„Er þetta ekki bara frekja?“

Börnin okkar og úrræðin | 17. febrúar 2018

„Er þetta ekki bara frekja?“

Hann er rúmlega tvítugur og á í fá hús að venda þar sem hann hefur glímt við fíkni- og geðvanda. Allt frá því í barnæsku hefur hann verið erfiður. Tíu ára gamall var hann greindur með mótþróaþrjóskuröskun og samskipti við annað fólk hafa alltaf reynst honum erfið. En námið sóttist alltaf vel, svo lengi sem hann fékk að sinna því á sínum hraða og þegar hann vildi.

„Er þetta ekki bara frekja?“

Börnin okkar og úrræðin | 17. febrúar 2018

„Þarna sat hann uppi í rúmi og gerði ekki neitt.“
„Þarna sat hann uppi í rúmi og gerði ekki neitt.“ mbl.is/Hari

Hann er rúm­lega tví­tug­ur og á í fá hús að venda þar sem hann hef­ur glímt við fíkni- og geðvanda. Allt frá því í barnæsku hef­ur hann verið erfiður. Tíu ára gam­all var hann greind­ur með mótþróaþrjóskurösk­un og sam­skipti við annað fólk hafa alltaf reynst hon­um erfið. En námið sótt­ist alltaf vel, svo lengi sem hann fékk að sinna því á sín­um hraða og þegar hann vildi.

Hann er rúm­lega tví­tug­ur og á í fá hús að venda þar sem hann hef­ur glímt við fíkni- og geðvanda. Allt frá því í barnæsku hef­ur hann verið erfiður. Tíu ára gam­all var hann greind­ur með mótþróaþrjóskurösk­un og sam­skipti við annað fólk hafa alltaf reynst hon­um erfið. En námið sótt­ist alltaf vel, svo lengi sem hann fékk að sinna því á sín­um hraða og þegar hann vildi.

Hann og bróðir hans, sem er tæp­um tveim­ur árum yngri, voru alltaf mikið sam­an og að sögn móður þeirra höfðu þeir slæm áhrif á hvor ann­an. Sá yngri er með ADHD og var í tals­verðri neyslu á yngri árum en hef­ur haldið sér á beinu braut­inni frá 17 ára aldri og geng­ur allt í hag­inn í dag. 

Þegar þeir voru 11 og 13 ára kynnt­ust þeir eldri strák og byrja að reykja kanna­bis með hon­um. Þá fór bolt­inn að rúlla hjá þeim eldri og fimmtán ára var hann kom­inn í mikla neyslu.

Móðir hans seg­ir að þau hafi fengið mik­inn stuðning frá fé­lags­mála­yf­ir­völd­um í þeirra bæj­ar­fé­lagi og hann lauk grunn­skóla­námi í sér­úr­ræði sem boðið er upp á fyr­ir börn sem glíma við margs kon­ar vanda.

Sonur hennar hafði fyrir átján ára aldur verið á Stuðlum, …
Son­ur henn­ar hafði fyr­ir átján ára ald­ur verið á Stuðlum, Lækj­ar­bakka, Há­holti, Vogi og Staðar­felli. Ekk­ert þess­ara úrræði dugði. mbl.is/​Hari

Áður en hann varð 18 ára var hann oft neyðar­vistaður á Stuðlum, hann dvaldi á Lækj­ar­bakka og eins fór hann í gegn­um meðferðir á Stuðlum sem og á Vogi og í fram­haldsmeðferð á Staðar­felli. Jafn­framt var hann á Há­holti um tíma. Á meðan hann var á Há­holti var hann ekki í neyslu, seg­ir móðir hans og fjöl­skyld­an fékk langþráða hvíld sem ekki var vanþörf á enda oft mjög erfitt sam­band milli bræðranna. 

Sá yngri náði að slíta sig úr öllu rugli og geng­ur mjög vel í dag og hef­ur gert í mörg ár. Annað var uppi á ten­ingn­um með þann eldri og tók það hann ekki lang­an tíma að brenna all­ar brýr að baki sér í öll­um þeim úrræðum sem hon­um var komið í.

Tek­inn út af heim­il­inu 16 ára

Þegar hann var 16 ára gam­all var hann tek­inn út af heim­il­inu þar sem ástandið var orðið mjög slæmt og yngri systkini hrein­lega í hættu, seg­ir móðir hans. Barna­vernd leigði fyr­ir hann her­bergi þar sem hann bjó í eitt ár.

„Það var hræðilegt og her­bergið í raun og veru greni þar sem hann þreif sig ekki né held­ur í kring­um sig. Þarna sat hann all­an dag­inn, spilaði tölvu­leiki og reykti kanna­bis. Ég kom reglu­lega til hans og reyndi að gera eitt­hvað fyr­ir hann en þetta var hreint út sagt viðbjóður,“ seg­ir móðir hans.

Um leið og barna­vernd hætti að borga leig­una fór hann á flakk á kafi í neyslu og fram­fleytti sér meðal ann­ars með fíkni­efna­sölu. Hann var rænd­ur þegar hann var að selja dóp og það hafði mik­il áhrif á hann og ákveður hann í kjöl­farið að hætta allri neyslu.

Tókst að ná sér upp og stóð sig vel 

Móðir hans seg­ir að hon­um hafi tek­ist það án ut­anaðkom­andi aðstoðar. Flutti tíma­bundið til vin­ar síns sem bjó úti á landi og var í einn mánuð að afeitra sig. „Hann tók í raun allt í gegn, mataræði sem og annað. Þetta er í fyrsta skipti sem hann hætt­ir neyslu að eig­in frum­kvæði og þrátt fyr­ir að fyrstu mánuðirn­ir á eft­ir hafi verið mjög erfiðir þar sem hann glímdi við mikið þung­lyndi og vildi helst ekki fara fram úr rúm­inu þá tókst hon­um að rífa sig upp úr þessu og fór að mæta á spila­kvöld þar sem fólk hitt­ist og spil­ar borðspil,“ seg­ir hún.

Heimilislausir hafa búið á tjaldstæðinu í Laugardal undanfarna mánuði.
Heim­il­is­laus­ir hafa búið á tjald­stæðinu í Laug­ar­dal und­an­farna mánuði. mbl.is/​Hari

Í haust hryn­ur hann niður í þung­lyndi, missti vinn­una og fer inn á geðdeild þar sem hann var í mjög al­var­leg­um sjálfs­vígs­hug­leiðing­um.

Dvöl­in á geðdeild gerði hon­um ekk­ert gagn, seg­ir móðir hans. Eina sem var í boði voru geðdeyfðar­lyf sem hann er ósátt­ur við að taka. „Þarna sat hann uppi í rúmi og gerði ekki neitt. Í tvígang var hann lagður inn á geðdeild­ina á Hring­braut og ég man þegar ég kom til hans í heim­sókn í eitt skipti um tvöleytið og þá hafði eng­inn litið til hans þann dag­inn fyr­ir utan þá sem gáfu hon­um lyf. Hann var í sjálfs­vígs­hættu og það hafði eng­inn einu sinni talað við hann, ekki orð,“ seg­ir hún.

Þegar hann er byrjaður að neyta kanna­bis að nýju vísaði hún hon­um út af heim­il­inu enda fór hann ekki að nein­um regl­um og ástandið orðið óþolandi fyr­ir aðra á heim­il­inu, svo sem yngri systkini. 

