„Ef að okk­ur Íslend­ing­um tekst að stofna miðhá­lend­isþjóðgarð þá yrðu það gríðarlega sterk skila­boð til heims­ins um að Íslandi og Íslend­ing­um sé full al­vara með því að vera land sem kynn­ir sig sem land nátt­úru og land tæki­færa fyr­ir fólk til þess að njóta henn­ar,“ sagði Guðmund­ur Ingi Guðbrands­son um­hverf­is­ráðherra á málþing­inu Mátt­ur víðern­anna á Kirkju­bæj­arklaustri í gær.

Guðmund­ur Ingi sagði að þar með væri ekki öll sag­an sögð um gildi miðhá­lend­isþjóðgarðs. „Burt séð frá nátt­úru­vernd­inni þá myndi miðhá­lend­isþjóðgarður skapa gríðarlega mik­il tæki­færi fyr­ir byggðirn­ar í jaðri hans. Það eru raun­veru­leg tæki­færi til staðar fyr­ir ímynd lands­ins með aðgerð sem þess­ari og fyr­ir at­vinnu­upp­bygg­ingu í hinum dreifðari byggðum.“

Ráðherr­ann skipaði í dag þver­pó­lí­tíska nefnd um stofn­un þjóðgarðs á miðhá­lend­inu. Í nefnd­inni eiga sæti full­trú­ar allra þing­flokka á Alþingi auk tveggja full­trúa sveit­ar­fé­laga. Þá sitja full­trú­ar frá um­hverf­is- og auðlindaráðuneyt­inu og for­sæt­is­ráðuneyt­inu í nefnd­inni.

Nefnd­inni er m.a. ætlað að skil­greina mörk þjóðgarðsins og setja fram áhersl­ur um skipt­ingu lands­svæða inn­an hans í vernd­ar­flokka. Einnig er henni ætlað að fjalla um hugs­an­leg­ar aðkomu­leiðir og þjón­ustumiðstöðvar, svæðis­skipt­ingu og rekstr­ar­svæði og greina tæki­færi með stofn­un þjóðgarðs á byggðaþróun og at­vinnu­líf. 

Nefnd­ina skipa:

• Óli Hall­dórs­son, formaður, skipaður af um­hverf­is- og auðlindaráðherra án til­nefn­ing­ar
• Lín­eik Anna Sæv­ars­dótt­ir, til­nefnd af þing­flokki Fram­sókn­ar­flokks,
• Al­bertína Friðbjörg Elías­dótt­ir, til­nefnd af þing­flokki Sam­fylk­ing­ar,
• Hall­dóra Mo­gensen, til­nefnd af þing­flokki Pírata,
• Bergþór Ólason, til­nefnd­ur af þing­flokki Miðflokks,
• Ólaf­ur Ísleifs­son, til­nefnd­ur af þing­flokki Flokks fólks­ins,
• Hanna Katrín Friðriks­son, til­nefnd af þing­flokki Viðreisn­ar,
• Stein­grím­ur J. Sig­fús­son, til­nefnd­ur af þing­flokki Vinstri­hreyf­ing­ar - græns fram­boðs,
• Vil­hjálm­ur Árna­son, til­nefnd­ur af þing­flokki Sjálf­stæðis­flokks,
• Valtýr Val­týs­son og Dag­björt Jóns­dótt­ir, til­nefnd af Sam­bandi ís­lenskra sveit­ar­fé­laga,
• Mar­grét Hall­gríms­dótt­ir, til­nefnd af for­sæt­is­ráðuneyti.

Með nefnd­inni starfar Stein­ar Kal­dal verk­efn­is­stjóri, starfsmaður um­hverf­is- og auðlindaráðuneyt­is.

Við störf nefnd­ar­inn­ar verður haft sam­ráð við helstu hags­munaaðila og al­manna­sam­tök, s.s. nátt­úru­vernd­ar­sam­tök, út­vist­ar­sam­tök og sam­tök hags­munaaðila s.s. í ferðaþjón­ustu, land­búnaði og orku­mál­um.

