Þrátt fyr­ir að við séum tal­in ham­ingju­söm þjóð líða mörg börn fyr­ir erfiðar upp­eldisaðstæður og glíma við kvíða, dep­urð, áfallarösk­un, veik­indi og erfiðleika í námi. Þess­um hópi þarf að hlúa bet­ur að og fjöl­skyld­ur þeirra þurfa að fá mark­viss­ari aðstoð til að hver ein­stak­ling­ur fái að njóta hæfi­leika sinna, ann­ars er hætta á að vand­inn fari á milli kyn­slóða.

Hópi barna og ung­menna líður mjög illa, er kom­inn í öngstræti með líf sitt og held­ur að eina leiðin sé að hverfa af sviði lífs­ins. Við sem erum full­orðin þurf­um að vera til staðar fyr­ir þenn­an hóp, ekki bara á tylli­dög­um og ekki bara fag­fólk í heil­brigðis­geir­an­um held­ur allt sam­fé­lagið. Á hverju ári falla að meðaltali 35-40 Íslend­ing­ar á öll­um aldri fyr­ir eig­in hendi og sum ár hafa þeir verið fleiri. Þar af eru allt að fjór­ir yngri en tví­tugt en sjálfs­víg eru helsta dánar­or­sök ungra karl­manna á Íslandi.

Í nýrri fram­halds­skóla­könn­un sem Rann­sókn og grein­ing vann fyr­ir embætti land­lækn­is kom fram að mörg ung­menni glíma við kvíða, þung­lyndi og sjálfs­vígs­hugs­an­ir.

963 ung­menni höfðu reynt sjálfs­víg

12% stúlkna og 7% pilta sögðust hafa reynt sjálfs­víg. Töl­urn­ar virðast ekki háar en þegar horft er á ung­menn­in bak við töl­urn­ar þá eru þær ískyggi­leg­ar. Bak við þess­ar pró­sent­ur fyr­ir árið 2016 eru 963 nem­end­ur í fram­halds­skól­um. Nem­end­ur sem hafa gert til­raun til sjálfs­vígs ein­hvern tíma á æv­inni.

„Við erum að tala um 350 drengi og 613 stúlk­ur. Þetta eru skugga­leg­ar töl­ur og okk­ur ber skylda til að taka þær al­var­lega,“ seg­ir Sal­björg Bjarna­dótt­ir, geðhjúkr­un­ar­fræðing­ur og verk­efna­stjóri hjá Embætti land­lækn­is. 

Hún bend­ir á að á sama tíma eigi all­ir að vera svo glaðir og ham­ingju­sam­ir. Þess­ar töl­ur sýni að því sé ekki svo farið um alla. „Þess­ar töl­ur eiga ein­ung­is við um þá nem­end­ur sem mætt­ir voru þenn­an dag sem könn­un­in var lögð fyr­ir. Hvað með þá sem ekki voru mætt­ir og þá sem hafa flosnað upp úr námi, hvernig skyldi þeim líða? Sjálfs­víg eru ekki bara mál fagaðila held­ur alls sam­fé­lags­ins,“ seg­ir Sal­björg.

Hún seg­ir for­varn­ir eitt það mik­il­væg­asta í bar­átt­unni við sjálfs­vígs­vána og vís­ar í orð Lars Mehlums, pró­fess­ors í geðlækn­ing­um og for­stöðumanns sjálfs­vígs­rann­sókna- og for­varnamiðstöðvar Ósló­ar­há­skóla, um mik­il­vægi for­varna en í Ósló er rek­in sér­deild við há­skól­ann á þessu sviði.

„Hér á landi eru marg­ir að gera smá, hver í sínu horni. Það vant­ar meiri yf­ir­sýn og sam­vinnu milli ólíkra kerfa sem öll þurfa að koma að þess­um mála­flokki og fá alla til að vinna að sam­eig­in­leg­um hags­mun­um allra fjöl­skyldna.

Sjálfs­vígs­for­varn­ir ei­lífðar­verk­efni

Því ber að fagna að á málþingi 10. sept­em­ber, alþjóðadegi for­varna gegn sjálfs­víg­um, kom fram í máli Svandís­ar Svavars­dótt­ur heil­brigðisráðherra að all­ar til­lög­ur sem komu fram hjá þverfag­leg­um starfs­hópi á veg­um embætt­is land­lækn­is í aðgerðaáætl­un til að fækka sjálfs­víg­um hefðu verið samþykkt­ar og 25 millj­ón­ir yrðu sett­ar beint inn í mála­flokk­inn strax og síðan yrði fram­hald þar á. Þetta er í fyrsta sinn sem slík upp­hæð er sett inn í for­varn­ir gegn sjálfs­víg­um og þó svo að mik­il vinna hafi farið fram í átaks­verk­efn­um verður að segj­ast að sjálfs­vígs­for­varn­ir eru ei­lífðar­verk­efni líkt og all­ar aðrar for­varn­ir,“ seg­ir Sal­björg.

„Við þurf­um ekki að finna upp hjólið er varðar for­varn­ir, marg­ir hafa lagt hönd á plóg, meðal ann­ars var þverfag­leg­ur hóp­ur á veg­um embætt­is land­lækn­is í alþjóðlegu sam­starfi með verk­efni sem hét Þjóð gegn þung­lyndi.

Á þess­um tíma voru tutt­ugu og tvær þjóðir að vinna út frá þessu mód­eli. Í tólf ár voru nám­skeið víða um land þar sem við frædd­um fagaðila og fleiri um helstu geðrask­an­ir, sjálfs­vígsat­ferli og sorg eft­ir sjálfs­víg. Um var að ræða nám­skeið fyr­ir þá sem unnu á heilsu­gæsl­um, fé­lagsþjón­ust­una, presta, lög­reglu, kenn­ara og náms­ráðgjafa. Lagt var upp með að þess­ir aðilar þekktu helstu or­sak­ir, ein­kenni, horf­ur geðræns vanda og hvernig þau gætu brugðist við.

Við finn­um það núna, nokkr­um árum síðar, að það er orðið tíma­bært að fara aft­ur af stað því geðrækt og for­vörn­um lýk­ur aldrei, þeim verður að halda við. Við verðum að fylgja kröf­um sam­fé­lags­ins á þessu sviði sem öðrum.

Hraðinn í sam­fé­lag­inu og í öllu okk­ar lífi er svo miklu meiri en áður var; kraf­an um að vera stöðugt að fylgj­ast með sam­fé­lags­miðlum og um að fá allt strax eykst. Eins og tækn­in get­ur verið góð get­ur hún einnig aukið hættu á van­líðan fólks, ekki síst ungs fólks, og ég tala nú ekki um ung­ar barna­fjöl­skyld­ur þar sem börn geta liðið fyr­ir skort á tíma og um­hyggju frá for­eldr­um sem sökkva sér inn í þenn­an heim. Við þurf­um að vera meðvituð um að hjálp­ast öll að við að gera upp­eld­is­skil­yrði barna upp­byggi­leg og þroska­væn­leg. Gef­um fjöl­skyld­um tæki­færi á að njóta sam­veru,“ seg­ir Sal­björg.