Að sögn móður hans reyndi hún fyr­ir nokkr­um vik­um að fá hann nauðung­ar­vistaðan á geðdeild án ár­ang­urs enda orðinn átján ára og ef hann vill ekki vera á geðdeild er ekki hægt að þvinga hann til þess nema með því að svipta hann sjálfræði.

Hann hef­ur hótað henni líf­láti og of­beldi og eins að skaða sjálf­an sig ít­rekað. Lög­regl­an hef­ur hand­tekið hann og flutt á geðdeild en hann er alltaf kom­inn út strax seg­ir hún.

„Lög­reglu­menn hafa jafn­vel sagt við mig að þetta sé bara frekja í hon­um og að dreng­ur­inn minn sé bara að kafna úr frekju. Mér hef­ur jafn­vel verið sagt að hann sé bara að ögra mér. Hvaða svör eru þetta?“ seg­ir hún.

Ráðlagt að fá hann svipt­an sjálfræði

Henni var ráðlagt að fá hann svipt­an sjálfræði og hún óskaði eft­ir því við héraðslækni líkt og gera þarf í slík­um til­vik­um. „Mér var síðan ráðlagt í aðstand­endaviðtali af starfs­manni geðdeild­ar að kæra dreng­inn minn. Það sé eina leiðin til þess að hann verði lagður inn og fái þá aðstoð sem hann þarf.

Þegar ég legg fram kær­una er hann í fanga­klefa vegna hót­ana í minn garð og skila­boða sem hann sendi mér þar sem hann hót­ar ekki bara mér held­ur einnig að skaða sjálf­an sig. Ég er varla kom­in út af lög­reglu­stöðinni þegar hann geng­ur út þar sem lög­regl­an hef­ur ekki önn­ur úrræði í til­vik­um sem þessu. Það er, þegar ein­stak­ling­ur, sem er orðinn 18 ára gam­all, neit­ar að þiggja aðstoð enda þýðir aðstoðin að fíkni­efn­in eru tek­in af hon­um með til­heyr­andi frá­hvörf­um og van­líðan. Þar sem kær­an var ekki að skila neinu dró ég hana til baka enda ekki til­gang­ur­inn með henni að fá son minn dæmd­an í fang­elsi. Ef eitt­hvað er ör­uggt þá er hann ekki að fá þá hjálp sem hann þarf á að halda.

Það eru eng­in úrræði í boði fyr­ir son minn. Hann hót­ar mér og sjálf­um sér skaða en það er ekki nóg. Hvenær verður nóg? Þegar hann er dá­inn?

Ég er að biðja um úrræði eins og að fá son minn nauðung­ar­vistaðan í þrjá til fjóra daga á meðan hann nær átt­um. En því miður er það ekki í boði þrátt fyr­ir að hann hafi verið lagður inn á geðdeild í tíu skipti frá því í nóv­em­ber. Þau hafa jafn­vel þurft að sprauta hann niður vegna of­beld­is og sturlun­ar.

Ég er á því að geðheil­brigðis­kerfið sé erfiðara en hann. Það hef­ur auðmýkt mig meira en hann. Ég sem hélt að þegar ég var að tak­ast á við barna­vernd­ar­kerfið að það væri erfitt sem það svo sann­ar­lega er. En þegar barnið þitt sem glím­ir við geðræn vanda­mál og fíkn á sama tíma þarf á hjálp að halda eft­ir 18 ára ald­ur eru all­ar dyr lokaðar eins og það horf­ir fyr­ir okk­ur.

Í hans til­viki þyrfti að loka hann inni í ein­hvern tíma og láta vím­una renna af hon­um. Það tek­ur tíma að losna við kanna­bisið úr lík­am­an­um og hann þarf fyrst og fremst tíma. Svo þarf hann að fá viðeig­andi geðhjálp þar sem vandi hans er greind­ur og unnið með hon­um að finna leið til að lifa með vand­an­um.

Þar sem hann er kom­inn yfir tví­tugt og hef­ur verið áður inni á Vogi þá er hann ekki í for­gangi þar. Hann sótti um meðferð um ára­mót­in en var sagt að hann þyrfti að bíða í tvo mánuði. Hann sagði þeim eins og satt var að hann myndi ekki lifa af í tvo mánuði enda er hann mjög kvíðinn og þung­lynd­ur.

Við erum að senda hann og aðra í þess­ari stöðu, það er glíma við tvíþætt­an vanda, fíkn og geðræn vanda­mál, fram af bjarg­brún­inni. Þessu fólki er kastað á milli staða enda ekk­ert hægt að gera. Fólk sem er komið á þenn­an stað í líf­inu er búið að glata svo miklu, svo sem færni að ann­ast sig sjálft, svo sem hrein­læti og fleira.

Hann er ekki eins og okk­ur þykir eðli­legt að rúm­lega tví­tug mann­eskja sé enda kanna­bisneysl­an búin að taka sinn toll. Þeir sem byrja að reykja gras á unglings­ár­um stöðvast oft í þroska og við sjá­um það með hann. Ég veit ekki hversu mik­il fíkn­in er hjá hon­um því hann seg­ist reykja kanna­bis til að láta sér líða bet­ur. Mamma þetta fær mig til að hlæja smá­stund seg­ir hann. Svo byrj­ar bara ballið aft­ur og mar­tröðin tek­ur við,“ seg­ir móðir þessa unga manns í sam­tali við mbl.is.  

Hún hef­ur ekki svarað sím­hring­ing­um og skila­boðum frá hon­um í ein­hvern tíma sem hún seg­ir hræðilegt enda viti hún aldrei hvort þetta er síðasta sím­talið eða síðustu skila­boðin sem hún fær frá hon­um.

„Þetta er barnið mitt og það ríf­ur í hjartað að svara ekki sím­töl­um frá hon­um eða skila­boðum en ég veit að það ger­ir illt verra ef ég reyni að hafa af­skipti. Hann hef­ur líka hótað mér á þann veg að systkini hans ótt­ast um mig,“ seg­ir hún.

Eitt­hvað virðist vera að rofa til í hans mál­um þar sem hon­um hef­ur verið boðið viðtal á Vogi og hann er reiðubú­inn til þess að gera hvað sem er til að fá aðstoð. Að sögn móður hans myndi skipta miklu máli ef í boði væri þverfag­legt teymi sem veitti fólki aðstoð sem stend­ur í þess­um spor­um eins og þau mæðgin hafa staðið í und­an­farna mánuði. Í stað þess að þurfa ít­rekað að ganga á veggi. Kerfið eigi ekki að mis­muna fólki eft­ir veik­ind­um því son­ur henn­ar er sjúk­ling­ur al­veg eins og sá sem glím­ir við lík­am­leg veik­indi eins og krabba­mein. 

mbl.is/​Krist­inn Garðars­son

Heim­il­is­laus­um hef­ur fjölgað um 95% í Reykja­vík á fimm árum

Meg­inniður­stöður kort­lagn­ing­ar á fjölda og hög­um utang­arðsfólks í Reykja­vík árið 2017 eru að fjölgað hef­ur í hópi þeirra sem telj­ast utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir frá ár­inu 2012 um 95%.

