Karl­menn sem hafa orðið fyr­ir kyn­ferðis­legu of­beldi glíma við sjálfs­vígs­hugs­an­ir en þær snú­ast oft um að finna frið og sleppa við ágeng­ar hugs­an­ir um of­beldið. Þetta er meðal þess sem kem­ur fram í MS-rit­gerð Elísu Tryggva­dótt­ur við heil­brigðis­vís­inda­svið Há­skól­ans á Ak­ur­eyri. 

Elísa tók djúpviðtöl við sjö karla sem all­ir áttu það sam­merkt að hafa orðið fyr­ir kyn­ferðis­legu of­beldi, að hafa sagt frá of­beld­inu og leitað sér aðstoðar. All­ir höfðu þeir upp­lifað sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sum­ir reynt að taka eigið líf. 

Niður­stöður rann­sókn­ar­inn­ar sýna að sjálfs­eyðing­ar­hvöt var sterk hjá þeim öll­um sem meðal ann­ars kom fram í áhættu­hegðun og sjálfs­vígs­hugs­un­um. Mýt­ur um karl­kyns þolend­ur kyn­ferðisof­beld­is höfðu mik­il áhrif á þátt­tak­end­urna en karl­mennskuímynd­in hafði nei­kvæð áhrif á þá sem fólst í ákveðinni til­finn­inga­legri þögg­un sem varð til þess að þeir bældu niður til­finn­ing­ar sín­ar. Einnig voru þeir hrædd­ir um að verða sjálf­ir stimplaðir sem gerend­ur sem hindraði þá í að segja frá, seg­ir meðal ann­ars í meist­ar­a­rann­sókn Elísu.

Mik­il­vægt er að út­rýma þeim hug­mynd­um að karl­ar eigi ekki að sýna til­finn­ing­ar né opna sig um þau áföll sem þeir verða fyr­ir, seg­ir Elísa Tryggva­dótt­ir sem er að ljúka meist­ara­námi í heil­brigðis­vís­ind­um frá Há­skól­an­um á Ak­ur­eyri. mbl.is/​Skapti Hall­gríms­son

„Brot­in sjálfs­mynd, niðurrif og nei­kvæðar hugs­an­ir voru al­geng­ar en þeir greindu frá mikl­um létti við að segja frá. Stuðning­ur og viðbrögð annarra skiptu þá máli ásamt þekk­ingu heil­brigðis­starfs­fólks sem þeim fannst þó ábóta­vant. Þátt­tak­end­urn­ir glímdu við ýmsa and­lega erfiðleika á full­orðins­ár­um. Sjálfs­vígs­hugs­an­ir komu í bylgj­um eft­ir því hvað gekk á í lífi þeirra. Karl­mennskuímynd og brot­in sjálfs­mynd voru stór­ir áhrifaþætt­ir, ásamt lífs­seig­um mýt­um um karl­kyns þolend­ur kyn­ferðisof­beld­is.

Mik­il­vægt er að út­rýma þeim hug­mynd­um um að karl­ar eigi ekki að sýna til­finn­ing­ar né opna sig um þau áföll sem þeir verða fyr­ir. Einnig er þekk­ing heil­brigðis­starfs­fólks mik­il­væg og mætti leggja meiri áherslu á að spyrja um áfalla­sögu,“ seg­ir í rann­sókn Elísu.

Fjór­ir af sjö þátt­tak­end­um höfðu orðið fyr­ir kyn­ferðis­legu of­beldi af hálfu kvenna en alls voru gerend­urn­ir 13 tals­ins, sjö karl­ar og sex kon­ur. Elísa seg­ir að það hafi komið henni veru­lega á óvart hversu marg­ar kon­ur voru gerend­ur og að meiri­hluti þátt­tak­enda hafi orðið fyr­ir kyn­ferðis­legu of­beldi af hálfu kvenna. 

Mýt­an um karl­mennsk­una

Í upp­hafi verk­efn­is­ins hafi hún ekki ætlað að horfa sér­stak­lega til kyns ger­anda né held­ur á þær mýt­ur sem komu í ljós þegar lengra leið á verk­efnið.

„Til að mynda mýt­una um karl­mennsk­una en þetta er eitt­hvað sem kom fram í viðtöl­um við þá alla og samt voru þetta allt ein­stak­lingsviðtöl. Að það er ætl­ast til þess að karl­menn sýni ekki til­finn­ing­ar sín­ar og eigi að vera sterk­ir. Þrátt fyr­ir að þeir vilji gráta þá er það ekki í boði af hálfu um­hverf­is­ins sem þeir búa í og upp­eld­is­ins sem þeir fengu í æsku,“ seg­ir Elísa.