Lang­flest­um geng­ur vel í líf­inu. Auðvitað koma upp erfiðir tím­ar hjá öll­um ein­hvern tím­ann en þá þarf fólk að þekkja hvert best er að leita og þekkja tengslanet sitt. Það skipt­ir líka máli að ein­stak­ling­ar séu meðvitaðir um viðhorf sín til lífs­ins, seg­ir Sal­björg.

Hún seg­ir að for­varn­ir eigi að byrja strax í móðurkviði. „Við þurf­um að vera meðvituð um að grípa strax inn í aðstæður sem geta verið erfiðar fyr­ir börn og for­eldra með snemm­tæka íhlut­un þegar við á.

Við gæt­um gert svo miklu meira. Strax í meðgöngu­vernd og ung- og smá­barna­vernd er hægt að sjá hverj­ir þurfa auk­inn stuðning inn á heim­ilið til að efla for­eldra í for­eldra­hlut­verk­inu og hjálpa þeim með tengslamynd­un við börn­in. Marg­ar ljós­mæður vinna mjög vel á þessu sviði og nú eru sál­fræðing­ar starf­andi á heilsu­gæslu­stöðvum að vinna með þeim. Þá eru einnig sér­fræðing­ar sem starfa í FMB-teymi (for­eldr­ar, meðganga, barn) geðsviðs Land­spít­al­ans og Miðstöð for­eldra og barna.

Ef gripið er snemma inn er hægt að spara mik­inn heil­brigðis­kostnað síðar á ævi ein­stak­ling­anna og það sem er miklu mik­il­væg­ara: koma í veg fyr­ir harm sem er dýr­keypt­ur fyr­ir fjöl­skyld­urn­ar,“ seg­ir Sal­björg.

Tæp­lega eitt þúsund fram­halds­skóla­nem­ar höfðu reynt sjálfs­víg 2016 mbl.is/​Krist­inn Magnús­son

Mis­notk­un vímu­efna eyk­ur sjálfs­vígs­hættu

Hún seg­ir heilsu­gæsl­una vera fyrsta viðkomu­stað þegar ein­stak­ling­ar eru í vanda og þar sé hægt að fá góða þjón­ustu en styrkja þurfi heilsu­gæsl­una bet­ur með styrk­ingu á þverfag­legri geðheil­brigðisþjón­ustu og einnig ann­ars stigs þjón­ustu geðteym­anna, sem eiga að vera þrjú á höfuðborg­ar­svæðinu og síðan eitt í hverj­um lands­fjórðungi sam­kvæmt aðgerðaáætl­un í geðheilsu­stefn­unni. Þegar eru kom­in tvö geðteymi á höfuðborg­ar­svæðið en enn er verk að vinna og við þurf­um að efla geðheil­brigðisþjón­ustu á öllu land­inu, seg­ir Sal­björg. 

Í aðgerðaáætl­un starfs­hóps í að fækka sjálfs­víg­um á Íslandi kem­ur fram að mis­notk­un áfeng­is og annarra vímu­efna hafi nei­kvæð áhrif á geðheilsu og auki sjálfs­vígs­hættu.

„Slík neysla dreg­ur úr dómgreind og höml­um, sem eyk­ur hættu á sjálfs­víg­um og sjálfs­vígstilraun­um í raun­tíma. Langvar­andi neysla og fíkn hef­ur einnig nei­kvæð áhrif á al­menn lífs­gæði, náms­ástund­un, at­vinnuþátt­töku og fjöl­skyldu­tengsl, sem ýtir enn frek­ar und­ir von­leysi og sjálfs­vígs­hættu.

Þá er þekkt að neysla vímu­efna, svo sem kanna­bis, geti ýtt und­ir ein­kenni geðrofa­sjúk­dóma. Því er brýnt að ís­lensk stjórn­völd haldi sig við ábyrga stefnu á sviði áfeng­is, kanna­bis og annarra vímu­efna, m.a. með tak­mörk­un á aðgengi og banni á aug­lýs­ing­um um áfengi.

Einnig er mik­il­vægt að efla gagn­reynd­ar for­varn­ir á sviði áfeng­is og annarra vímu­efna í grunn- og fram­halds­skól­um en al­geng­ast er að ung­menni neyti fyrst vímu­efna á fram­halds­skóla­aldri þótt ákveðinn hóp­ur byrji fyrr,“ seg­ir í niður­stöðum starfs­hóps­ins.

Sal­björg bæt­ir við að yngsti hóp­ur­inn glími oft­ar en ekki við ýms­an ann­an vanda sem þurfi að taka fyrr á og þau fari oft illa út úr sam­skipt­um við eldri ein­stak­linga sem mis­noti traust þess­ara barna og not­færi sér um leið neyð þeirra.

„Þetta er ótrú­lega harður og ljót­ur heim­ur sem við verðum að forða ung­menn­um út úr og okk­ur ber sam­fé­lags­leg skylda til þess. Auk þess er mik­il­vægt að hafa fjöl­breytt úrræði til að grípa til því neysl­an er miklu harðari í dag en hún var áður þó svo ein­stak­ling­arn­ir sem eru í slíkri neyslu séu ekki miklu fleiri en áður.“

Skýrsla um sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sjálfs­vígstilraun­ir meðal ís­lenskra ung­menna sýn­ir að sjálfsskaði stúlkna hef­ur auk­ist frá ár­inu 2010 og sjálfs­vígs­hugs­an­ir sömu­leiðis. Töl­ur embætt­is land­lækn­is sýna hins veg­ar að sjálfs­vígstíðni meðal ungs fólks á aldr­in­um 15-19 ára hef­ur farið lækk­andi frá ár­inu 2000.

Niður­stöður skýrsl­unn­ar sýna enn­frem­ur að stór hluti ung­menna, 55% stelpna og 38% stráka, þekk­ir ein­hvern sem hef­ur reynt sjálfs­víg og einn af hverj­um tíu hef­ur átt góðan vin eða ein­hvern ná­kom­inn sem fallið hef­ur fyr­ir eig­in hendi.

Tæp­lega helm­ing­ur stúlkna og rúm­lega þriðjung­ur drengja í fram­halds­skól­um hef­ur upp­lifað að ein­hver segi þeim frá því að viðkom­andi sé að hug­leiða sjálfs­víg.

Þá sýna niður­stöður að sterk­ustu sjálf­stæðu áhættuþætt­ir sjálfs­vígstilrauna meðal ungs fólks í fram­halds­skól­um eru sjálfs­vígstilraun vin­ar eða ein­hvers ná­kom­ins, þung­lyndi, reiði, kyn­ferðisof­beldi og kanna­bisneysla.

Um næstu helgi verður meðal ann­ars fjallað í þess­um greina­flokki um bjargráð sem hægt er að beita þegar sjálfsskaða- eða sjálfs­vígs­hætta steðjar að.