Í júní 2017 voru sam­an­lagt 349 ein­stak­ling­ar skráðir sem utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir í Reykja­vík. Af þeim voru 58 ein­stak­ling­ar sagðir búa í lang­tíma­bú­setu­úr­ræðum.

Karl­ar voru í meiri­hluta þeirra sem töld­ust utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir, eða 68%. Flest­ir voru á aldr­in­um 21–40 ára, eða 47%. Fæst­ir voru í ald­urs­hóp­un­um 18–20 ára (2%) og 61–80 ára (7%).

Hlut­falls­lega fleiri kon­ur en karl­ar eru utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ar á aldr­in­um 21–40 ára og 51–60 ára. Karl­ar eru hlut­falls­lega fleiri utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir á aldr­in­um 61–70 ára.

Af þeim 349 ein­stak­ling­um sem töld­ust vera utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir voru 11,3% af er­lend­um upp­runa. Yfir helm­ing­ur þeirra, eða 6%, var frá Póllandi.

Hlut­falls­lega fleiri kon­ur voru sagðar búa á göt­unni, í gisti­skýli og við ótrygg­ar aðstæður en karl­ar. Hlut­falls­lega fleiri karl­menn voru að ljúka stofn­ana­vist eða bjuggu í lang­tíma­bú­setu­úr­ræði. Flest­ir höfðu verið utang­arðs og/​eða heim­il­is­laus­ir leng­ur en í 2 ár, eða 39%. Ef lengd heim­il­is­leys­is er skoðuð eft­ir kyni kem­ur í ljós að hlut­fall kvenna og karla er nokkuð jafnt nema þegar kom að heim­il­is­leysi í 2 ár eða leng­ur, þá var hlut­fall karla 44% en kvenna 31%.

Kristjana Gunnarsdóttir, skrifstofustjóri velferðarsviðs Reykjavíkurborgar, segir mikilvægt að tryggja fólki …
Kristjana Gunn­ars­dótt­ir, skrif­stofu­stjóri vel­ferðarsviðs Reykja­vík­ur­borg­ar, seg­ir mik­il­vægt að tryggja fólki hús­næði. mbl.is/​Hari

Hjá vel­ferðarsviði Reykja­vík­ur­borg­ar eru 56 geðfatlaðir ein­stak­ling­ar á bið eft­ir sér­tæk­um hús­næðisúr­ræðum fyr­ir geðfatlaða. Á ár­inu 2017 var út­hlutað í 17 pláss og þarf af voru 11 fyr­ir geðfatlaða (hin voru fyr­ir fólk með þroska­höml­un og skyld­ar rask­an­ir). 

Vel­ferðarsvið rek­ur 3 sér­tæk hús­næðisúr­ræði fyr­ir ein­stak­linga með geðfötl­un og tvígrein­ing­ar. Um er að ræða tvo íbúðakjarna með 13 íbúðum og sam­eig­in­legri aðstöðu. Hlut­verk íbúðakjarn­anna er að veita fólki með geðfötl­un og tvígrein­ingu (eiga við fíkni­vanda að etja en eru óvirk­ir) bú­setu og aðstoð til að eiga sjálf­stætt og inni­halds­ríkt líf. Auk þess rek­ur vel­ferðarsvið eitt sam­býli fyr­ir átta karl­menn með geðfötl­un og fíkni­vanda (tvígrein­ing­ar) en sam­bæri­leg­ur stuðning­ur er veitt­ur þar og í íbúðakjörn­un­um seg­ir Kristjana Gunn­ars­dótt­ir, skrif­stofu­stjóri vel­ferðarsviðs Reykja­vík­ur.

Hún seg­ir að það vanti veru­lega úrræði fyr­ir ung­menni sem þurfa á aðstoð að halda. Borg­in reki eitt stuðnings­heim­ili fyr­ir ald­urs­hóp­inn 17-23 ára. Skil­yrði fyr­ir bú­setu eru að þau stundi  annaðhvort nám eða vinnu og neyti ekki vímu­gjafa. Þar búa þau með um­sjón­ar­manni sem held­ur heim­ili með þeim og veit­ir stuðning. Ekki er gert ráð fyr­ir að þau búi þar leng­ur en í tvö ár. Sum­ir flytja þó fyrr út og eru þá bún­ir að ná mark­miðum sín­um en aðrir þurfa hins veg­ar að fá stuðning áfram í ein­hverju formi og mögu­lega þurfa þau á fé­lags­legu leigu­hús­næði að halda.

Að sögn Kristjönu eiga þessi ung­menni það sam­eig­in­legt að geta ekki búið heima hjá for­sjáraðilum eða hafið eig­in bú­setu. Hvort held­ur sem það er vegna eig­in vanda eða ann­ars vanda á heim­il­inu. Þetta er heim­ili fyr­ir fjóra ein­stak­linga og að jafnaði er full nýt­ing og spurn eft­ir úrræðinu.

mbl.is/​Krist­inn Garðars­son

„Það er mik­il­vægt að geta gripið þau þegar þau eru til­bú­in en því miður náum við því ekki alltaf þar sem við erum ekki með fleiri úrræði í boði,“ seg­ir Kristjana en Reykja­vík­ur­borg reyn­ir einnig að veita ungu fólki aðstoð í gegn­um ráðgjaf­arþjón­ustu þjón­ustumiðstöðva Reykja­vík­ur­borg­ar, m.a með fjár­hagsaðstoð ef þörf er á.

Til að mynda náms­styrki og styrki til fyr­ir­fram­greiðslu hús­næðis til að geta leigt á al­menn­um markaði. „Því það er svo mik­il­vægt að hafa þak yfir höfuðið. Ráðgjaf­ar á okk­ar veg­um hafa veitt mörg­um þeirra mik­inn stuðning og fylgt þeim eft­ir, til að mynda við að koma þeim inn í (eða tengja þau við) Fjölsmiðjuna, Virk starf­sendurend­ur­hæf­inu, Hringsjá og fleiri staði. 

Þjón­ustumiðstöðvar vel­ferðarsviðs hafa síðan verið að þróa úrræði sem tengja þau við fram­halds­skól­ana þar sem reynt er að veita þeim aðstoð eft­ir að grunn­skól­an­um slepp­ir. Fjöl­brauta­skól­inn í Ármúla hef­ur reynst okk­ur mjög vel og tekið mjög vel á móti ungu fólki sem þarf á stuðningi að halda. Mik­il reynsla kom­in á það sam­starf. Hið sama á við um Fjöl­brauta­skól­ann í Breiðholti og Tækni­skól­ann,“ seg­ir Kristjana.

Hún seg­ir að sam­starfs­verk­efni Laug­ar­áss, meðferðardeild­ar geðsviðs Land­spít­al­ans fyr­ir ungt fólk, og vel­ferðarsviðs hafi gengið mjög vel. Fjór­ir ein­stak­ling­ar búa í sér­tæk­um hús­næðisúr­ræðum, hver í sinni íbúð, en Laug­ar­ás­inn ber ábyrgð á end­ur­hæf­ing­unni og starfs­menn vel­ferðarsviðs veita stuðning á heim­il­in. Í þessu verk­efni eru ein­stak­ling­ar á aldr­in­um 20 - 30 ára. 

mbl.is/​Hari

Að sögn Kristjönu standa von­ir til þess að hægt verði að fjölga svona sam­starfs­verk­efn­um Land­spít­al­ans og vel­ferðarsviðs við ein­stak­linga sem þarfn­ast stuðnings.