Þeir áttu það all­ir sam­eig­in­legt að þessi staðlaða karl­mennskuímynd, þessi ímynd um sterka og þögla karl­mann­inn, hafði mik­il áhrif á til­finn­inga­líf þeirra og var ákveðin til­finn­inga­leg þögg­un, seg­ir í meist­ar­a­rann­sókn Elísu.

„Sem karl­maður, þú mátt ekk­ert tala um þetta. Karl­mennsk­an sko. Pabbi talaði aldrei um til­finn­ing­ar og talaði aldrei um til­finn­ing­ar við mig. Svo brjót­ast til­finn­ing­arn­ar út og við vit­um ekk­ert hvað á að gera og þá er bara best að drepa okk­ur,“ seg­ir einn viðmæl­enda í rann­sókn­inni. 

Líkt og einn þeirra bend­ir á þá eru marg­ir dreng­ir ald­ir upp við að það eigi ekki að ræða til­finn­ing­ar: Hvernig eiga þeir sem karl­menn að læra að tala um til­finn­ing­ar þegar þeir hafa ekki fyr­ir­mynd­ina? 

„Ef þú kem­ur úr svona um­hverfi sem karl­maður leit­ar sér ekki hjálp­ar og má ekki gráta og allt það að þá er bara erfitt að rífa þess­ar mýt­ur úr hausn­um á okk­ur karl­mönn­un­um. Ég var bara al­inn svona upp að karl­menn sýni ekki til­finn­ing­ar og það voru kon­urn­ar sem sögðu það við þá! Þannig að þetta er svona.“

Hræðslan við dóm annarra

Þátt­tak­end­urn­ir greindu frá hræðslunni um að aðrir dæmdu þá sem gerend­ur þar sem þeir væru sjálf­ir þolend­ur. Svo virðist sem þessi mýta sé ansi líf­seig og sé ríkj­andi í sam­fé­lag­inu og umræðum í fjöl­miðlum, seg­ir Elísa. 

Þekkt­ur geðlækn­ir hélt því fram í viðtali að 99% lík­ur væru á því að karl­kyns þolend­ur kyn­ferðisof­beld­is yrðu sjálf­ir gerend­ur. mbl.is/​Eggert

Einn þeirra sem Elísa ræddi við sagði að þess­ar mýt­ur væri t.d. ein af ástæðunum fyr­ir að hann opnaði sig ekki um sín mál í mörg ár: „Ég geri ekk­ert í mín­um mál­um fyrr en núna bara fyr­ir 8 árum síðan. Var bú­inn að reyna að opna á þetta en það tókst ekki og mest­megn­is var það út af um­tal­inu. Það voru svona mýt­ur í gangi að karl­menn sem verða fyr­ir kyn­ferðisof­beldi verði sjálf­ir gerend­ur.“

Elísa seg­ir í sam­tali við mbl.is að menn­irn­ir búi við hræðslu innra með sér um að fá slík­ar kennd­ir og ef þeir segi frá þá verði þeir stimplaðir sem mögu­leg­ir kyn­ferðis­glæpa­menn í framtíðinni.

Einn talaði um hversu ríkj­andi þessi hugs­un um að karl­kyns þolend­ur kyn­ferðisof­beld­is yrðu sjálf­ir gerend­ur. Einn dag­inn var hann að hlusta á út­varpið þegar þekkt­ur geðlækn­ir var að tala um af­leiðing­ar kyn­ferðisof­beld­is, og þá sér­stak­lega um karl­kyns þolend­ur, þar sem hann hélt því fram að 99% lík­ur væru á að karl­kyns þolend­ur yrðu sjálf­ir gerend­ur.

„Ég hugsa bara: „ef ég fæ þetta þá ætla ég að skjóta mig í haus­inn, ef ég fæ ein­hverj­ar hug­mynd­ir.“ En ég hef aldrei getað litið rétt­um aug­um á þenn­an [geðlækni]. Þetta segi ég vera ein af ástæðunum fyr­ir því að ég ýtti niður og opnaði ekki á þetta,“ seg­ir einn af þeim karl­mönn­um sem Elísa ræddi við og eru fórn­ar­lömb kyn­ferðis­legs of­beld­is.