Sal­björg seg­ir að ým­is­legt í þess­ari skýrslu ýti und­ir það sem fram kem­ur í aðgerðaáætl­un starfs­hóps til að fækka sjálfs­víg­um á Íslandi en skýrsl­unni var skilað til heil­brigðisráðherra, Svandís­ar Svavars­dótt­ur, í apríl. Þar kem­ur fram að já­kvæð upp­vaxt­ar­skil­yrði barna og góð tengsl við upp­al­end­ur séu mik­il­væg­ur vernd­andi þátt­ur fyr­ir geðheilsu og vellíðan alla ævi. Þar sé lagður grunn­ur að hæfni barna til að eiga sam­skipti og mynda upp­byggi­leg tengsl við aðra til framtíðar.

„Því er mik­il­vægt að stjórn­völd marki sér skýra stefnu um mál­efni fjöl­skyldna sem miðar að því að börn búi við ör­yggi og ást­ríki og fái notið æsku sinn­ar. Nú þegar liggja fyr­ir drög að fjöl­skyldu­stefnu sem starfs­hóp­ur­inn mæl­ist ein­dregið til að verði lögð fyr­ir Alþingi og inn­leidd hér á landi,“ seg­ir í niður­stöðum starfs­hóps­ins.

„Við vilj­um leggja sér­staka áherslu á að auka mark­visst geðrækt og for­varn­ir inn­an veggja skól­anna. Marg­ir skól­ar eru að gera mjög vel og það eru fleiri og fleiri sem eru að vinna eft­ir mód­eli Heilsu­efl­andi skóla þar sem einn stór þátt­ur varðar geðrækt. 

Mik­il­vægt er að þetta hlut­verk skól­ans sé viður­kennt og eflt í þeim til­gangi að tryggja öll­um reglu­bundna, mark­vissa og gagn­reynda kennslu og þjálf­un sem efl­ir geðheilsu nem­enda og seiglu til lengri tíma. Jafn­framt er mik­il­vægt að nem­end­ur á öll­um skóla­stig­um fái þann stuðning sem þeir þurfa á að halda til að blómstra í námi og finna styrk­leik­um sín­um far­veg,“ seg­ir í aðgerðaáætl­un­inni.

Sal­björg seg­ir að á hátíðis­dög­um töl­um við um að það þurfi heilt þorp til að ala upp barn og sam­hent þorp ef barn býr við erfiðar fé­lags­leg­ar aðstæður, sjúk­dóma einelti og/​eða námserfiðleika.

„Þetta er ekki svo í raun­veru­leik­an­um, við vilj­um oft ekki vita af þess­um fjöl­skyld­um sem glíma við erfiðleika en það er nauðsyn­legt að við sem sam­fé­lag styðjum við bakið á þess­um börn­um og fjöl­skyld­um þeirra.

Það á ekki ein­ung­is að horfa á hlut­fall þeirra sem íhuga sjálfs­víg, það verður að horfa á vand­ann út frá hverj­um og ein­um og grípa fyrr inn í ferlið. Við verðum að þora að tala um van­líðan barna og styrkja for­eldra til að hlúa að þeim.

Áður en barn fer að hug­leiða sjálfs­víg er iðulega margt búið að fara úr­skeiðis í lífi þess og það sér illa til­gang með að halda áfram. Barnið lang­ar ekki að deyja, það lang­ar bara ekki til að lifa við þær aðstæður sem eru í líf­inu núna. Við þurf­um að kenna þeim að það eru til lausn­ir, það er hægt að fá aðstoð hjá for­eldr­um, vin­um, kenn­ur­um, náms­ráðgjöf­um og skóla­hjúkr­un­ar­fræðing­um og einnig eru skóla­sál­fræðing­ar og fé­lags­ráðgjaf­ar í skól­un­um. Hvert barn er ein­stakt og þarf að fá að njóta styrk­leika sinna og hæfi­leika,“ seg­ir Sal­björg.

Hún er einnig upp­tek­in af rétt­ind­um barna sem missa skyndi­lega for­eldra, eiga for­eldra sem eiga við al­var­leg­an fíkni- eða geðvanda að stríða eða eru deyj­andi úr krabba­meini og öðrum al­var­leg­um sjúk­dóm­um, hvernig við mæt­um þeim hópi og fjöl­skyld­um þeirra. „Það er mik­il­vægt að hafa þenn­an hóp í huga því hann býr við aðstæður sem valda kvíða, dep­urð og ang­ist. Þessi börn glíma oft við erfiðleika í námi og ein­angr­un í sorg sinni. Þarna er verk að vinna.“

mbl.is/​Krist­inn Garðars­son

Að sögn Sal­bjarg­ar átt­ar ungt fólk sig held­ur ekki alltaf á end­an­leik­an­um sem fylg­ir dauðanum. Að sumu leyti get­um við kennt okk­ur sjálf um, því dauðinn er helst inni á sjúkra­hús­um og börn­um haldið í burtu til að vernda þau, oft með hvítri lygi eða mis­skil­inni góðsemi hinna full­orðnu, og þau kannski orðin ell­efu ára eða eldri þegar þau gera sér grein fyr­ir end­an­leik­an­um sem dauðanum fylg­ir.

„Að lífið er ekki bara tölvu­leik­ur þar sem per­sóna rís upp aft­ur í nýju borði eft­ir að hafa dáið í næsta borði á und­an. Við meg­um ekki gleyma því að gera börn og ung­menni meðvituð um að dauðinn er end­an­leg­ur og lífið kem­ur aldrei til baka. Það er ekk­ert nýtt borð í boði, bara þetta eina líf sem við þekkj­um með vissu,“ seg­ir Sal­björg.

Ung­menni sem hafa upp­lifað að ein­hver greini þeim frá sjálfs­vígs­hug­leiðing­um eru 5,6 sinn­um lík­legri til að hafa gert sjálfs­vígstilraun sjálf. Þau sem eiga góðan vin eða ein­hvern ná­kom­inn sem hef­ur reynt sjálfs­víg eru 6,8 sinn­um lík­legri til að hafa sjálf gert sjálfs­vígstilraun, en þau sem eiga góðan vin eða ná­kom­inn sem hef­ur tekið líf sitt eru 4,3 sinn­um lík­legri til þess að hafa gert til­raun.

Þegar búið er að stjórna fyr­ir bak­grunnsþátt­um, fé­lags­legri ein­angr­un, líðan og vímu­efna­neyslu eru þau sem hafa upp­lifað að ein­hver greini þeim frá sjálfs­vígs­hugs­un­um tvö­falt lík­legri til að hafa sjálf gert til­raun til sjálfs­vígs. Þau sem eiga góðan vin eða ein­hvern ná­kom­inn sem hef­ur gert til­raun til sjálfs­vígs eru 2,7 sinn­um lík­legri til að hafa sjálf gert til­raun til sjálfs­vígs og þau sem eiga góðan vin eða ein­hvern ná­kom­inn sem hef­ur fallið fyr­ir eig­in hendi eru 1,7 sinn­um lík­legri, seg­ir í skýrslu embætt­is land­lækn­is sem var kynnt á alþjóðleg­um degi sjálfs­víga 10. sept­em­ber.