„Síðan erum við með fær­an­legt teymi sem kall­ast Liðsauk­inn en það er ætlað fyr­ir ein­stak­linga með þroska­höml­un og skyld­ar rask­an­ir. Það veit­ir níu ein­stak­ling­um þjón­ustu inni á heim­ili þeirra í stað þess að þjón­ust­an þurfi að fara fram í sér­tæku hús­næðisúr­ræði. Við erum einnig að von­ast til að geta þróað þetta verk­efni áfram,“ seg­ir Kristjana.

Að henn­ar sögn er mik­ill vilji fyr­ir því að halda áfram að fjölga fé­lags­legu leigu­hús­næði á veg­um borg­ar­inn­ar. „Við gát­um út­hlutað tölu­vert mörg­um íbúðum á ár­inu 2017 eða alls 193 en fara þarf aft­ur til árs­ins 2010 til að sjá sam­bæri­leg­ar töl­ur. Alls fjölgaði nýj­um her­bergj­um og íbúðum um 147 á ár­inu 2017 og von­andi get­um við haldið áfram á þess­ari veg­ferð. En við get­um ekki ein tekið þetta að okk­ur og önn­ur sveit­ar­fé­lög verða að leggja sitt af mörk­um. Því það er grund­vall­ar­atriði að fólk hafi ör­uggt hús­næði því ef þú ert á göt­unni þá snýst allt um hvar þú eig­ir að sofa næstu nótt,“ seg­ir Kristjana Gunn­ars­dótt­ir, skrif­stofu­stjóri vel­ferðarsviðs Reykja­vík­ur­borg­ar.

Halldóra F. Víðisdóttir og Nanna Briem starfa við sérstaka meðferðardeild …
Hall­dóra F. Víðis­dótt­ir og Nanna Briem starfa við sér­staka meðferðardeild geðsviðs Land­spít­al­ans, Laug­ar­ás, sem er ætlað ungu fólki. mbl.is/​Hari

Á Laug­ar­ás­vegi er rek­in sér­stök meðferðardeild, Laug­ar­ás, fyr­ir ungt fólk á aldr­in­um 18-30 ára með byrj­andi geðrofs­sjúk­dóm. 

Laug­ar­ás­inn er í sam­starfi við Reykja­vík­ur­borg varðandi bú­setu­úr­ræði líkt og fram kem­ur í viðtal­inu við Kristjönu Gunn­ars­dótt­ur, skrif­stofu­stjóra vel­ferðarsviðs Reykja­vík­ur­borg­ar, en báðir aðilar eru mjög ánægðir með þetta sam­starf.

Und­ir geðrofs­sjúk­dóma flokk­ast ýms­ir sjúk­dóm­ar, eins og t.d. geðklofi, geðhvarfa­klofi og geðhvörf með geðrof­s­ein­kenn­um. Þeir ein­kenn­ast af geðrofi, sem er ástand þar sem erfitt er að greina á milli innri hug­ar­heims og raun­veru­leik­ans. Viðkom­andi skynj­ar þá og túlk­ar um­hverfi á ann­an hátt en aðrir og helstu ein­kenn­in eru of­skynj­an­ir, rang­hug­mynd­ir og hugs­anatrufl­an­ir.

Þær Hall­dóra F. Víðis­dótt­ir aðstoðardeild­ar­stjóri og Nanna Briem, yf­ir­lækn­ir á Laug­ar­ásn­um, segja að rann­sókn­ir sýni að ef gripið er inn snemma í geðrofs­sjúk­dóma og boðið upp á öfl­uga meðferð hafi það já­kvæð áhrif á bata­horf­ur í stað þess að láta ungt fólk ganga um með ómeðhöndluð ein­kenni geðrofs. 

Opið er all­an sól­ar­hring­inn á Laug­ar­ásn­um og að sögn Nönnu eru það ekki bara ein­stak­ling­ar sem koma til þeirra í þjón­ustu held­ur er öll fjöl­skyld­an hvött til að taka þátt enda um  lang­tímameðferð að ræða sem bygg­ir á góðu sam­starfi við fjöl­skyld­ur viðkom­andi. Laug­ar­ás­inn er dag­deild og seg­ir Nanna að þegar verið er að end­ur­hæfa fólk út í lífið aft­ur þá sé lang­best að gera það á þenn­an hátt enda líður flest­um best ef þeir geta sofið heima hjá sér.

Voru 14 árið 2010 en eru núna 108 tals­ins

„Við erum að sinna 108 ein­stak­ling­um í dag og nán­ast all­ir þeirra eru í dag­deild­arþjón­ustu. Við erum með legu­rými fyr­ir sjö en þau rými eru einkum nýtt fyr­ir fólk utan af landi og fyr­ir þá þjón­ustuþega okk­ar sem þurfa á skamm­tímainn­lögn að halda. Til að mynda ef snúa þarf ferli við, svo sem dag­legri rútínu og koma lyfja­gjöf á,“ seg­ir Nanna. 

Hall­dóra seg­ir að það sé ein­stak­lings­bundið hvort fólk komi á hverj­um degi eða sjaldn­ar.

„Við finn­um að það er annað að vera með deild fyr­ir ungt fólk en að vera með blandaða deild. Við höf­um því lagt okk­ur fram við að aðlaga okk­ur að unga fólk­inu okk­ar. Að hér sé hlý­legt um­hverfi og fátt sem minni á spít­ala. All­ir vel­komn­ir og geta komið hingað hvenær sem er,“ seg­ir Hall­dóra.

Nanna seg­ir að það hafi tek­ist furðuvel að hafa um­hverfið af­slappað. En 14 voru í þjón­ustu á Laug­ar­ásn­um þegar Land­spít­al­inn hóf þessa starf­semi á Laug­ar­ás­vegi árið 2010. Þrátt fyr­ir þessa miklu fjölg­un hef­ur tek­ist að halda um­hverf­inu af­slöppuðu og all­ir beri mikla virðingu fyr­ir staðnum og aldrei neinn has­ar í gangi, seg­ir hún. 

„Við eld­um all­an mat hér og reyn­um að halda þessu heim­il­is­legu. Við horf­um á ein­stak­ling­inn sem slík­an ekki sem sjúk­ling,“ seg­ir Hall­dóra. Við erum marga ein­stak­linga sem eru með ólík­ar þarf­ir og við mæt­um fólki þar sem það er statt. Það er gert með því að bjóða upp á ein­stak­lings­miðaða þjón­ustu. Rann­sókn­ir á því hvað ungt fólk vill fá út úr þjón­ust­unni sýna að það vill fá þjón­ust­una þegar það þarf á henni að halda og sam­fella sé í þjón­ust­unni og hún sveigj­an­leg,“ seg­ir Nanna. 

Að sögn Hall­dóru er mik­il áhersla lögð á hreyf­ingu og íþrótt­ir í góðu sam­starfi við World Class auk þess sem lista­smiðjur og tón­list­ariðkun er í boði. 