Ann­ar lýs­ir því hvernig hann hafi heyrt álíka al­hæf­ingu á fyr­ir­lestri sem hann fór á um karl­kyns þolend­ur kyn­ferðisof­beld­is. Á þeim fyr­ir­lestri var því haldið fram að þeir [karl­ar] sem mis­nota börn séu sjálf­ir þolend­ur og sagðist hann hafa upp­lifað mikl­ar áhyggj­ur út af þess­um al­hæf­ing­um og sagði: „Þá fór ég bara að hafa áhyggj­ur af því og hérna [...] ég vil ekki að fólk fari að gruna það, best að setja þenn­an varnagla ef hann skyldi nú breyt­ast í skrímsli.“

Þessi mýta gerði þátt­tak­end­urna hrædda og smeyka við að segja frá því þeir urðu hrædd­ir um að aðrir færu að dæma þá sem barn­aníðinga. Svona líf­seig­ar mýt­ur drógu úr þeim kjarkinn og þeir urðu smeyk­ir. 

„Maður sat með þetta og oft var þetta eins og maður væri með byssu, eins og þegar maður var í kring­um börn þá var maður alltaf eins og maður væri að passa sig og þú veist... hvenær breyt­ist maður? Mér líður pínu óþægi­lega í kring­um krakka því manni finnst eins og all­ir séu að fara að kalla mann barn­aníðing eða eitt­hvað,“ seg­ir í einu af viðtöl­un­um sem Elísa tók í tengsl­um við MS-rit­gerðina. 

Eitt það mik­il­væg­asta að gera greint frá

Einn þeirra sagðist hafa kenn­ingu um ástæðu þess að þessi mýta væri svona öfl­ug og ástæðan fyr­ir því væri að þeir menn sem eru gómaðir fyr­ir kyn­ferðisof­beldi gagn­vart börn­um beri þetta oft­ast fyr­ir sig, að þeir hafi verið þolend­ur sem börn og bætti við: „Þeir hafa gert það til þess að fá meðaumk­un og þetta hef­ur verið sett svona op­in­bert, farið með þetta í fjöl­miðla. Þar vil ég meina að þessi mýta komi [...] þetta er bara eins og smit­sjúk­dóm­ur.“

Viðmæl­end­ur töldu að #met­oo-her­ferðin hefði já­kvæð áhrif á viðhorf fólks í garð fórn­ar­lamba kyn­ferðis­legs of­beld­is. mbl.is

Á meðan Elísa vann rann­sókn­ina var #met­oo-her­ferðin mjög áber­andi í umræðunni og kem­ur fram að viðmæl­end­ur henn­ar töldu her­ferðina já­kvæða en það vantaði slíka her­ferð fyr­ir karla.

Í mars 2018 fór af stað átak með myllu­merk­inu: #karl­mennsk­an á Twitter, sem færst hef­ur á Face­book og fleiri staði. Þar er hægt að sjá fullt af körl­um opna sig um til­finn­ing­ar og at­b­urði sem þeir hafa kannski ekki gert áður út af: #karl­mennsk­an.

„Þessu ber að fagna og er von­in að kom­andi kyn­slóðir eigi eft­ir að líta til baka og hugsa: af hverju máttu karl­ar ekki sýna til­finn­ing­ar?“ seg­ir Elísa og von­ar að þessi her­ferð og aðrar sam­bæri­leg­ar lifi áfram því eitt af því mik­il­væg­asta fyr­ir fórn­ar­lömb of­beld­is er að geta greint frá því. 

Sjálfs­vígs­hugs­an­irn­ar hjá þátt­tak­end­un­um sner­ust fyrst og fremst um að losna við nei­kvæðar hugs­an­ir og finna frið og ró, líkt og fram kem­ur hér að fram­an.

Sjálfs­mynd­in var svo brot­in að til­hugs­un­in um sjálfs­víg varð mjög sterk. Því fylgdi líka ein­mana­leiki að kljást við sjálfs­vígs­hugs­an­ir en sum­ir töluðu um að hugs­un­in um dauðann væri hluti af hvers­dags­leik­an­um. Áhættu­hegðun var ein­kenn­andi hjá öll­um þátt­tak­end­un­um þar sem þeir lýstu hve sama þeim var um líf sitt, seg­ir Elísa í MS-rit­gerðinni.