Sal­björg seg­ir að það sé mik­il­vægt fyr­ir for­eldra að fylgj­ast með því á hvað börn þeirra eru að horfa, því á net­inu sé alls kon­ar efni þar sem dauðinn er upp­haf­inn. Þetta geti haft áhrif á þá sem eru áhrifa­gjarn­ir líkt og börn eru oft.

„Við eig­um ekki að þagga umræðuna um sjálfs­víg niður en við eig­um að vera með ábyrga umræðu. Kjafta­sög­ur eru fljót­ar að fara af stað á sam­fé­lags­miðlum og jafn­vel fjöl­miðlum og það skipt­ir miklu að segja frá á rétt­an hátt. Sjálfs­víg eru ótíma­bær dauðsföll og hér á landi um það bil tvö­falt al­geng­ari en bana­slys í um­ferðinni. Sjálfs­víg eru vandmeðfarið umræðuefni og fram­setn­ing fjöl­miðla skipt­ir miklu máli. Til að mynda upp­lýs­ing­ar varðandi aðstæður og aðferðir. Ef umræðan er ábyrg get­ur hún nýst vel til þess að koma mik­il­væg­um upp­lýs­ing­um til al­menn­ings,“ seg­ir Sal­björg og vís­ar hér til aðgerðaáætl­un­ar til að fækka sjálfs­víg­um.

Seigl­an er mik­il­væg, seg­ir Sal­björg, og hvet­ur fólk til þess að vera meðvitað um styrk­leika sína og seiglu þegar tak­ast þarf á við erfiða hluti.

„Ef við viss­um ekki hvað sorg væri þá viss­um við ekki hvað gleði er. Kenna börn­um já­kvæðni, sam­heldni og seiglu og um­fram allt að vera til staðar fyr­ir börn og ung­menni. Leggja sím­an­um og snjall­tækj­un­um þegar komið er sam­an við mat­ar­borðið og tala sam­an. Tím­inn sem við eig­um sam­an skipt­ir svo miklu máli og ekki gleyma því að hann kem­ur aldrei til baka. Við þurf­um að for­gangsraða okk­ar tíma fyr­ir fjöl­skyld­una, það er okk­ar að veita þenn­an tíma, ekki annarra,“ seg­ir Sal­björg.

Jafn­framt er mik­il­vægt að beina sjón­um sér­stak­lega að áhættu­hóp­um, svo sem fólki með geð- og þrosk­arask­an­ir.

„Að ung­um karl­mönn­um, kon­um sem glíma við þung­lyndi eða eru með áfalla­sögu, fólki með fíkni­vanda, föng­um, hæl­is­leit­end­um, hinseg­in ung­menn­um og aðstand­end­um þeirra sem hafa framið sjálfs­víg, það er af nógu að taka en við get­um gert svo margt vel ef við erum meðvituð um að grípa fyrr inn í aðstæður og setja börn og líðan þeirra og for­eldr­anna í for­gang,“ seg­ir Sal­björg.

Hann passaði hvergi inn

Son­ur þeirra framdi sjálfs­víg rúm­lega þrítug­ur eft­ir að hafa glímt við fíkn og geðræn veik­indi. Hann var eitt af þess­um börn­um sem hvergi pössuðu inn, hvorki í skóla né ann­ars staðar.

Hann átti erfitt með að fóta sig í líf­inu en hann varð fyr­ir al­var­legu áfalli í æsku þegar hann var mis­notaður kyn­ferðis­lega af konu sem tengd­ist hon­um ekki fjöl­skyldu­bönd­um. Hann sagði for­eldr­um sín­um aft­ur á móti ekki frá því fyrr en nokkr­um árum fyr­ir and­látið. Skömm­in var of mik­il.

„Son­ur okk­ar var með sjúk­dóm sem varð til þess að hann varð fyr­ir miklu einelti í grunn­skóla. Við tók­um hann því út úr þeim skóla en í nýj­um skóla sneri hann við blaðinu og er sá sem er ódæll og erfiður.

Í kjöl­farið er hann lagður inn á barna- og ung­linga­geðdeild­ina og geng­ur í skóla á henn­ar veg­um. Á þess­um tíma var hann mis­notaður kyn­ferðis­lega en sagði okk­ur ekki frá þessu,“ seg­ir móðir hans.

„Minn­ing­in var svo slæm að hann lokaði á þetta og vildi ekki ræða það. En þetta hafði skelfi­leg áhrif á hann og allt hans líf. Leiðin sem hann valdi var að taka hug­ar­breyt­andi efni, sem hann fékk hjá lækn­um, til þess að gleyma, en það viss­um við ekki,“ seg­ir faðir hans.

Þau hjón­in eru sam­mála um mik­il­vægi þess að skoða sögu barna sem glíma við erfiðleika og nota sam­talsmeðferð í stað lyfja. 

„Hann notaði fíkni­efni frá ung­lings­aldri en hans aðal­efni voru lyf­seðils­skyld lyf. Hann var alltaf að leita að leið fyr­ir sig sjálf­ur og hann fór þessa leið – að skófla í sig pill­um sem deyfðu all­ar hans til­finn­ing­ar og hann fékk stund­ar­hvíld í hug­an­um frá vond­um til­finn­ing­um, en þeim fylgdu mik­ill kvíði og þung­lyndi.

Ég áttaði mig ekki á því hvað hann glímdi við fyrr en ég heyrði fólk lýsa áfall­a­streiturösk­un í út­varpsþætti, því þetta hefði al­veg eins getað verið hann sem var að tala í út­varpið. Þá var hann orðinn full­orðinn,“ seg­ir hún.

Þau segj­ast hafa reynt all­ar leiðir sem þau vissu um til þess að hjálpa hon­um að verða edrú. Í raun hafi þau horft mest á neysl­una þegar hann var um tví­tugt enda vissu þau ekki um rót vand­ans – áfallið sem lá eins og mara á sál hans.

„Við vit­um að hann fór sjálf­ur inn á geðdeild í nokk­ur skipti eft­ir að hann varð átján ára en við vit­um ekki með fullri vissu hvort hann hafi reynt að taka eigið líf áður en hon­um tókst það um þrítugt.

Mín per­sónu­lega skoðun er sú að þegar um svona al­var­lega fíkn­sjúk­dóma og meðfylgj­andi kvíða og þung­lyndi er að ræða eigi lækn­ar að láta fjöl­skyld­ur svona veikra ein­stak­linga vita. Þeir eiga í flest­um til­fell­um fjöl­skyld­ur sem þrá ekk­ert heit­ar en að styðja við bakið á þeim, sama á hverju geng­ur í lífi þeirra. Því ef við vit­um ekki hvernig þeim líður, hvernig eig­um við þá að geta hjálpað þeim?“ seg­ir móðir hans.