Þær eru vissar um að mun fleiri í þessum aldurshóp …
Þær eru viss­ar um að mun fleiri í þess­um ald­urs­hóp þurfi á þjón­ustu deild­ar­inn­ar að halda og geri megi ráð fyr­ir að fjöld­inn fari í 120 til 130 manns. mbl.is/​Hari

Marg­ir þeir sem blaðamaður hef­ur rætt við að und­an­förnu bera mikið lof á starf­sem­ina í Laug­ar­ásn­um og segja þær Nanna og Hall­dóra að þar skipti miklu að þau sem þar vinna leggi mikla áherslu á sveigj­an­leika en um leið þrjósku og þraut­seigju. 

„Eitt af ein­kenn­um ein­stak­linga í geðrofi er inn­sæ­is­leysi, þeir átt­ar sig ekki á því að þeir þurfi á aðstoð að halda. Önnur ein­kenni geta verið mikið fram­taksleysi og fé­lag­leg ein­angr­un. En við gef­um okk­ur ekki. Höld­um áfram að hringja í fólk og bönk­um upp á hjá viðkom­andi og hvetj­um til að koma til okk­ar í þjón­ustu. Við erum sveigj­an­leg og fylgj­um okk­ar fólki þétt eft­ir og brott­fallið úr þjón­ust­unni er þess vegna mjög lítið.“

Þær eru viss­ar um að mun fleiri í þess­um ald­urs­hóp þurfi á þjón­ustu deild­ar­inn­ar að halda og geri megi ráð fyr­ir að fjöld­inn fari í 120 til 130 manns. 

Vant­ar aukna fræðslu um geðrofs­sjúk­dóma

„Það sem við mynd­um vilja gera er að fara og fræða fólk um geðrofs­sjúk­dóma. Til að mynda í skól­um og víðar í sam­fé­lag­inu því ef ungt fólk er ekki að ná fót­festu í líf­inu og sinna sín­um hlut­verk­um eða ráða við skól­ann og þetta lag­ast ekki þá á að hugsa um hvort þetta geti verið geðrofs­sjúk­dóm­ar sem ami að. Að minnsta kosti að úti­loka það ekki og vita hvert hægt sé að leita,“ seg­ir Nanna.

Spurðar um hvort tekið sé á móti fólki sem er í neyslu segja þær að eng­inn sé úti­lokaður þó svo ekki sé hægt að hafa fólk í virkri neyslu í inn­lögn enda verði að tryggja ör­yggi annarra.

„Þetta er griðastaður þar sem sum­ir eru að reyna að halda sér edrú. Við vís­um fólki úr hús­inu ef það er und­ir áhrif­um en tök­um við því aft­ur þegar það er orðið edrú. Einu skipt­in sem við höf­um rekið fólk úr meðferð er þegar fólk er vís­vit­andi að dreifa fíkni­efn­um og selja hér í hús­inu. Þar verðum við að vísa fólki úr meðferð en um leið erum við búin að finna fyr­ir það önn­ur úrræði áður en við vís­um því úr meðferðinni. Brott­fall er mjög lítið og nán­ast ekki neitt hér hjá okk­ur enda eru þrjóska og sveigj­an­leiki það sem skil­ar þess­um ár­angri,“ seg­ir Nanna. 

Hall­dóra seg­ir að eft­ir að meðferð lýk­ur, en hún er allt að fimm ár, á Laug­ar­ásn­um eru göngu­deild­ar­úr­ræði í boði á veg­um Land­spít­al­ans auk þess sem fólk get­ur leitað til heilsu­gæsl­unn­ar.

Eitt af því sem mik­il áhersla er lögð á er að koma fólki í vinnu og það geng­ur mjög vel seg­ir Hall­dóra. Sér­stakt verk­efni að er­lendri fyr­ir­mynd er í gangi í sam­starfi við Virk starf­send­ur­hæf­ing­ar­sjóð sem geng­ur mjög vel. 

„Þau sem vilja vinna fá stuðning til þess í sam­starfi við at­vinnu­líf­stengla hjá Virk og meðferðart­eymið hér. Fund­in eru fjöl­breytt störf á al­menn­um vinnu­markaði eft­ir áhuga­sviði þeirra og ef þörf er á fá þau stuðning inn á vinnustaðinn. Í fyrstu voru fáir þjón­ustuþegar sem sýndu þessu áhuga en það hef­ur breyst mikið og undið upp á sig á mjög já­kvæðan hátt en um helm­ing­ur þeirra sem eru í þjón­ustu hjá Laug­ar­ási eru í þessu verk­efni seg­ir Hall­dóra og bæt­ir við að fyr­ir­tæki taki þessu mjög vel og eru mörg meira en til í að fá til sín ungt starfs­fólk sem er í þjón­ustu Laug­ar­áss. 

 „Nú lang­ar okk­ur til þess að leggja svipaða áherslu á nám því þetta er hóp­ur sem veikist á fram­halds­skóla­ár­un­um og flosn­ar upp úr námi. Ef við hjálp­um þeim ekki inn í skól­ana aft­ur þá eru þau alltaf lægst á þess­um þjóðfé­lags­stiga. Við erum að skoða leiðir til þess með form­legu sam­starfi við fram­halds­skól­ana en regl­ur sem sett­ar voru árið 2015 þar sem 25 ára og eldri eru sett­ir aft­ar í for­gangs­röðina þegar nem­end­ur eru inn­ritaðir í fram­halds­skóla eru að koma þess­um hóp illa. Því á þeim aldri eru þau kannski fyrst reiðubú­in til þess að setj­ast á skóla­bekk að nýju,“ seg­ir Hall­dóra. 

Eitt af því sem eyk­ur lík­ur á geðrofi og að ungt fólk þrói með sér lang­vinna geðrofs­sjúk­dóma er neysla á kanna­bis. Þetta sýna niður­stöður fjöl­margra rann­sókna. Kanna­bis get­ur gert geðrofs­sjúk­dóma verri en ytri aðstæður geta haft áhrif og fólk mis­næmt fyr­ir því.

Rann­sókn­ir hafa leitt í ljós að þeir sem nota kanna­bis reglu­lega á unglings­ár­um eru í 30-300% meiri áhættu að fá geðklofa miðað við sam­an­b­urðar­hóp. Þá birt­ist safn­grein­ing árið 2011 sem sýndi fram á að ald­ur við fyrsta geðrof var 2,7 árum fyrr hjá þeim sem höfðu notað kanna­bis en þeim sem fengu geðrof og höfðu ekki notað kanna­bis, að því er fram kom í grein sem birt var í Lækna­blaðinu.

Ef kerfið hefði virkað...
Ef kerfið hefði virkað... mbl.is/​Hari

Ef kerfið hefði virkað væri staðan hans önn­ur

Hann hef­ur hlotið fang­els­is­dóma en í dag er hann í góðum mál­um og vinnu. Ef kerfið hefði virkað eins og við ætl­umst til þess að það virki þá hefði hann vænt­an­lega aldrei endað í fang­elsi. 

