Flest­ir þeirra sem grein­ast með geðrof eru ung­ir að árum og er geðrof oft sagt sjúk­dóm­ur unga fólks­ins. Með rétt­um stuðningi og meðferð er hægt að koma fólki út í lífið aft­ur og koma þannig í veg fyr­ir ör­orku þess. Þetta get­ur komið í veg fyr­ir mikl­ar þján­ing­ar viðkom­andi og sparað háar fjár­hæðir fyr­ir sam­fé­lagið. Í raun gert fólki mögu­legt að lifa líf­inu með reisn líkt og það á skilið.

Á Laug­ar­ás­vegi er rek­in sér­stök meðferðardeild, Laug­ar­ás­inn, fyr­ir ungt fólk á aldr­in­um 18-30 ára með byrj­andi geðrofs­sjúk­dóma. Nanna Briem, yf­ir­lækn­ir Laug­ar­áss­ins og sér­hæfðu  end­ur­hæf­ing­ar­geðdeild­ar­inn­ar, seg­ir að þrátt fyr­ir að miðað sé við þenn­an ald­ur sé það ekk­ert heil­agt og yngra fólk, sem er að koma af barna- og ung­linga­geðdeild Land­spít­al­ans, sé inn­ritað í meðferð á Laug­ar­ásn­um og eins sé fólk fram yfir þrítugt á Laug­ar­ásn­um þó svo fólk sé ekki inn­ritað í meðferðina þar eft­ir þrítugt. 

Fleiri karl­ar en kon­ur grein­ast með geðrofs­sjúk­dóma en ekki er mik­ill mun­ur á milli kynj­anna. Samt sem áður eru karl­ar 70% þeirra sem eru á Laug­ar­ásn­um og seg­ir Nanna þau ekki hafa skýr­ingu þar á aðra en að karl­ar veikj­ast að meðaltali fyrr en kon­ur af geðrofs­sjúk­dóm­um. 

„Þar sem kon­ur veikj­ast oft seinna þá hafa þær náð meiri þroska og fé­lags­legri færni og því geta horf­urn­ar verið betri hjá þeim,“ seg­ir Nanna.

Horft á styrk­leika fólks

Al­var­leg­ir geðsjúk­dóm­ar eins geðrofs­sjúk­dóm­ar koma í þrem­ur af fjór­um til­vik­um fram fyr­ir 24 ára ald­ur. Spurð um hvort það séu ein­hver tengsl á milli kynþroska, til að mynda karla, og geðrofs­sjúk­dóma eins og geðhvarfa til að mynda, seg­ir Nanna að ekki hafi verið sýnt fram á bein tengsl milli kynþroska og geðrask­ana en mögu­lega ger­ist eitt­hvað á þess­um árum sem kem­ur ferl­inu af stað. Við kynþroska verður end­urröðun og breyt­ing­ar á teng­ingu tauga­fruma í heil­an­um. Hvort það teng­ist kynþroska eður ei er ekki vitað. Ein­hver und­ir­liggj­andi viðkvæmni sem fólk er með og þeir sem eru minna viðkvæm­ir eru ólík­legri til þess að fá geðrofs­sjúk­dóma en viðkvæm­ari eru lík­legri, seg­ir hún. 

Hall­dóra F. Víðis­dótt­ir, aðstoðardeild­ar­stjóri Laug­ar­áss, seg­ir að 114 manns séu í meðferð á Laug­ar­ásn­um. Þar starfar sjálf­stætt mat­steymi sem met­ur þörf um­sækj­anda fyr­ir úrræði. Flest­um þeirra sem sækja um meðferð í Laug­ar­ásn­um er vísað þangað af mót­töku­geðdeild­um sem og bráðaþjón­ustu. Eins er eitt­hvað um að sér­fræðing­ar á einka­stof­um vísi skjól­stæðing­um sín­um þangað. Það er síðan í hönd­um mat­steym­is­ins að meta hvort úrræðið henti viðkom­andi, hvort um geðrofs­sjúk­dóm er að ræða. 

„Þegar ein­stak­ling­ur kem­ur í þjón­ust­una þá ger­um við alls­herj­armat á viðkom­andi, bæði styrk­leik­um og hvar þarf að styrkja viðkom­andi frek­ar. Horf­um miklu meira á það sem viðkom­andi get­ur en ekki það sem hann get­ur ekki. Þetta er lyk­ill að því að úrræði eins og vinnu­markaðsúr­ræði virki. Að sjálf­sögðu vinn­um við með sjúk­dóm­inn sjálf­an, það er geðrofið, og ger­um það meðal ann­ars með geðrofs­lyfj­um því reynsl­an hef­ur sýnt okk­ur og rann­sókn­ir að lyfjameðferð við geðrofs­sjúk­dóm­um er grunn­ur­inn sem allt hitt bygg­ir á. Þeim, sem þiggja lyfjameðferð og ná að fylgja þeirri meðferð eft­ir, farn­ast bet­ur er reynsla okk­ar hér í Laug­ar­ásn­um líkt og annarra sem starfa með ein­stak­ling­um með geðrofs­sjúk­dóma. Þar með er ég ekki að segja fólk þurfi að vera á lyfj­um alla æv­ina en þau eru yf­ir­leitt grunn­ur­inn að meðferðinni til þess að hún skili mest­um ár­angri,“ seg­ir Nanna.