„Áhættu­hegðun virt­ist vera al­geng meðal þátt­tak­enda sem tók á sig ýms­ar birt­inga­mynd­ir, hvort sem það var meðvitað eða ekki. Áhættu­hegðun snýst ekki endi­lega um að hugsa um sjálfs­víg, né að skipu­leggja slíkt, held­ur skeyt­inga[r]leysi gagn­vart eig­in heilsu og af­leiðing­ar gjörða. Nokkr­ir þátt­tak­end­urn­ir töluðu um að keyra hratt og án bíl­belt­is eða jafn­vel fá sjúk­dóm sem mögu­lega gat dregið þá til dauða. Óhóf­leg drykkja, neysla annarra vímu­gjafa og að of­gera sér í vinnu voru líka mynstur áhættu­hegðunar sem þátt­tak­end­urn­ir greindu frá,“ seg­ir í rit­gerð Elísu.

Einn þeirra lýs­ir því hvernig hann upp­lifði sig sem aum­ingja fyr­ir að detta í sjálfs­vígs­hugs­an­ir og fór í að berja sig niður fyr­ir að hugsa svona sem jók enn meira á van­líðan. Þegar hugs­an­irn­ar voru komn­ar svo langt fór hugs­un­in oft í að plana og finna auðveld­ustu leiðina og hann sagði: „Þegar manni líður svona þá er bara svona ákveðin kyrrð, það er svona róm­an­tísk kyrrð yfir dauðanum.“

Þegar sjálfs­vígs­hugs­an­irn­ar voru komn­ar yfir í að skipu­leggja sjálfs­víg var til­hugs­un­in um að skilja aðstand­end­ur eft­ir það sem stoppaði þá. Meðal ann­ars þeirra eig­in börn sem þeir vildu ekki yf­ir­gefa. 

Nokkr­ir af þátt­tak­end­un­um höfðu greinst með kvíða og/​eða þung­lyndi á full­orðins­ár­um og sum­ir með ADHD. Kvíðinn virt­ist þó vera al­geng­ast­ur.

Einn þeirra greind­ist með al­var­legt þung­lyndi og ADHD á full­orðins­ár­um en hann sagðist einnig upp­lifa mik­inn fé­lagskvíða og þá fari hann í að berja sjálf­an sig niður. Ann­ar var bú­inn að glíma við mikla and­lega erfiðleika og eft­ir ákveðinn tíma endaði hann inni á geðdeild.

Sá þriðji sagðist enn þá glíma við kvíðann en eft­ir að hafa sótt sér hjálp við úr­vinnslu áfalla eigi hann auðveld­ara með að kljást við kvíðann og hann sagði:

„Með þess­ar nei­kvæðu hugs­an­ir að þá hef­ur maður verk­færi í dag til þess að taka á móti þeim og hleypa þeim út aft­ur [...] ég er alltaf að finna lausn­ir á því sem ég þarf að tak­ast á við. En kvíðinn kem­ur al­veg líka. Hann er alltaf til staðar en ég býð hon­um bara vel­kom­inn því hann stopp­ar alltaf stutt við að hann er far­inn miklu fyrr en áður.“

All­ir þátt­tak­end­urn­ir sögðu Elísu frá lík­am­leg­um ein­kenn­um sem þeir töldu að ein­hverju leyti mætti tengja við þau áföll sem þeir hafa orðið fyr­ir.

Óút­skýrðir verk­ir og lík­am­leg ein­kenni hrjáðu nokkra af þátt­tak­end­un­um og tengja þeir mis­mikið við and­lega heilsu. All­ir þátt­tak­end­urn­ir hafa sótt aðstoð við úr­vinnslu áfalla og mis­jafnt var hvort leitað var til sál­fræðings, geðlækn­is eða sam­taka gegn of­beldi. Sum­ir töluðu um þekk­ing­ar­leysi hjá heil­brigðis­starfs­fólki þegar kem­ur að kyn­ferðisof­beldi og nauðsyn þess að spyrja sjúk­linga um áfalla­sögu.

Áföll hafa áhrif á lík­am­lega heilsu

Nokkr­ir af þátt­tak­end­un­um nefndu ým­ist skort á fleiri karl­kyns ráðgjöf­um hjá Sam­tök­um gegn of­beldi ásamt því að heil­brigðis­starfs­fólk þurfi betri þekk­ingu á þessu sviði og ætti að spyrja meira um áfalla­sögu. Til að mynda nefn­ir einn að í öll þau skipti sem hann fór til lækn­is út af bak­verkj­um þá hafi hann aldrei verið spurður út í áfalla­sögu.

