstýrunnar Caroline Guiela Nguyen voru í sviðsljósinu en hún er reglulegur gestur í húsinu. Til sýnis á hátíðinni voru m.a. Saigon, sem leikin var á frönsku og víetnömsku, og heimsfrumsýning á verkinu Valentina, en þar er leikið á rúmensku og frönsku (textað á ensku og þýsku) og sagt frá barnungri innflytjendastúlku í Strassborg sem neyðist til að túlka læknisheimsóknir hjartveikrar móður sinnar á sjúkrahúsi þar í borg. Afar áhrifamikil sýning sem sannar enn og aftur að leikhúsið afmarkast hvorki af landamærum né tungumáli.

Íslensk skáld kynnt í Berlín

Uppfærsla Maxim Gorki-leikhússins á verkinu Unser Deutschlandmärchen er annar vitnisburður um fjölþjóðleika og fjölbreytileika leikhúsflórunnar í Berlín. Stykkið, sem fékk boð á Theatertreffen í ár, segir frá mæðginunum Fötmu og Dinçers sem flytja til Þýskalands á sjöunda áratugnum. Uppfærslan hefur handbragð Gorki-leikhússins sem hefur síðustu ár sérhæft sig í sögum aðfluttra í Þýskalandi og einblínt á að gefa leikurum, rithöfundum og leikstjórum sem eiga ættir að rekja til innflytjenda sitt pláss. Tveir leikarar ásamt hljómsveit segja með leik og söng frá ólíkum upplifunum mæðginanna í nýja landinu en leikið er bæði á þýsku og tyrknesku, ásamt því að allar sýningar hússins eru textaðar á ensku.

Að lokum má svo nefna að í maímánuði voru brot úr leikritum tveggja íslenskra leikskálda, þeirra Hrafnhildar Hagalín og Tyrfings Tyrfingssonar, leiklesin á þýsku í íslenska sendiráðinu. Viðburðurinn var skipulagður af Sviðslistamiðstöð Íslands og voru leikskáldin tvö einnig tekin tali, spurð út í verk sín og kynnt gestum og gangandi. Var lesturinn hluti af leikskáldakynningu Sviðslistamiðstöðvar og eru svipaðir viðburðir á dagskrá í Osló og Helsinki á komandi mánuðum.