Eft­ir að fólk er inn­ritað í meðferð hjá Laug­ar­ásn­um fær það mála­stjóra sem er heil­brigðis­menntaður. Hall­dóra seg­ir að mála­stjór­inn haldi utan um mál viðkom­andi þjón­ustuþega, allt frá því að meta og meðhöndla geðrænu ein­kenn­in, í að aðstoða við hús­næðismál og vinnu. Fólk fær líka um­sjón­araðila sem aðstoðar við mál tengd dag­legu lífi. Þess­ir þrír, þjón­ustuþeg­inn, mála­stjóri og um­sjón­araðili, vinna sam­an að því að koma viðkom­andi í jafn­vægi og að kom­ast út í hið dag­lega líf, seg­ir Hall­dóra.

Yf­ir­leitt er fólk ungt að árum þegar það grein­ist með geðrofs­sjúk­dóma. mbl.is/​Hari

Vit­ræn end­ur­hæf­ing 

Fræðsla skipt­ir miklu máli þegar kem­ur að veik­ind­um og benda marg­ir á það sem hafa veikst af geðrofs­sjúk­dóm­um sem og fjöl­skyld­ur þeirra. Mjög öfl­ug fræðsla fer fram í Laug­ar­ásn­um fyr­ir þá sem eru í þjón­ust­unni þar og aðstand­end­ur þeirra. 

Starfs­fólk beit­ir einnig hug­rænni at­ferl­is­meðferð við meðferðina, bæði í ein­stak­lings- sem og hópmeðferð. Eitt af því sem unnið er með í Laug­ar­ásn­um er vit­ræn end­ur­hæf­ing með fé­lags­skiln­ingsþjálf­un (VEF) og stýr­ir Ólína Guðbjörg Viðars­dótt­ir, sál­fræðing­ur og doktorsnemi, því starfi. Hún vinn­ur meðal ann­ars að rann­sókn á áhrif­um meðferðar­inn­ar á lífs­gæði, líðan og færni í dag­legu lífi.

Í VEF er hefðbund­in vit­ræn end­ur­hæf­ing á spjald­tölvu­formi sam­einuð fé­lags­skiln­ingsþjálf­un í hópi og er mark­miðið að bæta vit­ræna þætti, s.s. at­hygli, ein­beit­ingu, minni og fé­lags­skiln­ing var­an­lega og einnig stuðla að því að ár­ang­ur­inn nýt­ist ein­stak­lingn­um í dag­legu lífi, að því er seg­ir um rann­sókn Ólínu á vef Há­skóla Íslands en hún er í doktors­námi við skól­ann.

Hall­dóra seg­ir að Ólína tengi hreyf­ingu inn í þessa end­ur­hæf­ingu og skoða eigi með iðjuþjálfa hvort það auki ár­ang­ur­inn ef fólk er sam­hliða í ein­hvers kon­ar lík­amsþjálf­un líkt og vís­bend­ing­ar eru um. Farið verður af stað með þetta eft­ir ára­mót segja þær Nanna og Hall­dóra.

Stór hluti bat­ans að taka þátt í líf­inu að nýju

Áhersla er lögð á heil­brigðan lífs­stíl sem lang­tíma­verk­efni þeirra sem eru í meðferðarúr­ræðinu í Laug­ar­ásn­um segja þær Hall­dóra og Nanna. Þar er fólki kennt mik­il­vægi heil­brigðs lífs­stíls, svo sem varðandi mataræði, hreyf­ingu og svefn.

Eitt af því sem boðið er upp á er mynd­list­ar­verk­efnið Listafl og tón­list­arsmiðjan Hljómafl. Það starf fer fram í Víðihlíð sem er staðsett á Klepp­slóðinni. Þar er hljóðver þar sem fólk get­ur tekið upp tónlist. Jafn­framt er boðið upp á kennslu í hljóðfæra­leik og aðstoð við tón­list­ar­sköp­un und­ir hand­leiðslu tón­list­ar­kenn­ara og áhuga­fólks um tónlist sem starfar við Laug­ar­ás­inn. Sama hug­mynda­fræði er á bak við Listafl sem er und­ir stjórn mynd­list­ar­kenn­ara. Hall­dóra seg­ir að þessi verk­efni njóti mik­illa vin­sælda og þau auki fé­lags­færni ungs fólks.

„Stór hluti bat­ans felst í því að taka þátt í líf­inu að nýju. Eitt af því er að fá tæki­færi til að mennta sig sem stór­eyk­ur lífs­gæði fólks og eyk­ur mögu­leika á fjöl­breytt­ari störf­um í framtíðinni,“ seg­ir Nanna en flest­ir þeirra sem koma til þeirra hafa byrjað nám í fram­halds­skóla en fæst­ir hafa náð að ljúka námi. „Mörg þeirra halda áfram námi eft­ir að meðferð hefst í Laug­ar­ásn­um en sum eru ekki reiðubú­in til þess fyrr en síðar,“ seg­ir Nanna. 