Sérstaðan ligg­ur í fjöl­breytn­inni

Að málþing­inu sem Guðmund­ur Ingi hélt er­indi á í gær um miðhá­lend­isþjóðgarðinn stóðu Eld­vötn – nátt­úru­vernd­ar­sam­tök í Skaft­ár­hreppi og var það vel sótt. Þar fluttu m.a. er­indi fólk úr Skaft­ár­hreppi sem nýt­ir víðern­in með ein­hverj­um hætti til at­vinnu­sköp­un­ar, s.s. göngu og fjalla­hjóla­ferða og út­sýn­is­flugs.

Guðmund­ur Ingi Guðbrands­son um­hverf­is­ráðherra ræddi um stofn­un miðhá­lend­isþjóðgarðs á málþingi í Skaft­ár­hreppi á sum­ar­deg­in­um fyrsta. mbl.is/​Sunna

Guðmund­ur Ingi sagði marg­ar ástæður fyr­ir því að Íslend­ing­ar ættu að vernda miðhá­lendi Íslands. Gerði hann orð Þóru Ell­en­ar Þór­halls­dótt­ur, pró­fess­ors í grasa­fræði við Há­skóla Íslands, sem lýs­ir há­lend­ingu með þess­um orðum, að sín­um:

„Sérstaða miðhá­lend­is Íslands ligg­ur í fjöl­breytni lands­lags­ins, fram­andleika þess og í and­stæðunum sem þar birt­ast í ólík­um nátt­úru­fyr­ir­bær­um, lit­um, form­um, mynstr­um, þögn­um og hljóðum, kyrrð og hreyf­ingu.“

Guðmund­ur seg­ir þessi orð Þóru Ell­en­ar ná vel utan um það sem reynt er að ná fram með vernd­un miðhá­lend­is­ins. „Það er akkúrat þetta.“

Á miðhá­lendi Íslands er til dæm­is fjöldi jarðfræðifyr­ir­bæra sem finn­ast hvergi í heim­in­um á einu og sama svæðinu. Nefndi Guðmund­ur Ingi einnig stór linda­svæði á jaðri þess sem eru þau stærstu í Evr­ópu. „Þarna eru mikl­ar and­stæður í lands­lag­inu. Á há­lend­inu sjá­um við gróður­vinj­ar sem kall­ast á við svarta sanda.“

Guðmund­ur minnti á að nú þegar eru stór svæðis inn­an miðhá­lend­is­ins vernduð eða á nátt­úru­m­inja­skrá. Þá er stór hluti þess líka þjóðlenda, þ.e. í eigu rík­is­ins.

„En það má ef til vill leggja helstu áhersl­una á víðern­in,“ sagði Guðmund­ur og tók stór óbyggð svæði í Kan­ada og Banda­ríkj­un­um sem dæmi til sam­an­b­urðar. „Þegar maður tal­ar um há­lendið við Kan­ada­menn og Banda­ríkja­menn þá þarf maður að minna á að í raun eru víðern­in okk­ar merki­leg, ekki síst í evr­ópsk­um skiln­ingi. Vegna þess að í hinni þétt­byggðu Evr­ópu er búið að um­bylta stór­um hluta af land­inu.“

Á há­lend­inu kenn­ir margra grasa, bæði í bók­staf­legri merk­ingu og óeig­in­legri. Hér blæs gufu úr jörð á Hvera­völl­um. mbl.is/​Rax

Á síðustu árum og ára­tug­um hafa víðerni á Íslandi minnkað veru­lega eða í kring­um 70%, sam­kvæmt skil­grein­ingu á stærð þeirra. Því hef­ur verið spáð að þau muni ekki fyr­ir­finn­ast, með sama áfram­haldi, eft­ir hundrað ár. „Að þessu leyti til ber­um við nátt­úr­lega ábyrgð á því að halda utan um þessi verðmæti sem fólg­in eru í því að vernda þessi víðerni. [...] Þetta ger­ir okk­ar víðerni og miðhá­lendið verðmæt­ara.“

Guðmund­ur minnti á að víðerni væru ekki aðeins laga­legt hug­tak held­ur einnig hug­lægt. Það komi m.a. fram í niður­stöðum rann­sókna Önnu Dóru Sæþórs­dótt­ur, ferðamála­fræðings við Há­skóla Íslands. Í rann­sókn­inni var spurt hvaða mann­virki fólki finnst geta verið á svæði án þess að það hafi áhrif á víðern­is­upp­lif­un þeirra. Í ljós kom að fjalla­skál­ar trufli ekki þessa upp­lif­un en hót­el gera það hins veg­ar sem og há­spennu­lín­ur og uppistöðulón svo dæmi séu tek­in.