Hann ólst upp við mjög erfiðar heim­ilisaðstæður þar sem drykkja og of­beldi voru tví­höfða þurs í hans lífi. Í litlu bæj­ar­fé­lagi þar sem all­ir vissu hvað gekk á inn­an veggja heim­il­is­ins en samt var það látið viðgang­ast og eng­inn gerði neitt. Eða eins og hann seg­ir: „Þegar hún rétti mér blóðugt hand­klæðið með þeim orðum að mamma hefði gleymt því þegar hún leitaði á sjúkra­húsið vegna þess að hún hefði gengið á hurð þá horfði ég á hana og spurði sjálf­an mig: ertu ekki að grín­ast? Ég var átta ára gam­all. Ég óskaði mér oft dauða en hefði samt aldrei viljað gera það sjálf­ur því að ég vildi ekki skilja mömmu eft­ir,“ seg­ir hann.

Hann öfundaði krakkana í bænum því þau gátu komist í …
Hann öf­undaði krakk­ana í bæn­um því þau gátu kom­ist í skjól hjá Rauða kross­in­um. Í hans heima­bæ var ekk­ert úrræði. mbl.is/​Hari

„Ég gat ekk­ert gert, ekk­ert. Þetta var ekk­ert heim­ili. Ég kláraði grunn­skól­ann en ég byrjaði mjög ung­ur að brjóta af mér og drekka. Ég mætti jafn­vel full­ur í skól­ann. Þegar ég var 12 ára var ég fyrst hand­tek­inn og þrátt fyr­ir að lög­regl­an hafi yf­ir­leitt komið á heim­ilið í hverri viku vegna ástands­ins þar þá var ekk­ert gert. Hvorki af hálfu lög­reglu né barna­vernd­ar­yf­ir­valda. Ég var bara brjálaður að þeirra mati. Hvað þá með þær aðstæður sem ég var sett­ur í?“ seg­ir hann. 

„Ég á eldra systkini sem var flutt og farið að búa en varð þó vitni af fyrstu ár­un­um. En þetta versnaði frá ári til árs.“

Of­beldið sem hann varð fyr­ir var and­legt, lík­am­legt og kyn­ferðis­legt og of­beld­ismaður­inn var stjúppabbi hans. Jafn­vel hund­ur­inn hans varð fyr­ir margskon­ar of­beldi af hálfu stjúp­ans.

„Hann beitti mömmu líka of­beldi og fékk kikk út úr því að láta mig horfa á. Þegar ég reyndi að verja hana en þá læsti hann þau inni í her­bergi og gætti þess að ég heyrði vein­in í henni. Hann var alltaf að reyna að brjóta mig niður og ef ég brást ekki nóg við þá bætti hann bara í,“ seg­ir hann.

„Ég er greindur með ofvirkni og áfallastreituröskun og með fíkniefnum …
„Ég er greind­ur með of­virkni og áfall­a­streiturösk­un og með fíkni­efn­um fékk hug­ur­inn hvíld og ég náði að sofa.“ mbl.is/​Krist­inn Magnús­son

Of­beldið á heim­il­inu hef­ur markað hann fyr­ir lífstíð en hann seg­ist alltaf hafa verið of­beld­is­hneigður og of­beldið beind­ist alltaf gegn körl­um. 

„Það var ekki fyrr en löngu síðar að ég áttaði mig á því að ég hataði karla vegna of­beld­is­ins sem stjúpi minn beitti mömmu. Ég var alltaf að reyna að verja mömmu fyr­ir hon­um.

Ég man svo vel þegar ég kom til Reykja­vík­ur og sá að þar gátu krakk­arn­ir sem hengu á Hlemmi alltaf farið í at­hvarf á veg­um Rauða kross­ins. Ekk­ert slíkt var í boði í mín­um heima­bæ. Eina sem ég sagði frá var þegar ég lét vita af kyn­ferðis­legu of­beldi sem ég varð fyr­ir af hálfu konu þegar ég var 11 ára gam­all. Það tók mig mörg ár að jafna mig á þessu enda eitt­hvað sem ekk­ert 11 ára gam­alt barn á að þurfa að þola. Ég sagði hins veg­ar aldrei frá því sem gerðist inni á heim­il­inu. Aldrei.

Mér gekk vel í skóla og þar voru kenn­ar­ar sem sáu eitt­hvað í mér og vildu endi­lega að ég héldi áfram í skóla þó að mér liði aug­ljós­lega illa þar. Þegar ég kláraði tí­unda bekk var ég far­inn að heim­an og bjó hingað og þangað og fékk pen­ing hjá ömmu og afa fyr­ir mat.

„Sú mann­eskja sem hef­ur aðstoðað mig mest í gegn­um tíðina er sál­fræðing­ur sem ég fór eft­ir að ég var orðinn full­orðinn. Hún hef­ur staðið með mér í gegn­um þykkt og þunnt og hef­ur aldrei verið að stressa sig með greiðslur þegar illa stóð á. Hún heim­sótti mig jafn­vel í fang­elsið. Hún hjálpaði mér að öðlast þenn­an frið í hausn­um sem að áfengi og vímu­efni gerðu áður fyrr.

Ég er greind­ur með áfall­a­streiturösk­un, of­virkni og svo fylgdu fleiri með í byrj­un sem það tókst að vinna bug á þeim. Með fíkni­efn­um fékk hug­ur­inn hvíld og ég náði að sofa. Frek­ar fyndið að þegar ég var í dópi þá var ég ró­leg­ur en þegar ég var ekki í dópi var ég snar­vit­laus og all­ir viss­ir um að ég væri á kafi í dópi en þegar ég byrjaði að nota það voru all­ir sann­færðir um að ég væri ekki að gera það því ég var svo miklu ró­legri.

Sáfræðing­ur­inn hef­ur veitt mér mikla hjálp í að vinna með hvat­vís­ina og of­beldið sem býr alltaf í mér. En það hef­ur gengið mjög vel og ég nýti mér bjargráðin sem hún kenndi mér.  Ég veit eig­in­lega ekki hvar ég væri í dag ef hún hefði ekki aðstoðað mig. Því kerfið hef­ur al­gjör­lega brugðist mér og það allt frá því ég var barn,“ seg­ir hann.

Snýst um sam­fé­lagið

Hann seg­ir end­ur­kom­ur í fang­els­um hér á landi miklu al­geng­ari en í ná­granna­lönd­un­um og sam­fé­lagið eigi skilið að aðstaða fanga verði bætt, svo sem með aðkomu sál­fræðinga og annarra fagaðila.

„Þetta snú­ist ekki um fang­ana - að þeir hafi það betra - held­ur miklu frek­ar að fang­elsis­vist­in fari frá því að vera refsi­vist í betr­un­ar­vist. Flest­ir þeirra sem fara í fang­elsi vilja fara á beinu braut­ina en lítið er gert til þess að styðja þá á þeirri veg­ferð.

Hann seg­ir að eng­in sál­fræðiaðstoð sé í fang­els­un­um og eng­inn geðlækn­ir held­ur. Eitt af því sem hann bend­ir á sem gæti bætt líðan fanga mikið væri að auðvelda þeim að hitta börn­in sín. Því marg­ir þeirra sem afpláni í ís­lensk­um fang­els­um eiga börn og það sé eitt það versta sem nokk­ur maður þurfi að þola að fá ekki að hitta barnið sitt við mann­sæm­andi aðstæður.