Ósann­gjarnt að veik­indi geti út­lokað nám

Á ár­inu 2012 var gerð sú breyt­ing á að fram­halds­skól­um var heim­ilt að for­gangsraða um­sókn­um um skóla­vist eft­ir til­tek­inni flokk­un á um­sækj­end­um. Einn liður í reglu­gerðinni, sem lá til grund­vall­ar, kvað á um að um­sækj­end­um 25 ára og eldri, sem njóta ekki for­gangs af öðrum ástæðum, væri raðað næst­síðast við flokk­un um­sókna. Lilja Al­freðsdótt­ir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra, lýsti í mars vilja til að af­nema þessa svo­kölluðu 25 ára reglu og var ákvæðið af­numið með reglu­gerðarbreyt­ingu 15. maí sl.

Nanna seg­ir að þetta geti hjálpað mörg­um þeim sem eru í Laug­ar­ásn­um því það sé ósann­gjarnt að veik­indi ungs fólks geti úti­lokað það frá fram­halds­námi síðar meir á grund­velli ald­urs.

Mik­il­vægt að vinna sam­an

Virk og Laug­ar­ás­inn hafa síðan árið 2012 unnið að upp­bygg­ingu ár­ang­urs­ríkr­ar starf­send­ur­hæf­ing­ar fyr­ir ungt fólk með geðrofs­sjúk­dóma. Sam­starfs­verk­efnið er grund­vallað á IPS (Indi­vidual Placement and Supp­ort) hug­mynda­fræðinni sem bygg­ir á gagn­reynd­um aðferðum og fel­ur í sér að fólk fari beint út á vinnu­markað en njóti stuðnings og eft­ir­fylgni frá þverfag­legu teymi. 

Tæp­lega 38% ör­yrkja, sjö þúsund og tvö hundruð manns, eru ör­yrkj­ar á grund­velli geðrösk­un­ar sem fyrstu grein­ing­ar. Hlut­fallið fer upp í 56,6% eða hátt í ell­efu þúsund manns þegar litið er til allra þeirra sem eru með geðgrein­ingu ásamt fleiri grein­ing­um.

Mesta fjölg­un ör­orku­til­fella er meðal ungra karl­manna með geðgrein­ingu og hef­ur þeim fjölgað um 41% á síðustu sex árum miðað við upp­haf ár­anna 2012 og 2018. Þessi hóp­ur þarf yf­ir­leitt á bæði heil­brigðis- og fé­lagsþjón­ustu að halda, seg­ir Anna Gunn­hild­ur Ólafs­dótt­ir, fram­kvæmda­stjóri Geðhjálp­ar.

Frétt af mbl.is

Aldrei unnið á helsta meini hans

IPS á upp­runa sinn í Banda­ríkj­un­um og hef­ur einnig verið notað með góðum ár­angri í Evr­ópu. Virk og Laug­ar­ás­inn voru með þeim fyrstu til að inn­leiða hug­mynda­fræðina á Íslandi en henni er einnig beitt hjá geðheilsu­teymi aust­ur og vest­ur á veg­um heilsu­gæslu­stöðvanna, í sam­starfi við Virk.

Anna Lóa Ólafs­dótt­ir hef­ur unnið að verk­efn­inu með Laug­ar­ásn­um und­an­farið ár. mbl.is/​Hari

Á vef Virk kem­ur fram að mik­il­væg­ast sé að hver og einn ein­stak­ling­ur í verk­efn­inu fái góðan og ör­ugg­an stuðning sem miðaður er við þarf­ir hans og að þeir sem fara út á vinnu­markaðinn í kjöl­far starf­send­ur­hæf­ing­ar í IPS-verk­efn­inu njóta stuðnings þverfag­legs stuðningsteym­is.

Anna Lóa Ólafs­dótt­ir, at­vinnu­líf­steng­ill hjá Virk, hef­ur unnið að verk­efn­inu í rúmt ár í sam­starfi við Laug­ar­ás­inn. 

Hún bend­ir á að sam­kvæmt hug­mynda­fræði IPS sé svo mik­il­vægt að vinna þetta sam­an sem teymi. At­vinnu­líf­steng­ill­inn finn­ur starf fyr­ir viðkom­andi en all­ur stuðning­ur og ut­an­um­hald um ein­stak­ling­inn er svo sam­vinna milli teym­is hjá Laug­ar­ásn­um og at­vinnu­líf­stengils Virk.

Sá fyrst veik­an ein­stak­ling en nú fólk sem blómstr­ar

 „Við horf­um á styrk­leika viðkom­andi og reyn­um að aðstoða hann við að finna starf við sitt hæfi. Þegar ég kom fyrst að þessu verk­efni sá ég kannski veik­an ein­stak­ling en um leið og ég fór að horfa á styrk­leika hans sá ég hvað hann gæti gert og hefði fram að færa á vinnu­markaði. Ég þurfti að æfa mig í að hætta að skil­greina viðkom­andi út frá sjúk­dómn­um en sjá ein­stak­ling­inn sjálf­an, styrk­leika og getu. Ég hef séð dá­sam­lega hluti ger­ast og fólk bók­staf­lega blómstra þegar það fer út á vinnu­markaðinn. Því það get­ur gert krafta­verk að fara í vinnu og finna að þú get­ur eitt­hvað sem þú hélst að væri úti­lokað,“ seg­ir Anna Lóa.