Ann­ar sem var á tíma­bili inn og út af geðdeild var aldrei spurður um áfalla­sögu. Þá nefndi hann Gæfu­spor­in sem er þverfag­legt úrræði fyr­ir kon­ur sem eiga áfalla­sögu: „Ég vil bara það sama og kon­ur fá. Ég hef heyrt mikið um Gæfu­spor­in sem er mjög gott. Ég hélt fyrst að það væri í boði fyr­ir karla líka en svo er ekki,“ seg­ir í viðtali við einn viðmæl­anda. 

Elísa seg­ir að ekki megi gleyma því að það eru ekki bara kon­ur sem eru þolend­ur kyn­ferðis­legs of­beld­is og þrátt fyr­ir að boðið sé upp á ráðgjöf fyr­ir karla til að mynda hjá Stíga­mót­um mætti gera þá ráðgjöf sýni­legri að sögn viðmæl­enda henn­ar því karl­ar viti oft ekki hvert þeir eigi að leita. Eins að ráðgjöf fyr­ir þolend­ur kyn­ferðis­legs of­beld­is sé tengd þolend­um, sama af hvaða kyni þeir eru.

Karl­ar eru hrædd­ir við að stíga fram og greina frá kyn­ferðis­legu of­beldi.

Spurð um tengsl við lík­am­lega kvilla seg­ir Elísa það hafi verið sama sag­an hjá viðmæl­end­um. Að hafa glímt við lík­am­lega kvilla sem oft má rekja til and­legra kvilla, álags eða áfalla. Hún seg­ir að sí­fellt fleiri rann­sókn­ir sýni fram á þessi tengsl. 

„Þeir töluðu all­ir um að það skorti á að þegar þeir leituðu til lækn­is þá sé spurt um áfalla­sögu. Því það eru meiri lík­ur á að þú seg­ir frá ef þú ert spurður á rétt­an hátt og eðli­lega held­ur en að þú seg­ir frá áfalli af fyrra bragði. Senni­lega ekki marg­ir sem fara til heim­il­is­lækn­is og segja: Ég varð fyr­ir kyn­ferðis­legu of­beldi. En ef lækn­ir­inn fer rétt­ar leiðir og spjall­ar áfram þá eru meiri lík­ur á að fólk opni sig og hægt sé að finna rót vand­ans – áfall í æsku,“ seg­ir Elísa.

Meist­ar­a­rann­sókn Elísu Tryggva­dótt­ur fjall­ar um karl­kyns þolend­ur kyn­ferðis­legs of­beld­is. mbl.is/​Skapti Hall­gríms­son

Hún seg­ir að það væri áhuga­vert að skoða mun á karl­kyns þolend­um og kven­kyns þolend­um í sam­bandi við sjálfs­vígs­hugs­an­ir og reynsl­unni í að segja frá. Hvaða áhrifa­vald­ur væri þá hjá kon­um miðað við karla í sam­bandi við að segja frá. Einnig væri áhuga­vert að skoða hvað ger­ist innra með hjá körl­um þegar þeir segja frá sé miðað við niður­stöður þess­ar­ar rann­sókn­ar þar sem þeir upp­lifðu mik­inn létti og orku sem leyst­ist við það að segja frá, að því er seg­ir í loka­orðum Elísu í MS-rit­gerðinni sem nefn­ist: „Það er svona róm­an­tísk kyrrð yfir dauðanum“: Reynsla karl­kyns þolenda af kyn­ferðisof­beldi og sjálfs­vígs­hugs­un­um.

Elísa út­skrif­ast í sum­ar frá Há­skól­an­um á Ak­ur­eyri með meist­ara­gráðu í heil­brigðis­vís­ind­um en hún er með BA-próf í sál­fræði frá sama skóla. Aðspurð hvort hún stefni á frek­ara nám á þessu sviði seg­ir hún að und­an­far­in fimm ár hafi hún setið á skóla­bekk og það sé komið nóg í bili. En hún viður­kenn­ir að senni­lega verði hún alltaf með putt­ana í þessu þar sem hún komi að starfi Rann­sókn­ar­miðstöð gegn of­beldi við Há­skól­ann á Ak­ur­eyri. Elísa starfar sem meðferðarfull­trúi á meðferðar­heim­il­inu Laugalandi í Eyjaf­irði. 

Dag­ana 16. og 17. maí verður ráðstefna heil­brigðis­vís­inda­sviðs Há­skól­ans á Ak­ur­eyri, Sjón­auk­inn, hald­in á Ak­ur­eyri og meðal fyr­ir­les­ara er Elísa þar sem hún mun kynna niður­stöður rann­sókn­ar sinn­ar.

Hér er hægt að lesa nán­ar um dag­skrá Sjón­auk­ans