„Dreng­ur­inn okk­ar ánetjaðist lyf­seðils­skyld­um lyfj­um og var það það sem eft­ir var. Hann dó ekki af því að hann vildi deyja, hann dó af því að hann gat ekki ekki lifað.

Hann var alltaf kát­ur og glaður og sýndi aldrei út á við hvað hon­um leið illa og sinnti alltaf vinnu. Hann átti fjöld­ann all­an af vin­um og kunn­ingj­um en hann gat ekki lifað og því miður valdi hann þessa leið,“ bæt­ir hún við.

Sjálfs­víg eru skelfi­leg fyr­ir alla fjöl­skyld­una sem sit­ur eft­ir og það er mik­il vinna að vinna sig út úr áfalli sem þessu og segja þau að maður missi ekki barnið sitt í sjálfs­vígi og tak­ist á við lífið að nýju án aðstoðar. Þau hafi fengið mikla og góða aðstoð, bæði áfalla­hjálp sem og ann­an stuðning, og sveit­ar­fé­lagið þar sem þau bjuggu hjálpaði þeim við að greiða hluta af kostnaðinum sem fylgdi.

„Ég þurfti á mik­illi aðstoð að halda því ég gat ekki sætt mig við það að son­ur minn hefði verið mis­notaður og ég sem móðir ekki vitað af því. Maður glím­ir við spurn­ing­ar eins og: hvað gerði ég rangt og hvað gerði ég ekki? Ól ég hann ekki eins upp og hin börn­in því ekk­ert þeirra hef­ur lent í því sem hann lenti í sem barn? Enn þann dag í dag hugsa ég með sjálfri mér: ef við hefðum gert þetta eða ekki gert hitt, hvað þá?

Maður spyr sjálf­an sig alltaf og fer ósjálfrátt í að ásaka sig en við hjón­in vor­um strax ákveðin í að láta þetta ekki buga okk­ur. Við mynd­um gera allt til þess að vinna okk­ur upp á við. Við sótt­um okk­ur hjálp með því að taka þátt í starfi hópa fyr­ir fólk sem hef­ur misst ná­komna.

Son­ur okk­ar er dá­inn og við get­um ekki breytt því en við höf­um reynt að koma sorg­inni og reiðinni í far­veg. Því reiði fylg­ir áfalli sem þessu og ekki endi­lega á sama tíma hjá báðum for­eldr­um,“ seg­ir hún.

Hún svaf lítið sem ekk­ert sól­ar­hring­um sam­an og reyndi að fá út­rás fyr­ir ork­una sem fylgdi reiðinni með því að hreyfa sig. Hún hjólaði upp um fjöll og firn­indi og gekk milli fjalls og fjöru. Nokkuð sem hún hafði aldrei gert áður. Jafn­framt fór hún í píla­gríms­göngu sem gerði henni mjög gott.

Alltaf til önn­ur lausn

„Ég segi í dag að ég hafi fylgt syni mín­um til himna. Maður fylg­ir barn­inu sínu fyrsta dag­inn í leik­skóla, grunn­skóla, á fót­boltaæf­ingu og annað sem leið barn­anna ligg­ur. Ég fylgdi mín­um syni áleiðis til himna og þetta hjálpaði mér ótrú­lega mikið. Ég var búin að skila drengn­um mín­um til himna. Eft­ir þetta hef ég náð meiri ró innra með mér þó svo að þetta sé enn gríðarlega erfitt. Ekki bara fyr­ir okk­ur for­eldr­ana held­ur einnig aðra í fjöl­skyld­unni.

Fyrstu árin þarf maður að laga sig að nýju lífi, nýj­um veru­leika, þar sem vant­ar einn ná­inn ein­stak­ling inn í fjöl­skyld­una. Jól án hans og fjöl­skyldu­sam­kom­ur án hans. Af­mæl­is­dag­ur­inn hans var mjög erfiður fyrsta árið og marg­ir aðrir dag­ar sem við átt­um.

Við töl­um oft um hann og reyn­um að halda minn­ingu hans mjög á lofti því við vilj­um ekki þegja um dreng­inn okk­ar og þó svo að farið hafi verið í fel­ur með svona dauðdaga hér áður fyrr, og skömm oft­ast fylgt sjálfs­vígi, þá á það ekki að gera það. Það á að ræða sjálfs­víg með virðingu en ekki upp­hefja þau. Eitt sem er svo skelfi­legt við það þegar fólk vel­ur þessa leið er hversu end­an­leg hún er. Það er alltaf til ein­hver önn­ur lausn, en það er eins og þeir sem svipta sig lífi finni ekki þessa leið, hún sé þeim lokuð.“

Hún seg­ist hafa lesið bók­ina Þrá eft­ir frelsi eft­ir Bever­ly Cobain og Jean Larch en Bever­ly er geðhjúkr­un­ar­fræðing­ur og frænka Kurts Cobains, söngv­ara Nir­v­ana, sem framdi sjálfs­víg tutt­ugu og sjö ára gam­all. Bók­inni er ætlað að styðja aðstand­end­ur þeirra sem falla fyr­ir eig­in hendi.

„Eft­ir að hafa lesið bók­ina skil­ur maður bet­ur aðdrag­and­ann að sjálfs­víg­um. Vill­una sem kem­ur upp í huga þeirra. Sum­ir halda að þeir séu að gera for­eldr­um sín­um greiða því þeir séu byrði. Þeir eru með rang­hug­mynd­ir um lífið og sjálfa sig.

Son­ur þeirra fór nokkr­um sinn­um inn á geðdeild en þau vita ekki hvort hann hafi reynt að fremja sjálfs­víg áður. mbl.is/​Hari

Son­ur okk­ar fór oft­ast sín­ar eig­in leiðir í líf­inu og þrátt fyr­ir ít­rekaðar meðferðir féll hann alltaf aft­ur,“ seg­ir hún.

Þau segja að það vanti mikið upp á þraut­seigju gagn­vart krökk­um eins og hon­um þegar þau koma í meðferð á Vogi. Að minnsta kosti á þeim tíma sem hann fór ít­rekað í meðferð.

„Ef þú ert á sjúkra­húsi með krabba­mein eða aðra sjúk­dóma og ger­ir eitt­hvað á sjúkra­hús­inu sem þú mátt ekki gera er þér ekki hent um­svifa­laust út.

En ef þú ert átján eða nítj­án ára og í meðferð við fíkn á sjúkra­hús­inu á Vogi, og ger­ir eitt­hvað sem þú mátt ekki gera sam­kvæmt regl­um sjúkra­húss­ins, þá er þér fyr­ir­vara­laust, án und­an­tekn­inga, vísað út á göt­una aft­ur og aðstand­end­ur fá enga vitn­eskju um það og er þeim því ekki mögu­legt að grípa neitt inn í sem gæti orðið þeim til hjálp­ar.