Fjór­ir IPS-at­vinnu­líf­stengl­ar starfa hjá Virk í þessu verk­efni. Anna Lóa, sem er menntaður grunn­skóla­kenn­ari, náms- og starfs­ráðgjafi og hef­ur lokið námi í sál­gæslu, hef­ur unnið með at­vinnu­leit­end­um í meira en ára­tug. Hún seg­ir að IPS-verk­efnið hjá Virk sé í raun af sama meiði og sú vinna sem hún hef­ur verið að sinna í gegn­um árin, að horfa alltaf á styrk­leika ein­stak­lings­ins og finna hon­um stað í at­vinnu­líf­inu. Hlusta á það sem hann hef­ur að segja.

Spurð út í störf­in seg­ir hún þau margs kon­ar, allt frá ein­föld­um verka­manna­störf­um yfir í flók­in störf sem þarfn­ast há­skóla­mennt­un­ar. Eins sé mis­mun­andi hversu mikla aðstoð fólk þarf við at­vinnu­leit­ina. 

Hætt­ir að flokka fólk í fyr­ir­fram­gefna kassa

„Sum­ir þurfa mikla aðstoð og ég er í mikl­um sam­skipt­um við at­vinnu­rek­end­ur þegar þeir stíga fyrstu skref­in á meðan aðrir vilja bara fá smá hvatn­ingu og stuðning en sækja jafn­vel sjálf­ir um starfið en hafa mig til ör­ygg­is á hliðarlín­unni.

Þetta er dá­sam­legt verk­efni og hug­mynda­fræðin á bak við það er eitt­hvað sem maður fer að til­einka sér sjálf­ur sem mann­eskja. Hætt­ir að flokka fólk í ein­hverja fyr­ir­fram­gefna kassa held­ur kynn­ist því á þeirra eig­in for­send­um,“ seg­ir Anna Lóa og bæt­ir við að hún leggi áherslu á að hitta fólk oft og það helst á kaffi­húsi eða ann­ars staðar fyr­ir utan Laug­ar­ás­inn. 

„Þannig kynn­ist ég viðkom­andi ein­stak­lingi og aðstoða hann við að ramma aðeins bet­ur inn líf sitt. Því það er mik­il­vægt að mæta fólki á þeirra eig­in for­send­um og að fólk upp­lifi að maður hef­ur trú á því og traust,“ seg­ir Anna Lóa.

„Árang­ur sam­vinn­unn­ar er góður og við höf­um fundið yfir 100 störf í gegn­um verk­efnið,“ seg­ir Anna Lóa. Hún seg­ir að það megi held­ur ekki gleyma því að túlk­un á ár­angri geti verið mis­mun­andi. Hjá ein­hverj­um geti það verið mjög góður ár­ang­ur að kom­ast í viðtal og kannski vinnu í nokkra daga. Hjá öðrum geti góður ár­ang­ur verið eitt­hvað allt annað, seg­ir hún og bæt­ir við að at­vinnu­rek­end­ur taki mjög vel í þetta verk­efni enda mörg­um hverj­um þeirra orðið ljóst að það er sam­fé­lags­legt verk­efni að styðja við fólk með geðrask­an­ir, ekki bara heil­brigðis­kerf­is­ins.

„Ef við ætl­um að snúa þess­ari þróun við, til að mynda fækka ungu fólki á ör­orku, þá verðum við öll að taka sam­an hönd­um og gera okk­ar til að breyta þessu. Við erum öll ein­stök og meg­um aldrei gleyma því. Líðan er ekki alltaf tengd sjúk­dóm­um held­ur því að vera mann­eskja. Við eig­um að taka til­lit til hverr­ar mann­eskju því það er hag­ur sam­fé­lags­ins sem heild­ar. Eins að bak­slag get­ur komið upp hjá hverj­um og ein­um. Hvort held­ur sem það er ein­hver með geðrask­an­ir eða ekki. Við reyn­um flest að gera okk­ar besta,“ seg­ir hún. 

All­ir fá stuðning sem þess óska

All­ir þeir sem eru hjá Laug­ar­ásn­um og sýna áhuga á að vinna fá stuðning við það. Stund­um ganga hlut­irn­ir ekki upp en það þýðir ekki úti­lok­un frá frek­ari þátt­töku. Stund­um get­ur bolt­inn farið að rúlla al­veg óvart. „Marg­ir þeirra sem ég hef hitt hafa ekki leyft sér að eiga drauma. Að segja upp­hátt hvað þá dreym­ir að starfa við eða læra. Ég hvet fólk til þess að horfa ekki í bak­sýn­is­speg­il­inn held­ur horfa fram á við. Hvaða skref er ég að taka núna og hver verða mín næstu skref?“ seg­ir Anna Lóa en alls eru rúm­lega 40 þátt­tak­end­ur í sam­starfs­verk­efni Virk og Laug­ar­áss­ins núna.

Námsstuðning­ur til skoðunar

Hall­dóra seg­ir að flest­ir þeirra sem nú eru í meðferð á Laug­ar­ásn­um séu á þrítugs­aldri (meðal­ald­ur­inn er 23 ár) og marg­ir þeirra eru komn­ir í nám að nýju með stuðningi frá teym­inu í Laug­ar­ásn­um. „Þau fá kannski ekki bein­an stuðning frá okk­ur við námið líkt og við ger­um varðandi starf­send­ur­hæf­ing­una en slík­ur námsstuðning­ur er til skoðunar því það er okk­ar reynsla af starf­send­ur­hæf­ing­unni að stuðning­ur gef­ur góða raun,“ seg­ir Hall­dóra.