„Við get­um ekki sinnt hverj­um og ein­um með full­nægj­andi hætti. …
„Við get­um ekki sinnt hverj­um og ein­um með full­nægj­andi hætti. Einn til tveir sál­fræðing­ar sem fara í fang­elsi geta ekki sinnt 200 föng­um en þetta er það sem við höf­um til ráðstöf­un­ar," seg­ir Páll Win­kel, fang­els­is­mála­stjóri. mbl.is/​Hari


Páll Win­kel fang­els­is­mála­stjóri sagði í viðtali við mbl.is fyr­ir ára­mót  að þegar barn er orðið full­orðið og kem­ur í þjón­ustu hjá Fang­els­is­mála­stofn­un eru 150 til 200 aðrir fang­ar í afplán­un í fang­els­um. Um 200 eru að afplána í sam­fé­lagsþjón­ustu á hverj­um tíma, 200 eru á reynslu­lausn og 550-600 eru að bíða eft­ir því að fara í afplán­un. Alls rúm­lega eitt þúsund ein­stak­ling­ar.

Þess­um hópi sinna þrír sál­fræðing­ar, tveir fé­lags­ráðgjaf­ar og einn meðferðarfull­trúi. Af skjól­stæðing­um Fang­els­is­mála­stofn­un­ar eru 50-70% að glíma við ein­hvers kon­ar fíkn.

„Við get­um ekki sinnt hverj­um og ein­um með full­nægj­andi hætti. Einn til tveir sál­fræðing­ar sem fara í fang­elsi geta ekki sinnt 200 föng­um en þetta er það sem við höf­um til ráðstöf­un­ar. Þegar ung­menni, eldri en 18 ára, kem­ur til afplán­un­ar hjá okk­ur þá eru þetta sér­fræðing­arn­ir sem við höf­um yfir að ráða.

Þetta veld­ur því að við verðum að for­gangsraða og við ger­um það. Ein­stak­ling­ar sem sitja inni fyr­ir mjög al­var­leg brot fara fram­ar­lega í röðina ásamt nokkr­um öðrum hóp­um en við setj­um unga fanga alltaf í fyrsta for­gang. En við sinn­um þeim ekki með full­nægj­andi hætti því miður og á það sér­stak­lega við um geðheil­brigðismál­in. Þetta hef­ur ít­rekað komið fram og eft­ir­lits­stofn­an­ir bent á þetta án ár­ang­urs.

„Við höf­um ekki verið með geðlækni á Litla-Hrauni í mörg ár vegna þess að það hef­ur ein­fald­lega ekki feng­ist geðlækn­ir til þess að sinna þjón­ust­unni. Yf­ir­völd al­mennt, hvar sem þau eru stödd í flokki, hafa ekki áhuga á þess­um mála­flokki. Það hef­ur gengið illa að selja stjórn­mála­mönn­um að þetta geti verið góð fjár­fest­ing til lengri tíma. Að draga úr af­brot­um og hjálpa fólki sem er veikt. Þrátt fyr­ir ít­rekaðar ábend­ing­ar eft­ir­litsaðila með fang­els­um á Íslandi,“ seg­ir Páll. 

Að sögn Páls er þetta um­hverfið sem mæt­ir ung­menn­um þegar þau koma til kasta Fang­els­is­mála­stofn­un­ar.

„Við búum þó bet­ur núna en áður að því leyti það fara ekki flest­ir á Litla-Hraun eins og áður. Það var lang­stærsta fang­elsið og er enn stærsta fang­elsið en við erum með þris­var sinn­um fleiri pláss í opn­um fang­els­um eins og Kvía­bryggju og Sogni en þar er eru nú rými fyr­ir 45 fanga en voru áður 14.

Á Hólms­heiði er fang­elsið deild­ar­skipt og eig­um við því auðveld­ara með að skilja að hópa fanga. Þannig að það eru meiri lík­ur en áður að ung­um óhörðnuðum ein­stak­ling­um, sem ekki eru komn­ir langt í af­brot­um, sé haldið frá harðasta kjarn­an­um í afplán­un.“

„Að fara í fang­elsi ýtir und­ir and­leg veik­indi og eyk­ur lík­ur á þung­lyndi og kvíða. Mikl­ir áhættuþætt­ir eru fylgj­andi því að senda mann í fang­elsi og því ætt­um við að leggja meiri áherslu á að reyna að draga úr þess­um nei­kvæðum áhrif­um inni­lok­un­ar,“ seg­ir Páll.

Hann seg­ir ekki nóg að bjóða upp á aðstoð sál­fræðinga og fé­lags­ráðgjafa því mik­il þörf er á meðferð í fang­els­um vegna vímu­efnam­is­notk­un­ar. Einn meðferðargang­ur er í ís­lensku fang­elsi og hann er á Litla-Hrauni. Þar er pláss fyr­ir 11 fanga. Á Litla-Hrauni eru þeir fang­ar sem eru harðasti kjarni þeirra sem eru í afplán­un.

Einn meðferðarfull­trúi er starf­andi hjá Fang­els­is­mála­stofn­un og hann starfar á Litla-Hrauni og eins og Páll seg­ir þá nær hann ekki að sinna öll­um þeim sem þurfa á hjálpa að halda þrátt fyr­ir að vera hörkudug­leg­ur og sinna föng­um af alúð.

Gísli Kort Kristófersson, lektor við heilbrigðisvísindasviði Háskólans á Akureyri, segir …
Gísli Kort Kristó­fers­son, lektor við heil­brigðis­vís­inda­sviði Há­skól­ans á Ak­ur­eyri, seg­ir að fag­mennska sé kom­in stutt á veg á Íslandi þegar kem­ur að geðsjúk­dóm­um. mbl.is/​Gúna

Enn heyr­ist talað um geðsjúk­dóma af mik­illi vanþekk­ingu og stund­um eins og þeir séu eitt­hvað sem varla er hægt að tala um sem sjúk­dóm.

Gísli Kort Kristó­fers­son, sér­fræðing­ur í geðhjúkr­un og lektor við heil­brigðis­vís­inda­svið Há­skól­ans á Ak­ur­eyri, seg­ir að á sama tíma og umræðan opn­ast um geðsjúk­dóma séum við ekki endi­lega alltaf í stakk búin til þess að taka á því og veita þá þjón­ustu sem þarf.

„Við þurf­um sem sam­fé­lag að taka á þessu og sem for­eldr­ar. Við get­um ekki kraf­ist þess að ung­menni komi „út með það“ og erum svo ekki til­bú­in til þess að tak­ast á við það sem kem­ur út. Við get­um ekki ætl­ast til þess að þau segi frá ef við erum ekki sjálf til­bú­in til að tak­ast á við okk­ar eigið sjálf. Að taka ábyrgð á okk­ar eig­in til­finn­inga­lífi og kunna hvenær á að sækja aðstoð,“ seg­ir Gísli.

Gísli lauk doktors­námi í geðhjúkr­un í Banda­ríkj­un­um og er með sér­fræðings­leyfi í geðhjúkr­un bæði þar og á Íslandi. Hann er með leyfi til þess að greina geðsjúk­dóma, veita ein­stak­lings- og hóp­sam­talsmeðferð og gefa út lyf í Minnesota. Hér á landi nær leyfið ekki yfir grein­ing­ar né ávís­an­ir lyfja, en hann má aft­ur á móti veita sam­talsmeðferð sem ekki er lög­verndað inn­grip á Íslandi.