En hvaða skref hafa verði stig­in í því að stofna miðhá­lend­isþjóðgarð á Íslandi?

Hug­mynd­in er nokk­urra ára göm­ul en árið 2015 komu fram þings­álykt­un­ar­til­lög­ur bæði Vinstri hreyf­ing­ar­inn­ar – græns fram­boðs og Sam­fylk­ing­ar­inn­ar um stofn­un miðhá­lend­isþjóðgarðs. Vilja­yf­ir­lýs­ing frjálsra fé­laga­sam­taka í nátt­úru­vernd og út­vist, sem og Sam­taka ferðaþjón­ust­unn­ar, sem gef­in var út árið 2016, olli svo ákveðnum straum­hvörf­um að mati Guðmund­ar Inga. Hún breytti viðhorf­um margra og hreyfði við hinu póli­tíska lands­lagi.

Af­mörk­un miðhá­lend­is­ins miðast við línu dregna á milli heimalanda og af­rétta sem var aðlöguð í sam­ráði við viðkom­andi sveit­ar­stjórn­ir og aðra hags­munaaðila við vinnslu svæðis­skipu­lags miðhá­lend­is­ins sem tók gildi árið 1999.

Í fram­haldi af henni setti Sigrún Magnús­dótt­ir, þáver­andi um­hverf­is­ráðherra, á stofn nefnd sem átti að kanna for­send­ur fyr­ir því að stofna þjóðgarð á miðhá­lend­inu. Hér er skýrsla henn­ar. Í stjórn­arsátt­mála rík­is­stjórn­ar Bjarna Bene­dikts­son­ar árið 2017 var tekið fram að vinna ætti áfram að vernd miðhá­lend­is­ins.

Í stjórn­arsátt­mála nú­ver­andi rík­is­stjórn­ar er svo gengið skref­inu lengra og þar tekið fram að það eigi að stofna miðhá­lend­isþjóðgarð. „Í raun hef­ur þetta gerst ótrú­lega hratt, tvö ár eru núna frá því að vilja­yf­ir­lýs­ing­in var und­ir­rituð.“

Í skoðana­könn­un­um sem gerðar hafa verið um stuðning við stofn­un þjóðgarðs á miðhá­lend­inu hef­ur komið fram að um 60% lands­manna styðji hana. Um 12% lands­manna eru á móti stofn­un hans.

En hvar stend­ur vinna við und­ir­bún­ing að stofn­un miðhá­lend­is þjóðgarðs núna?

 Í dag skipaði um­hverf­is­ráðherra eins og fyrr seg­ir svo í þver­póli­tíska nefnd um stofn­un garðsins.

Nefnd­inni er ætlað að leggja til mörk þjóðgarðsins og koma með til­lögu að skipt­ingu svæðis­ins í ólíka vernd­ar­flokka. „Það er mjög mik­il­vægt, því það að friðlýsa miðhá­lendið þýðir ekki að við ætl­um að loka því og að þangað eigi eng­inn að koma. Held­ur er til­gang­ur­inn ein­mitt sá að búa til tæki­færi fyr­ir nátt­úru­vernd og fyr­ir ferðaþjón­ustu, svo hægt sé að vera þar áfram með hefðbundn­ar nytj­ar og þar fram eft­ir göt­un­um. Þess vegna eru þess­ir vernd­ar­flokk­ar mik­il­væg­ir,“ sagði Guðmund­ur Ingi.