Eins og Birna Guðrún Þórðardótt­ir geðlækn­ir og Halla Ósk Ólafs­dótt­ir, sál­fræðing­ur hjá geðhvarfat­eymi sem starfar und­ir Laug­ar­ásn­um, koma að síðar í grein­inni er fíkni­efna­vandi al­geng­ari meðal fólks með geðrofs­sjúk­dóma en al­mennt geng­ur og ger­ist. 

Rann­sókn­ir hafa sýnt fram á að notk­un á kanna­bis hef­ur farið vax­andi, ekki bara á Íslandi held­ur víðar í Evr­ópu. Á sama tíma hef­ur kostnaður vegna heil­brigðisþjón­ustu vegna vímu­efna­notk­un­ar farið  vax­andi. Svo sem varðandi fíkni­meðferðir. Ýmis­legt hef­ur verið ritað og rann­sakað um tengsl milli geðrofs og vímu­efna­neyslu og segja þær Hall­dóra og Nanna að kanna­bis sé ör­ugg­lega meðvirk­andi þátt­ur í mynd­un geðrofs­sjúk­dóms en geti líka verið kveikja að geðrofi. 

„Við telj­um mik­il­vægt að auka for­varn­ir og umræðuna um skaða af völd­um neyslu vímu­efna,“ segja þær. Hall­dóra seg­ir að það sé erfitt að horfa upp á jafnjá­kvæða umræðu um kanna­bis meðal ungs fólks og nú er og það sýni nauðsyn þess að vera með fræðslu sem það hlust­ar á. Að vel sé staðið að for­varn­ar­starf­inu og það miðað að hópn­um sem það bein­ist að.

Frétt af mbl.is

Ekki fleiri en neysl­an miklu meiri

Líkt og fram kom í evr­ópsku vímu­efn­a­rann­sókn­inni (ESP­AD) og fjallað var um á mbl.is í apríl virðist sem ís­lensk ung­menni geri sér litla grein fyr­ir þeirri hættu sem kanna­bis get­ur valdið fyr­ir heil­a­starf­semi þeirra. 

„Þau eru mjög já­kvæð gagn­vart kanna­bis,“ seg­ir Ársæll Arn­ar­son, pró­fess­or við Há­skóla Íslands, og bæt­ir við að það sé hans til­finn­ing að áhrif­in frá Banda­ríkj­un­um skipti sköp­um. Í am­er­ísk­um sjón­varpsþátt­um þykja kanna­bis­reyk­ing­ar mjög eðli­leg­ur hluti af líf­inu og markaðssetn­ing­in miðar að börn­um. „Full­orðnir eru ekki sami mark­hóp­ur og börn­in þegar kem­ur að vímu­efn­um,“ seg­ir Ársæll. 

Neysla vímu­efna eins og kókaíns og kanna­bis get­ur valdið geðrof­s­ein­kenn­um eins og stjórn­end­ur fíknigeðdeild­ar Land­spít­al­ans bentu á í viðtali við mbl.is um síðustu helgi.

Frétt af mbl.is

Lífs­hættu­leg­ur kókaín­far­ald­ur

Nanna seg­ir dæmi um að til þeirra komi fólk sem er í virkri fíkni­efna­neyslu og í geðrofi en þegar neyslu er hætt verður ljóst að geðrofið er komið til vegna neyslu ekki sjúk­dóms.

Hjá Laug­ar­ásn­um er unnið með þeim sem eiga við geðrofs­sjúk­dóm og fíkni­vanda að stríða sam­hliða ann­arri meðferð. Þær Hall­dóra og Nanna segja best að vímu­efna­vand­inn sé meðhöndlaður eins og ann­ar vandi sem kem­ur upp í tengsl­um við geðrofs­sjúk­dóm­inn.

„Við meðhöndl­um vímu­efna­vand­ann al­veg eins og við ger­um varðandi kvíða, erfið fjöl­skyldu­tengsl, erfiðleika varðandi þyngd og fleira. Rann­sókn­ir sýna að það skil­ar ekki nógu góðum ár­angri að meðhöndla fíkni­sjúk­dóm­inn sér held­ur skili sam­ræmd meðferð best­um ár­angri,“ segja þær.

Mark­miðið er að kerfið lagi sig að þeirra þörf­um en ekki öf­ugt, segja þær Hall­dóra og Nanna. Slíkt skili best­um ár­angri í átt að bættri líðan fólks með geðrask­an­ir.

Halla Ósk Ólafs­dótt­ir og Birna Guðrún Þórðardótt­ir stýra geðhvarfat­eymi Land­spít­al­ans en það er til húsa á göngu­deild­inni á Kleppi. mbl.is/​Hari

Stund­um óljóst um hvaða geðrofs­sjúk­dóm er að ræða

Héðinn Unn­steins­son lík­ir upp­sveifl­unni sem fylg­ir geðhvörf­um við það að breyt­ast í var­úlf, fara í ham þar sem hann öðlast eig­in­leika úlfs­ins; hraða, styrk og hygg­indi. Héðinn Unn­steins­son er höf­und­ur bók­ar­inn­ar Vertu úlf­ur, þar sem hann seg­ir frá reynslu sinni af geðhvörf­um. Í viðtali við Morg­un­blaðið fyr­ir þrem­ur árum seg­ir hann að upp­sveifl­an sé vissu­lega kraft­mik­il og hömlu­laus, en hún endi alltaf í paranoju og þung­lyndi, sem fylgi mik­il og erfið átök.