„Í Banda­ríkj­un­um er sam­talsmeðferð lög­verndað inn­grip en ekki hér á landi en aft­ur á móti erum við með starfs­stétt­ir eins og sér­fræðinga í hjúkr­un og hjúkr­un­ar­fræðinga, iðjuþjálfa, fé­lags­ráðgjafa, sál­fræðinga og geðlækna sem eru með lög­vernduð starfs­heiti en stór hluti af þeim inn­grip­um sem þeir beita eru ekki lög­vernduð í sjálfu sér. Þetta sýn­ir kannski hvar í gogg­un­ar­röðinni geðvernd­ar­mál­in eru hjá okk­ur á Íslandi,“ seg­ir Gísli. „Ég sé þetta ekki fyr­ir mér ger­ast í nein­um öðrum bransa; að píp­ari fengi að skipta um hjarta­loku eða hjarta­lækn­ir að leggja gas­leiðslur. 

Að hver sem er geti boðið upp á sam­talsmeðferð án þess að hafa til þess lág­marks skil­greinda þjálf­un og reynslu er í mín­um huga merki um skort á virðingu fyr­ir geðsjúk­dóm­um og þeim sem við þá glíma.

Karlamenning er við lýði sem miðar að því að loka …
Karla­menn­ing er við lýði sem miðar að því að loka allt inni. mbl.is/​Hari

Fag­mennska er svo stutt á veg kom­in hjá okk­ur þegar kem­ur að geðsjúk­dóm­um. En á sama tíma erum við von­andi á réttri leið,“ seg­ir hann.

Sjálfs­víg eru al­geng­ust meðal ungra karla hér á landi og því miður allt of al­geng, seg­ir Gísli. „Við erum með karla­menn­ingu sem miðar að því að loka allt inni. Að halda kjafti og halda áfram. Sem er allt í lagi ef þú lif­ir bara til 35 ára ald­urs og hef­ur ekki 10 mín­út­ur yfir dag­inn til að hugsa um hvernig þér líður. Þetta var ekki endi­lega nei­kvætt bjargráð þegar afi var að al­ast upp á Ólafs­firði á mill­i­stríðsár­un­um en í dag erum við að lifa til 85 ára og höf­um tíma til að hugsa um til­finn­ing­ar okk­ar. Að halda kjafti og halda áfram sem meg­in­bjargráðið í gegn­um heila mann­sævi er ekki að virka fyr­ir okk­ur leng­ur,“ seg­ir Gísli. 

Lög­in heim­ila ekki upp­lýs­inga­gjöf

Að sögn Gísla verður mik­il breyt­ing á þjón­ustu í geðheil­brigðis­kerf­inu þegar barn verður 18 ára gam­alt. Það er ef barnið er yfir höfuð að fá þjón­ustu.

„Um leið og ein­stak­ling­ur verður 18 ára og um leið sjálfráða þá get­ur hann stöðvað allt upp­lýs­ingaflæði til fjöl­skyld­unn­ar.

Í raun er nán­ast úti­lokað fyr­ir for­eldra að fá upp­lýs­ing­ar án leyf­is skjól­stæðinga nema með því að reyna að sjálfræðis­svipta viðkom­andi sem er meiri hátt­ar inn­grip og flest­ir forðast í lengstu lög, enda á það að vera erfitt. Við höf­um ákveðið að vaf­inn fell­ur þannig, og flest­ir eru sam­mála um það þar til þeir lenda í aðstæðum sem aðstand­end­ur sem reyna á þetta.

Þetta get­ur verið mjög erfitt fyr­ir aðstand­end­ur og vakið reiði í garð starfs­fólks geðdeilda en lög­in heim­ila ekki annað. Starfs­fólk get­ur ekk­ert gert því ann­ars brýt­ur það lög en eðli­lega get­ur þetta verið öm­ur­legt fyr­ir aðstand­end­ur og vek­ur reiði,“ seg­ir Gísli en á sama tíma er þetta gríðar­mikið bar­áttu­mál fyr­ir not­end­ur geðheil­brigðisþjón­ust­unn­ar.

Hann tel­ur að oft mætti breyta því hvernig inn­gripi er háttað. Rétt­ast sé að byrja á minnsta inn­gripi og koll af kolli. Það er til dæm­is að byrja á sam­talsmeðferð ekki lyfja­gjöf þegar það á við.

„Sum­ir þurfa á lyfj­um að halda og þar á að nota þau. Hjá heilsu­gæsl­unni er lyfja­gjöf­in úrræði sem mikið er notað enda eru það úrræðin sem henni eru skömmtuð. Í stað þess að bjóða upp á sam­talsmeðferð sem er langeðli­leg­asta byrj­unar­úr­ræðið við vægu þung­lyndi og kvíða,“ seg­ir hann.

Að sögn Gísla er mik­il­vægt að horfa á viðkom­andi ein­stak­linga á breiðum grund­velli. Til að mynda með því að skima fyr­ir mögu­lega öðrum þátt­um eins og skjald­kirt­ilsvanda­mál­um, járnskorti, lífstílsþátt­um eins og svefni og fé­lags­leg­um þátt­um. Þetta er kallað á ensku In­tegrati­ve mental health eða samþætt nálg­un í geðheil­brigðisþjón­ust­unni.

„Ef við vær­um með þverfag­leg teymi fag­fólks væri hægt að draga veru­lega úr kostnaði og um leið áhrif­um sem inn­grip­in eru að hafa á viðkom­andi. Til að mynda koma geðdeyfðar­lyf (SSRI-lyf) ekki að miklu gagni ein og sér ef viðkom­andi glím­ir við vímu­efnafíkn, sæt­ir dag­legu of­beldi heima fyr­ir eða í skól­an­um eða er sí­fellt vannærður vegna fá­tækt­ar,“ seg­ir Gísli.

Föst í for­ræðis­hyggju

Slík teymi ættu hik­laust að starfa inn­an heilsu­gæsl­unn­ar en ekki er hægt að bæta enda­laust á heilsu­gæsl­una án þess að setja það í hana sem hún þarf. Til að mynda með aukn­um fjár­fram­lög­um og bættri aðstöðu fyr­ir starfs­fólk og not­end­ur þjón­ust­unn­ar.

„Síðan þarf ein­hver að hafa yf­ir­sýn yfir mál viðkom­andi, ein­hvers kon­ar mála­stjóri, ein­hver úr þessu þverfag­lega teymi sem er þá ein­hver sem skjól­stæðing­ur­inn get­ur náð til nokkuð greiðlega, ekki bara milli 10 og 10:15 ann­an hvern þriðju­dag í hálf­fullu tungli. Þetta er þá aðili sem get­ur samþætt þjón­ust­una í sam­vinnu við skjól­stæðing­inn. En skjól­stæðing­ur­inn er þá leiðtog­inn í þessu þverfag­lega teymi, sem ætti þá að hverf­ast um þarf­ir hans. En ég veit hrein­lega ekki hvenær þetta verður að veru­leika á meðan við erum jafn­föst í for­ræðis­hyggj­unni og raun ber vitni og við neit­um að gefa heilsu­gæsl­unni það sem hún þarf til að sinna hlut­verki sínu í takt við breytta tíma,“ seg­ir Gísli Kort Kristó­fers­son.

mbl.is