Þetta eru börn­in okk­ar, hvort sem þau eru fimm ára eða átján ára. Við fædd­um þau inn í þenn­an heim og ólum þau upp. Það á að vera rétt­ur for­eldra að fá að vita um veik­indi barna sinna svo við get­um stutt við bakið á þeim,“ seg­ir móðir ungs manns sem ekki sá aðra leið færa en svipta sig lífi.

Hver króna skil­ar sér fjór­falt til baka

Tæp­lega 38% ör­yrkja, sjö þúsund og tvö hundruð manns, eru ör­yrkj­ar á grund­velli geðrösk­un­ar sem fyrstu grein­ing­ar. Hlut­fallið fer upp í 56,6% eða hátt í ell­efu þúsund manns þegar litið er til allra þeirra sem eru með geðgrein­ingu ásamt fleiri grein­ing­um. Mesta fjölg­un ör­orku­til­fella er meðal ungra karl­manna með geðgrein­ingu og hef­ur þeim fjölgað um 41% á síðustu sex árum miðað við upp­haf ár­anna 2012 og 2018. Þessi hóp­ur þarf yf­ir­leitt á bæði heil­brigðis- og fé­lagsþjón­ustu að halda, seg­ir Anna Gunn­hild­ur Ólafs­dótt­ir, fram­kvæmda­stjóri Geðhjálp­ar.

Sam­kvæmt skýrslu Alþjóðaheil­brigðismála­stofn­un­ar­inn­ar (WHO) er inn­an við helm­ing­ur 139 aðild­ar­ríkja stofn­un­ar­inn­ar með op­in­bera geðheil­brigðis­stefnu og þrátt fyr­ir op­in­bera stefnu kosta mörg ríki litlu til að bæta þjón­ust­una á þessu sviði.

Sam­kvæmt út­reikn­ing­um WHO skil­ar hver króna sem fjár­fest er í meðferð við geðsjúk­dóm­um sér fjór­falt til baka með bættri heilsu og getu ein­stak­linga til þess að fara út á vinnu­markaðinn. Að sama skapi er dýrt að bregðast ekki við og kostnaður ríkja heims vegna þess að fólk fær ekki þá meðferð sem það þarf á að halda sem hluti af hag­kerfi heims­ins er stjarn­fræðilega hár. Í raun eru töl­urn­ar svo háar að það er ekki hægt að skrá þær í ís­lensk­um krón­um.

Anna Gunn­hild­ur Ólafs­dótt­ir fram­kvæmda­stjóri Geðhjálp­ar, seg­ir að hátt í 57% allra ör­yrkja er með geðgrein­ingu, ým­ist eina sér eða með öðrum grein­ing­um. mbl.is/​Hari

Þrjú þúsund manns eru fé­lag­ar í Geðhjálp og seg­ir Anna Gunn­hild­ur að nán­ast öll þjóðin teng­ist geðrösk­un­um á ein­hvern hátt, ým­ist af eig­in raun eða sem aðstand­end­ur.

„Geðheil­brigðisþjón­usta er einn stærsti þátt­ur heil­brigðisþjón­ust­unn­ar og geðrask­an­ir eru ört vax­andi vandi í sam­fé­lag­inu eins og við sjá­um meðal ann­ars í ný­gengi ör­orku meðal ungs fólks með geðgrein­ingu. Hátt í 57% allra ör­yrkja er með geðgrein­ingu, ým­ist eina sér eða með öðrum grein­ing­um. Geðvandi kost­ar sam­fé­lagið gríðarlega háar fjár­hæðir, svo ekki sé minnst á sárs­auka viðkom­andi ein­stak­linga og nán­ustu aðstand­enda þeirra,“ seg­ir Anna Gunn­hild­ur.

Geðhjálp eru hags­muna­sam­tök fólks með geðræn­an vanda, aðstand­enda þeirra, fag­fólks og annarra sem láta sig geðheil­brigðismál varða. Sam­tök­in eru að stór­um hluta rek­in með beinu fjár­fram­lagi frá al­menn­ingi í gegn­um stuðnings­fé­laga­kerfi sem Anna Gunn­hild­ur seg­ir mjög mik­il­vægt enda nauðsyn­legt að sam­tök­in geti veitt bæði op­in­ber­um aðilum sem og öðrum aðhald í þess­um mála­flokki. Sem dæmi um hversu víðfeðmur mála­flokk­ur­inn sé megi nefna að einn af hverj­um þrem­ur sem leiti til heilsu­gæsl­unn­ar geri það vegna geðræns vanda af ein­hverju tagi.

Geðheilsu al­menn­ings fer hrak­andi nán­ast hvert sem litið er í hinum vest­ræna heimi og spá­ir WHO því að árið 2020 verði þung­lyndi önn­ur helsta ástæða fötl­un­ar á eft­ir hjarta- og æðasjúk­dóm­um. Íslensk­ar rann­sókn­ir sýna svipaða þróun meðal ungs fólks þar sem þung­lyndi og kvíði hafa auk­ist jafnt og þétt á allra síðustu árum.

Hér á landi hafa ástæður þess­ar­ar þró­un­ar ekki verið rann­sakaðar en bent hef­ur verið á þætti eins og sam­fé­lags­miðla, aukna neyslu fíkni­efna, stytt­ingu fram­halds­skól­ans, vax­andi þátt­töku ungs fólks á vinnu­markaði og al­menn­an þrýst­ing og streitu í sam­fé­lag­inu. Ný­lega bár­ust frétt­ir af því að nýj­ustu rann­sókn­ir Rann­sókna og grein­ing­ar hefðu leitt í ljós að 9% ungs fólks í fram­halds­skól­um hefðu reynt sjálfs­víg á unglings­ár­un­um og brá mörg­um í brún við hversu hátt hlut­fallið reynd­ist vera í ís­lensku sam­fé­lagi.

Anna Gunn­hild­ur seg­ir að Geðhjálp hafi beitt sér fyr­ir vit­und­ar­vakn­ingu gagn­vart geðheil­brigði ungs fólks und­ir merkj­um Útmeð'a. „Við hvetj­um ungt fólk og raun­ar fólk á öll­um aldri til að setja líðan sína í orð og leita sér aðstoðar hjá fag­fólki ef á þarf að halda. Niður­stöður rann­sókna leiða því miður í ljós versn­andi líðan ungs fólks, reynd­ar svo mjög að segja má að rauð ljós blikki fyr­ir fram­an okk­ur í ís­lensku sam­fé­lagi. Þá skipt­ir auðvitað höfuðmáli að úrræðin séu fyr­ir hendi. Ég er þeirr­ar skoðunar að við ætt­um að bregðast við með því að bjóða öll­um ung­menn­um á aldr­in­um átján til tutt­ugu og fimm ára tíu ókeyp­is eða 85% niður­greidda tíma hjá sál­fræðingi eða öðrum viðeig­andi fagaðila til að mæta þess­um vanda. Sá kostnaður myndi skila sér ríku­lega til viðkom­andi ein­stak­linga, aðstand­enda þeirra og svo sam­fé­lags­ins alls.“

Sjúkra­sjóðir komn­ir að fót­um fram

Geðhjálp hef­ur haft áhyggj­ur af vax­andi kuln­un á vinnu­markaði. Kon­ur í kvenna­stétt­um, svo sem hjúkr­un og kennslu, virðast vera sér­stak­lega út­sett­ar fyr­ir kuln­un í starfi. Við sjá­um sjúkra­sjóði stétt­ar­fé­laga komna að fót­um fram vegna þessa vanda. Stétt­ar­fé­lög­in hafa unnið gott verk með því að beita sér fyr­ir vit­und­ar­vakn­ingu meðal starfs­manna um vand­ann. Hins veg­ar er Geðhjálp þeirr­ar skoðunar að mestu máli skipti að vinnu­veit­end­ur taki til í sín­um ranni. Því kuln­un í starfi má oft­ast rekja til aðstæðna og krafna á vinnustað. Til að mynda vegna mik­ils álags, óvissu um til hvers er kraf­ist af viðkom­andi og fleira,“ seg­ir Anna Gunn­hild­ur.