Nokk­ur ár eru síðan fag­fólki varð ljóst að fólki með geðhvörf væri ekki sinnt nægj­an­lega vel hér á landi. Víða er­lend­is var farið að stofna sér­hæfða þjón­ustu utan um þenn­an hóp.

Í byrj­un árs 2017 var geðhvarfat­eymi Land­spít­al­ans sett á lagg­irn­ar og starfar það und­ir hatti Laug­ar­áss­ins. 

Birna Guðrún Þórðardótt­ir geðlækn­ir og Halla Ósk Ólafs­dótt­ir sál­fræðing­ur vinna í geðhvarfat­eym­inu og segja þær að mark­hóp­ur teym­is­ins sé ungt fólk sem er ný­greint með geðhvörf.

„Við sáum að teym­inu væri best fyr­ir komið hjá Laug­ar­ásn­um vegna sam­legðaráhrifa og það er ekki óal­gengt að fólk sé bæði á Laug­ar­ásn­um og hjá okk­ur því það er stund­um óljóst í upp­hafi um hvaða geðrofs­sjúk­dóm er að ræða og eins nýt­ist þjón­ust­an á Laug­ar­ási oft okk­ar skjól­stæðing­um vel. Um leið og við fór­um af stað þá skynjuðum við þörf­ina,“ seg­ir Birna Guðrún.

Skjól­stæðing­ar teym­is­ins eru með geðhvörf 1 (bipol­ar 1) en það er það form geðhvarfa sem ein­kenn­ist af óvenju­mikl­um sveifl­um á geðslagi, of­læt­is­sveifl­um þar sem viðkom­andi get­ur misst tengsl við raun­veru­leik­ann og hef­ur ekki inn­sæi í að um veik­inda­ástand sé að ræða og djúp­ar þung­lynd­islot­ur með upp­gjöf, von­leysi og jafn­vel sjálfs­vígs­hugs­un­um. 

Fólk með þessa teg­und af geðhvörf­um set­ur hvað mest­an svip á sjúk­dóm­inn og gef­ur hon­um and­lit. Þetta eru ein­stak­ling­arn­ir sem í of­læt­inu eru ósigrandi og búa yfir óþrjót­andi orku til að sigra heim­inn, seg­ir í fræðslu sem Héðinn Unn­steins­son hef­ur tekið sam­an og er birt á vef Geðhjálp­ar. 

Að sögn Höllu hef­ur verið sýnt fram á að sér­hæfð meðferð gagn­ist hvað best við meðhöndl­un geðhvarfa. Fyr­ir til­komu teym­is­ins hafi ungt fólk með geðhvörf verið hóp­ur sem var illa sinnt en rann­sókn­ir sýni að ef gripið er inn snemma er hægt að hafa mik­il áhrif á fram­gang sjúk­dóms­ins og hversu mik­il áhrif hann hef­ur á líf fólks. Hún seg­ir að þjón­ust­an hér sé gagn­reynd meðferð að danskri og spænskri fyr­ir­mynd en þar hef­ur mik­il vinna verið lögð í þróun á meðferðarúr­ræðum fyr­ir fólk með geðhvörf.

Lyfja­gjöf al­gjör lífs­björg

„Við sjá­um að það er hægt að bæta lífs­gæði þessa hóps á þann veg að fólk geti haldið áfram með líf sitt. Meðal ann­ars með því að halda áfram í námi eða starfi í stað þess að fara á ör­orku. En til þess þurfa úrræði eins og þetta að vera til staðar svo hægt sé að grípa snemma inn,“ seg­ir Halla.

Að sögn Birnu er þjón­ust­an unn­in í þverfag­legu teymi sem virðist gefa góða raun. Um göngu­deild­arþjón­ustu sé að ræða og ein­stak­lings­bundið hversu oft fólk kem­ur í eft­ir­lit. Eitt það fyrsta sem þarf að gera er að koma fólki í skiln­ing um að þetta sé al­var­leg­ur sjúk­dóm­ur sem þarfn­ast meðferðar og oft­ar en ekki lang­tíma­lyfjameðferðar.

„Með geðhvörf, líkt og aðra geðrofs­sjúk­dóma, er lyfjameðferð al­gjör lífs­björg. Eitt af því sem hef­ur verið vanda­málið með ungt fólk er að meðferðar­heldni er oft lé­leg, fólk fær ekki næga fræðslu um lotu­bund­inn gang veik­ind­anna og hvernig hann hegðar sér og hætt­ir oft að taka lyf þegar vel geng­ur. Yf­ir­leitt farn­ast fólki best ef það sætt­ist á að taka lyf­in reglu­lega og þá í fyr­ir­byggj­andi til­gangi. Stór hluti af okk­ar vinnu felst í fræðslu, að fræða fólk um veik­ind­in og hvað lyfjameðferð er mik­il­væg,“ seg­ir Birna. „Við vilj­um gera ein­stak­ling­inn að sér­fræðingi í eig­in veik­ind­um,“ bæt­ir hún við.