Mó­bergsstap­inn Herðubreið er ein­stak­ur á heimsvísu. mbl.is/Á​rni Sæ­berg

Mik­il áhersla verður lögð á að fjalla um hugs­an­leg­ar aðkomu­leiðir og þjón­ustumiðstöðvar og að greina tæki­færi í byggðaþróun og fyr­ir at­vinnu­líf. Hin þver­póli­tíska nefnd mun svo skila til­lög­um að laga­frum­varpi um stofn­un miðhá­lend­isþjóðgarðs og er ætl­un­in að þeirri vinnu verði lokið haustið 2019.

En hvað er þá þjóðgarður? Guðmund­ur sagði að mik­il­vægt væri að skipta lands­svæðum inn­an hans  upp með til­liti til þess hvers kon­ar nýt­ing á sér stað eða mun eiga sér stað. „Þannig má skipta þjóðgarðinum upp í mis­mun­andi vernd­ar­flokka og reyna með þeim hætti að ná meiri sátt um fyrsta lagi nátt­úru­vernd­ina, í öðru lagi at­vinnu­starf­semi, hefðbundn­ar nytj­ar, úti­vist og fleira.“

Farið verður að flokk­un Alþjóðlega nátt­úru­vernd­ar­sam­bands­ins en sam­kvæmt henni gilda ákveðnar regl­ur um hvern og einn vernd­ar­flokk. Á sum­um svæðum er meiri friðun og vernd og á öðrum minni.

Guðmund­ur Ingi sagðist leggja mikla áherslu á vald­dreif­ingu og aðkomu heima­manna við vinnu að stofn­un garðsins. „Þetta er al­gjört lyk­il­atriði.“ Nefndi hann Vatna­jök­ulsþjóðgarð í því sam­hengi en í svæðisráðum hans er aðkoma heima­manna að ákv­arðana­töku tryggð.

„Í öðru lagi er mik­il­vægt að at­hafn­ir sem eiga sér stað inn­an þjóðgarðsins séu með nátt­úru­vernd að leiðarljósi. Þannig að við tryggj­um nátt­úru­vernd­ina á sama tíma og við fáum heild­stætt skipu­lag á nýt­ingu og aðgengi í takt við mis­mun­andi vernd­ar­flokka.“

Sam­spil elds og íss er okk­ur Íslend­ing­um kunn­ugt en á heimsvísu er það ein­stakt að slík­ir kraft­ar sjá­ist að verki við mynd­un og mót­un lands. mbl.is/​RAX

Í þriðja lagi þurfi að leggja áherslu á at­vinnu­starf­semi í tengsl­um við garðinn. Tók hann sem dæmi niður­stöður ný­legr­ar rann­sókn­ar á efna­hags­leg­um áhrif­um Snæ­fells­jök­ulsþjóðgarðs. „Þar komst rann­sak­and­inn að þeirri niður­stöðu að þjóðgarður­inn væri að skila 3,9 millj­örðum króna í þjóðarbúið ár­lega og þar yrðu 1,8 millj­arðar króna eft­ir á Snæ­fellsnes­inu sjálfu.“

 Sam­kvæmt rann­sókn­inni eru marg­ir þeir sem heim­sækja Snæ­fells­jök­ulsþjóðgarð að koma þangað í dags­ferðum frá Reykja­vík. Ætla mætti að annað yrði uppi á teng­ing­um varðandi miðhá­lend­isþjóðgarð vegna fjar­lægðar frá  höfuðborg­inni og gest­ir hans því frek­ar sækja þjón­ustu, s.s. gist­ingu, í ná­grenni garðsins. „Eft­ir því sem komið er lengra frá Reykja­vík ættu þessi [efna­hags­legu] áhrif að geta orðið meiri, það er meira orðið eft­ir hlut­falls­lega í héraði.“

Guðmund­ur sagði því mikla mögu­leika til staðar. „Við þurf­um að huga að því að við erum með stórt verðmætt svæði í hönd­un­um. Ég tel að okk­ur beri siðferðis­leg skylda til að passa upp á þessi víðerni okk­ar fyr­ir kom­andi kyn­slóðir, fyr­ir okk­ur sjálf og fyr­ir gesti okk­ar. En við eig­um líka að búa til tæki­færi úr þessu. Og þarna eru fjöl­mörg efna­hags­leg tæki­færi sem við eig­um að nýta okk­ur fyr­ir byggðaþróun í land­inu.“