Líkt og heil­brigðisráðherra, Svandís Svavars­dótt­ir, benti á í skýrslu um geðheil­brigðismál á síðasta lög­gjaf­arþingi koma geðræn vanda­mál oft snemma í ljós og geta haft mik­il og langvar­andi áhrif á líf fólks. Um helm­ing­ur geðrask­ana er kom­inn fram á tán­ings­ár­um og 75% geðrask­ana eru kom­in fram þegar ein­stak­ling­ar eru á þrítugs­aldri. Talið er að einn af hverj­um fjór­um muni ein­hvern tíma á æv­inni glíma við geðræn­an vanda.

Þverfag­leg­ur stýri­hóp­ur gæti stuðlað að betri sam­fellu í þjón­ustu 

Anna Gunn­hild­ur seg­ir að eina raun­veru­lega stefnu­mót­un­in í geðheil­brigðismál­um þjóðar­inn­ar sé stefna og aðgerðaáætl­un í þeim mál­um til árs­ins 2020 en fram­kvæmd henn­ar sé tals­vert á eft­ir áætl­un. Hún seg­ir að stærsta áskor­un mál­flokks­ins sé að hann nái yfir heil­brigðisþjón­ustu á veg­um rík­is­ins og fé­lagsþjón­ustu á veg­um sveit­ar­fé­lag­anna. Í geðheil­brigðisáætl­un­inni sé talað um að binda í lög að ríki og sveit­ar­fé­lög geri með sér sam­starfs­samn­inga um fram­kvæmd þjón­ust­unn­ar. Hins veg­ar viti hún ekki til að haf­ist hafi verið handa við að vinna að því verk­efni. Meðal leiða sem Geðhjálp hef­ur bent á til að stuðla að betri sam­fellu í þjón­ustu og betri nýt­ingu fjár­muna er stofn­un þverfag­legs stýri­hóps emb­ætt­is­manna í þess­um mála­flokki.

Geðheil­brigðisþjón­usta tak­mark­ast ekki við heil­brigðis­hluta vel­ferðarráðuneyt­is­ins því fleiri koma að mála­flokkn­um. Marg­ir skjól­stæðing­ar geðheil­brigðis­kerf­is­ins njóta fé­lagsþjón­ustu sveit­ar­fé­lag­anna sem og þjón­ustu fé­lagsþjón­ustu­hluta vel­ferðarráðuneyt­is­ins. Jafn­framt koma önn­ur ráðuneyti að, svo sem dóms­málaráðuneytið og mennta­málaráðuneytið. Eins má leiða að því rök að fjár­málaráðuneytið, sem og at­vinnu­vega- og ný­sköp­un­ar­ráðuneytið, ættu að eiga full­trúa í slík­um þverfag­leg­um stýri­hópi sem hug­mynd­in er að starfi í nán­um tengsl­um við not­end­ur

Með slík­um þverfag­leg­um stýri­hópi væri von­andi hægt að vinna enn bet­ur í þágu þessa hóps og nýta um leið fjár­mun­ina bet­ur. For­dæm­in eru fyr­ir hendi, til að mynda hafa stýri­hóp­ar á sviði byggðamála og mann­rétt­inda­mála þvert á ráðuneyti gefið góða raun.

Meg­in­hlut­verk hóps­ins yrði að vinna að stefnu­mót­un og sam­hæf­ingu í geðheil­brigðisþjón­ustu á veg­um rík­is og sveit­ar­fé­laga til næstu ára. Með sama hætti yrði hópn­um fal­in eft­ir­fylgni og eft­ir­lit með fram­kvæmd stefn­unn­ar á ólík­um sviðum þvert á ráðuneyti.

„Stýri­hóp­ur­inn gæti greint vand­ann og hversu mikl­um fjár­mun­um er varið til hans því um­fangið er mikið og vex og vex. Ég held að við nýt­um fjár­magn best með því að bjóða stuðning strax og fólk veikist, bæði við það sjálft og nán­ustu aðstand­end­ur, þ.m.t. börn í fjöl­skyld­unni. Ekki bara út frá fjár­hags­legu sjón­ar­miði held­ur líka til að stuðla að betri ár­angri í þágu ein­stak­linga og fjöl­skyldna þeirra.

Tím­inn hjá börn­um og ung­menn­um með geðræn­an vanda er til að mynda af­skap­lega dýr­mæt­ur og nokkr­ir mánuðir geta valdið því að vandi og van­líðan vinda veru­lega upp á sig. Börn eiga að fá að lifa við gott geðheil­brigði eins og lík­am­legt heil­brigði. Biðlist­ar eft­ir þjón­ustu stofn­ana á borð við BUGL, Grein­ing­ar­stöð rík­is­ins og Þroska- og hegðun­ar­stöð eiga ekki að vera til, a.m.k. á að setja lög um að bið barna eft­ir þjón­ustu megi ekki fara yfir ákveðin tíma­mörk eins og gert er í lönd­um eins og Bretlandi,“ seg­ir Anna Gunn­hild­ur og bæt­ir við að fólk með geðfötl­un standi hvað höllust­um fæti allra hópa í sam­fé­lag­inu, þar með talið annarra hópa fatlaðs fólks í sam­fé­lag­inu.

Geðfatlaðir verða fyr­ir marg­háttaðri mis­mun­un

„Hann hef­ur lengi staðið í skugg­an­um og verður fyr­ir marg­háttaðri og oft ósýni­legri mis­mun­un í sam­fé­lag­inu, t.a.m. má geta þess að töl­fræði bend­ir til þess að fólk með geðrösk­un sé beitt ein­hvers kon­ar þving­un á hverj­um degi á Íslandi. Þá hafa vinnu­veit­end­ur mesta for­dóma gagn­vart því að ráða fólk með geðrösk­un í vinnu af öll­um hóp­um fólks með fötl­un. Góðu frétt­irn­ar eru þær að fólk með geðræn­an vanda er að fá meiri at­hygli í þjóðfé­lag­inu líkt og umræðan und­an­far­in miss­eri sýn­ir.“

Sam­kvæmt geðheil­brigðisáætl­un­inni er talað um að aðgengi eigi að vera að sál­fræðing­um á helm­ingi heilsu­gæslu­stöðva í lok árs 2017 og 90% í lok árs 2019. Í dag eru starf­andi sál­fræðing­ar til að sinna börn­um á höfuðborg­ar­svæðinu en mikið vant­ar upp á að full­nægj­andi þjón­usta sé í boði fyr­ir full­orðna. Heil­brigðisráðherra hef­ur gefið út að eyrna­merkt hafi verið fé til að upp­fylla mark­mið um eitt stöðugildi sál­fræðings fyr­ir hverja 9.000 íbúa. Því mark­miði verði vænt­an­lega náð á höfuðborg­ar­svæðinu á næsta ári.