Þær segja að auk fræðslu bygg­ist starf­semi teym­is­ins á hug­rænni at­ferl­is­meðferð þar sem fólk fær verk­færi til að tak­ist á við geðhvörf­in og ann­an sam­hliða vanda en kvíðarask­an­ir eru til að mynda al­geng­ur fylgi­fisk­ur geðhvarfa. Meðferðin er bæði hóp- og ein­stak­lings­miðuð og þar sem flest­ir þeirra sem eru í teym­inu eru á aldr­in­um 18-30 ára er unnið mikið með fjöl­skyld­um. 

„Að megn­inu til er þetta ungt fólk sem býr heima hjá for­eldr­um þannig að öll fjöl­skyld­an kem­ur að meðferðinni. Það ger­um við meðal ann­ars með fræðslu um hvernig eigi að bregðast við ef fer að bóla á nýrri veik­indalotu og grípa til viðeig­andi ráðstaf­ana ef veik­indi láta á sér kræla, það skipt­ir sköp­um að hafa góðan stuðning í svona veik­ind­um,“ segja þær.

Hópmeðferð skil­ar góðum ár­angri

Í fyrstu er mest um ein­stak­lingsmeðferð að ræða en þegar á líður og líðan fólks er orðin stöðug er boðið upp á hópmeðferð. Um er að ræða 16 vikna meðferð með 8-10 þátt­tak­end­um. Hópmeðferðin hef­ur notið vin­sælda og sést það meðal ann­ars á því hversu góð mæt­ing­in er í alla tíma. Oft er líka gott fyr­ir ungt fólk að kynn­ast öðrum sem eru með sama sjúk­dóm og það og finna að það er ekki eitt á báti. Þær segja að starfs­systkini þeirra í öðrum lönd­um hafi sömu sögu að segja af hópmeðferð meðal ungs fólks með geðhvörf. Al­mennt séð hafi slíkt starf gefið góða raun. 

„Oft­ar en ekki er þetta í fyrsta skipti sem fólk er að hitta ein­hvern ann­an með geðhvörf og þarna fær fólk fræðslu frá fag­fólki en ekki ein­hverju sem það les á net­inu. Þau sem eru að koma ný inn eru stund­um hrædd við lyfjameðferð, halda að lyf­in séu ávana­bind­andi og þau breyti per­sónu­leika þeirra. Þetta er oft­ar en ekki eitt­hvað sem þau hafa fundið við leit á net­inu eða heyrt út í bæ. Það er mik­il­vægt að þau fái rétt­ar upp­lýs­ing­ar svo þau geti vegið og metið gagn­semi meðferðar með rétt­ar upp­lýs­ing­ar í hönd­un­um,“ seg­ir Birna.

Færri inn­lagn­ir

Birna seg­ir að oft þurfi ungt fólk sem er að byrja að veikj­ast að leggj­ast inn á sjúkra­hús und­ir þrýst­ingi aðstand­enda. Inn­sæ­is­leysi er oft hluti af veik­ind­un­um. Það skynj­ar ekki að það sé veikt og skil­ur ekki hvers vegna það eigi að taka lyf og vera inni á sjúkra­húsi. Þess vegna þarf stund­um að grípa til nauðung­ar­vist­ana. Með teym­inu hef­ur bæði inn­lögn­um og inn­lagn­ar­dög­um fækkað hjá þess­um hópi og þeir sem eru í teym­inu hafa sjaldn­ar þurft að leggj­ast inn á sjúkra­hús en áður en þeir komu í teymið. 

Halla og Birna segja að þjón­ust­an sé gjald­frjáls og það sé lyk­il­atriði. Flest þeirra sem eru í teym­inu eru ung og í skóla eða háð for­eldr­um á einn eða ann­an hátt. Jafn­framt er þess gætt að auðvelt sé að ná í starfs­fólk teym­is­ins og ef líðan fólks versn­ar eru sam­skipt­in auk­in til muna, þau mæta þá jafn­vel nokkr­um sinn­um í viku í viðtöl eða þeim er fylgt eft­ir með reglu­bundn­um sím­töl­um, allt eft­ir þörf­um hvers og eins.

Eins og staðan er í dag eru 65 ung­menni inn­an vé­banda teym­is­ins og ljóst að það ann­ar eng­an veg­inn eft­ir­spurn þar sem starfs­menn­irn­ir eru aðeins fjór­ir í 2,4 stöðugild­um. 

„Við erum því miður með lang­an biðlista sem er alls ekki nógu gott því við mynd­um vilja geta tekið við fólki um leið og það sýn­ir fyrstu merki veik­inda. Því við vit­um að því vegn­ar miklu bet­ur ef það er gert og því mikið í húfi,“ seg­ir Birna.

Fyrst eft­ir að teymið tók til starfa gekk vel að anna eft­ir­spurn en í dag þarf fólk að bíða í þrjá til sjö mánuði eft­ir því að kom­ast að. „Þetta er mik­il synd því við höf­um sýnt fram á að með því að fyr­ir­byggja veik­indi er hægt að koma í veg fyr­ir mikla þján­ingu sem og spara mikið fé. Það er mest­ur gang­ur í veik­ind­un­um í upp­hafi og ef okk­ur tekst að aðstoða fólk og kenna því á sjúk­dóm­inn og hvernig best er fyr­ir það að hegða líf­inu sínu er svo mikið áunnið,“ segja þær Birna og Halla.

Einn af fylgi­fisk­um geðhvarfa er vit­ræn skerðing og er hún mest eft­ir veik­indalot­ur. Ef um end­ur­tekn­ar lot­ur er að ræða er hætta á var­an­leg­um skaða. Þær segja mik­il­vægt að upp­lýsa fólk um veik­ind­in og fylgi­fiska þeirra því þá eru meiri lík­ur á að fólk taki upp­lýsta ákvörðun um hvernig það vilji haga lífi sínu. 

„Hluti af okk­ar vinnu fer í að elt­ast við skjól­stæðing­ana þar sem fólk á eðli­lega erfitt með að sætta sig við og viður­kenna veik­ind­in. Tel­ur jafn­vel að veik­indalot­an muni ekki end­ur­taka sig. Þetta er eðli­leg til­finn­ing þegar þú ert um tví­tugt en eitt af því sem við erum að reyna að segja fólki er að það geti ekki tek­ist á við þetta seinna. Því ef veik­ind­in eru far­in að valda var­an­leg­um skaða verður oft erfiðara að ráða við sjúk­dóm­inn og lot­urn­ar sem hon­um fylgja  verða tíðari og lyfja­svör­un verri,“ seg­ir Birna.

Æskilegt að meðhöndla geðhvörf og fíkn á sama tíma

Tölu­vert hef­ur verið rætt um mál­efni tvígreindra, það er fólks með geðrofs- og fíkni­sjúk­dóm og að sögn Birnu og Höllu eru fíkni­sjúk­dóm­ar miklu al­geng­ari hjá fólki með geðhvörf en öðrum. Á meðan al­gengi fíkni­sjúk­dóma er al­mennt um 13% þá er hlut­fallið 50% hjá fólki með geðhvörf.

Ekki er vitað hvað veld­ur, hvort sem fólk er að reyna að meðhöndla ein­hver ein­kenni eða þetta er hluti af birt­ing­ar­mynd veik­ind­anna er þetta hóp­ur sem leit­ar meira í neyslu áfeng­is og annarra vímu­efna. 

„Við telj­um að það væri æski­legt að við gæt­um boðið okk­ar skjól­stæðing­um upp á mark­viss­ari vímu­efnameðferð þar sem við telj­um að það eigi að meðhöndla geðhvörf­in og fíkn­ina  á sama tíma. Þetta er eitt af því sem við erum að skoða en hingað til höf­um við reynt í viðtöl­um að hvetja fólk til þess að minnka neyslu eða hætta henni al­veg auk þess að vera í sam­starfi við meðferðar­stofn­an­ir ef við á,“ segja þær. 

Að sögn Höllu og Birnu er margt sem þarf að hald­ast í hend­ur til þess að koma í veg fyr­ir al­var­leg­ar veik­indalot­ur. Að gæta þess að taka lyf­in og huga vel að álagsþátt­um. Að þekkja ein­kenn­in svo hægt sé að bregðast snemma við eða áður en komið er í slæma veik­indalotu. Með þessu er oft hægt að minnka veru­lega þau áhrif sem veik­ind­in hafa á líf fólks og kom­ast hjá inn­lögn á sjúkra­hús sem er allra hag­ur, segja þær Birna Guðrún Þórðardótt­ir og Halla Ósk Ólafs­dótt­ir. 

Þessi grein er sú síðasta í þess­um greina­flokki, Gætt að geðheil­brigði, en grein­ar úr hon­um hafa birst á mbl.is und­an­farið. Stök viðtöl úr þess­um hluta verða jafn­framt end­ur­birt í vik­unni.

Blaðamaður tek­ur und­ir með Huldu Dóru Styrm­is­dótt­ur í eft­ir­mála bók­ar föður henn­ar, Styrmis Gunn­ars­son­ar, Ómunatíð, en þar er fjallað um líf fjöl­skyld­unn­ar eft­ir að eig­in­kona Styrmis og móðir Huldu Dóru og Hönnu, Sigrún Finn­boga­dótt­ir, veikt­ist af geðrofs­sjúk­dómi árið 1968, þá 25 ára göm­ul.

„Ef það er ein­hver ósk sem ég ber í hjarta fyr­ir þá ein­stak­linga hér á landi sem glímt hafa og glíma við geðsjúk­dóma þá er hún sú að okk­ur tak­ist sem sam­fé­lagi að læra að fagna og dást að styrk þeirra og hetju­skap rétt eins og við fögn­um styrk og hetju­skap fólks sem glím­ir við aðra al­var­lega sjúk­dóma.

Að þegar þetta fólk snýr til baka af spít­ala, kem­ur aft­ur út í lífið og aft­ur til vinnu að við um­vefj­um það af sama kær­leika og skiln­ingi og mæt­ir fólki sem t.d. hef­ur glímt við krabba­mein. Því þess­ir sjúk­dóm­ar eru svo sann­ar­lega ekki létt­væg­ari eða minna al­var­leg­ir eða erfiðir að fást við og lækna. Og þeir lækn­ar, hjúkr­un­ar­fræðing­ar, iðjuþjálf­ar, sjúkra­liðar og annað starfs­fólk sem vel­ur sér geðið að starfs­vett­vangi fær held­ur ekki þá umb­un sem það á skilið. Þeirra sigr­ar eru svo oft ekki sýni­leg­ir eða áþreif­an­leg­ir,“ skrif­ar Hulda Dóra Styrm­is­dótt­ir í eft­ir­mála bók­ar­inn­ar Ómunatíð.