Eins og er þarf fólk að leita til sjálf­stætt starf­andi sál­fræðinga og greiða fjór­tán til sex­tán þúsund krón­ur að jafnaði fyr­ir hvern tíma. „Þessu vill Geðhjálp breyta með því að fjölga sál­fræðing­um inn­an heilsu­gæsl­unn­ar og færa þjón­ustu sál­fræðinga inn í trygg­inga­kerfið líkt og tíðkast með þjón­ustu sjúkraþjálf­ara því það er alls ekki mögu­legt fyr­ir alla að kaupa sér þessa þjón­ustu. Svo hef­ur því líka verið varpað fram hvort þessi mikla notk­un geðlyfja hér á landi gæti að ein­hverju leyti tengst lé­legu aðgengi að þjón­ustu sál­fræðinga og annarra viðeig­andi fag­hópa, það er fólk fær ein­fald­lega ekki viðeig­andi meðferð við sín­um sjúk­dómi,“ seg­ir Anna Gunn­hild­ur og bæt­ir við að jafn­ingj­astuðning­ur sé einnig mik­il­væg­ur þátt­ur í allri geðheil­brigðisþjón­ustu.

Hún bend­ir á vand­ann sem þær sjúkra­stofn­an­ir lands­ins sem sinna þjón­ustu fyr­ir full­orðna, Land­spít­al­inn og Sjúkra­húsið á Ak­ur­eyri, stríða við. Má þar nefna skort á fag­fólki, legu­rým­um og fjár­magni. Á geðdeild Land­spít­al­ans hef­ur nýt­ing sjúkra­rúma verið um 108% á ár­inu og gef­ur auga­leið að það geng­ur ekki upp til lengd­ar, seg­ir Anna Gunn­hild­ur.

„Mik­ill skort­ur er á geðlækn­um á Íslandi, ekki síst á land­byggðinni, og sér­hæfð þjón­usta ekki í boði nema á þess­um tveim­ur stöðum, höfuðborg­ar­svæðinu og Ak­ur­eyri, þar sem fag­fólkið safn­ast á þessa tvo staði. Til að mynda er eng­inn geðlækn­ir starf­andi á Vest­fjörðum og eng­inn hef­ur feng­ist til starfa á Litla-Hrauni þar sem ekki er um fullt stöðugildi að ræða,“ seg­ir hún og bæt­ir við að geðheil­brigðisþjón­usta við fanga á Íslandi sé sér­kapítuli þar sem veru­lega þurfi að bæta úr.

Anna Gunn­hild­ur seg­ir að margt já­kvætt hafi komið fram í skýrslu heil­brigðisráðherra á vorþingi en um­fjöll­un um fé­lags­leg úrræði sé held­ur rýr og telji aðeins fimm lín­ur af heild­artext­an­um.

Hvergi sé að finna upp­lýs­ing­ar um um­fang eða spá um þróun vand­ans í ein­stök­um lands­hlut­um af þeirri ein­földu ástæðu að slík­ar töl­ur séu ekki fyr­ir hendi. Brýnt sé að bæta úr því í þeim til­gangi að stuðla að betri og mark­viss­ari þjón­ustu við fólk með geðræn­an vanda um land allt. Sú staðhæf­ing skýrslu­höf­und­ar að boðið sé upp á geðheil­brigðisþjón­ustu á heilsu­gæslu­stöðvum á land­inu öllu sam­ræm­ist ekki ábend­ing­um not­enda á lands­byggðinni til Geðhjálp­ar. Þvert á móti virðist mikið vanta þar upp á, seg­ir Anna Gunn­hild­ur.

Eitt af því sem Geðhjálp hef­ur lagt til við heil­brigðisráðherra er að skipaður verði starfs­hóp­ur til að meta kosti þess að færa fyr­ir­fram­gerða ákv­arðana­töku fólks með geðræn­an vanda inn í ís­lenska lög­gjöf. Svo­kölluð fyr­ir­fram­gerð ákv­arðana­taka (Advance Directi­ves) hef­ur rutt sér til rúms víða á Vest­ur­lönd­um, en hug­takið fel­ur í sér form­lega viður­kenn­ingu sam­fé­lags­ins á vilja sjúk­lings í sjúk­dómsmeðferð og heima­fyr­ir, til að mynda gagn­vart börn­um og fjár­mál­um, hafi það verið metið svo að hann hafi misst get­una til að taka ákv­arðanir um eigið líf (mental capacity).

Hug­mynd­in er að skapa fólki með geðræna sjúk­dóma lag­aramma til að lýsa yfir vilja sín­um í tengsl­um við al­var­leg veik­indi og per­sónu­leg mál fyr­ir­fram. Þetta er í sam­ræmi við samn­ing Sam­einuðu þjóðanna um rétt­indi fatlaðs fólks. Þar er lagt blátt bann við því að fólk með geðfötl­un og aðra fötl­un sé beitt þving­un­um eða of­beldi á grund­velli fötl­un­ar sinn­ar. Anna Gunn­hild­ur seg­ir að ráðherra hafi tekið er­ind­inu vel þegar hon­um var af­hent minn­is­blað þess efn­is fyr­ir ári. Sam­tök­in bíði spennt eft­ir að ein­hver hreyf­ing kom­ist á málið.

Verk­efni Geðhjálp­ar eru ærin að sögn fram­kvæmda­stjóra sam­tak­anna en eitt af þeim er Bata­skóli Íslands. Skól­inn er byggður á þriggja ára samn­ingi Geðhjálp­ar við Reykja­vík­ur­borg. Aðrir helstu sam­starfsaðilar skól­ans eru Há­skóli Íslands, Há­skól­inn í Reykja­vík, Land­spít­al­inn og Sam­ráðsvett­vang­ur geðúrræðanna ásamt bata­skól­an­um í Nott­ing­ham. 

Nám í Bata­skól­an­um er ætlað fólki, átján ára og eldra, með geðræn­ar áskor­an­ir, aðstand­end­um þeirra og starfs­fólki á heil­brigðis- og vel­ferðarsviði. Áskor­an­irn­ar eru af ýms­um toga, til að mynda kvíði, ADHD og þung­lyndi, og svo líka þyngri sjúk­dóm­ar eins og geðklofi og geðhvörf.