Öll börn eiga að geta lesið sér til gagns við lok grunn­skól­ans er meg­in­mark­mið þjóðarsátt­mála sem var und­ir­ritaður af mennta­málaráðherra, full­trú­um sveit­ar­fé­laga og hags­munaaðila fyr­ir fjór­um árum. Þjóðarsátt­mál­inn er hluti af aðgerðaáætl­un sem unn­in var í kjöl­far Hvít­bók­ar mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra um um­bæt­ur í mennt­un. Stefnt var að því að 90% grunn­skóla­nem­enda næðu lág­marks­viðmiðum í lestri fyr­ir árs­lok 2018.

Sam­kvæmt upp­lýs­ing­um frá Mennta­mála­stofn­un voru mark­miðin sett með niður­stöðu úr PISA-könn­un­inni 2018 en niðurstaða henn­ar ligg­ur ekki fyr­ir. Áætla megi að sjá­an­legs ár­ang­urs sé ekki að vænta fyrr en í PISA-könn­un­inni 2021.

„Verk­efn­inu í heild sinni miðar vel áfram. Afurðir þess hafa verið nýtt­ar á fjöl­breytt­an hátt í skóla­sam­fé­lag­inu og mik­il áhersla verið á sam­starfs­verk­efni sem og vit­und­ar­vakn­ingu í fjöl­breyttri mynd. Má þar helst nefna sam­starfið við KrakkaR­úv varðandi verk­efnið Sög­ur og lest­ur í lengri frí­um. Að lok­um ber að hafa það í huga öll vinn­um við að sama mark­miði; að efla mennt­un í land­inu nem­end­um til heilla,“ seg­ir í svari Mennta­mála­stofn­un­ar við spurn­ingu blaðamanns um hvort mark­mið Hvít­bók­ar­inn­ar hafi náðst um lág­marks­viðmið í lestri. 

Eitt af því sem rann­sókn­ir hafa sýnt er að tví­tyngd­um börn­um á Íslandi geng­ur verr í PISA-könn­un­um en börn­um í ná­granna­lönd­un­um og sömu­leiðis í mæl­ing­um á málkunn­áttu á ís­lensku. Rann­sókn­ir benda einnig til þess að börn sem hafa ís­lensku sem annað tungu­mál auki hægt við ís­lensk­an orðaforða sinn.

Frétt af mbl.is

Stefnt að læsi 90% grunn­skóla­barna

Elín Þöll Þórðardótt­ir, pró­fess­or í tal­meina­fræði við McG­ill-há­skól­ann í Montreal í Kan­ada, seg­ir að til að eiga mögu­leika á að til­einka sér ís­lensku þurfi tví­tyngd börn að verja 50% af vöku­tíma sín­um í ís­lensku mál­um­hverfi. Ef börn fá ekki næga þjálf­un ná þau ekki þeim tök­um á tungu­mál­inu sem eru nauðsyn­leg í fram­halds­námi. Íslenski skóla­dag­ur­inn nær því ekki að vera 50% vöku­stunda.

Ekki eigi að taka þessa nem­end­ur út úr verk­leg­um fög­um í grunn­skól­an­um til þess að fara í stuðnings­kennslu því þar fá þau senni­lega mestu þjálf­un­ina í tal­mál­inu. Ef barnið er tekið út úr þess­um grein­um glat­ar það tæki­fær­inu til þess að tala tungu­málið und­ir eðli­leg­um kring­um­stæðum og sér­kennsla bæt­ir þetta ekki upp. Til að læra tungu­mál þarf æf­ingu. Ekk­ert öðru­vísi en að læra á hljóðfæri. Ef þú æfir þig ekki láta fram­far­ir á sér standa, seg­ir Elín Þöll.

Hún hef­ur búið í mörg ár í Qu­e­bec í Kan­ada ásamt fjöl­skyldu sinni en þar er franska op­in­bert tungu­mál. Mik­il áhersla er lögð á frönsku í skóla­kerf­inu og ekki gef­inn kost­ur á að tala ensku. Þetta þýðir að all­ir nem­end­ur í grunn­skól­um fylk­is­ins tala frönsku. Hún seg­ir að þetta taki á hjá börn­um með annað tungu­mál en reynsl­an sýni að þetta skili ár­angri. Þar er skóla­dag­ur­inn líka lengri en á Íslandi þannig að börn með annað tungu­mál á heim­ili eru mun leng­ur í frönsku mál­um­hverfi en tví­tyngd börn á Íslandi eru í ís­lensku mál­um­hverfi.

mbl.is/​Krist­inn Garðars­son

Eitt af því sem Elín hef­ur velt fyr­ir sér til þess að auka málkunn­áttu og þar með lesskiln­ing meðal barna er hvort það gæti verið væn­legt til ár­ang­urs að taka upp gam­aldags mál­fræðikennslu að nýju.

Til að mynda ef maður skrif­ar setn­ingu og sér að það er eitt­hvað at­huga­vert við hana án þess að gera sér grein fyr­ir hvað það er, til dæm­is flakk á milli falla inn­an sömu setn­ing­ar. Ef maður kann mál­fræði veit maður til dæm­is að orð sem standa sam­an eiga að vera í sama falli og sér að for­setn­ing í setn­ing­unni stýr­ir fall­inu. Þetta get­ur hjálpað manni við að laga setn­ing­ar þegar til­finn­ing­in ein seg­ir manni bara að eitt­hvað sé at­huga­vert við þær. En ef maður kann ekk­ert um föll þá kem­ur maður ekki auga á hvað er rangt við setn­ing­una. Kunn­átta af þessu tagi hjálp­ar manni líka við að skilja flókn­ar setn­ing­ar, hvort held­ur maður heyr­ir þær eða les þær, seg­ir Elín.

Eitt af því sem Elín Þöll hvet­ur kenn­ara á leik­skóla- og grunn­skóla­stigi til er að falla ekki í þá gryfju að nota ensku sem millit­ungu­mál því vitað er að krakk­ar læra hraðast annað tungu­mál á tíma­bil­inu rétt eft­ir að þau kom­ast í snert­ingu við viðkom­andi tungu­mál. Hún seg­ir að marg­ar rann­sókn­ir sýni að á einu til tveim­ur árum læri börn mjög hratt tungu­málið sem þau eru ný­lega kom­in í snert­ingu við en síðan hægi á færn­inni til að auka við sig nema viðkom­andi leggi sig sér­stak­lega fram um að halda áfram að læra. 

„Við vit­um ekki af hverju þetta er en senni­lega skýrist þetta af því að þau þurfa að læra ein­föld­ustu hlut­ina fyrst til þess að geta bjargað sér og beina því ork­unni í tungu­mála­námið. Svo þegar þau fara að fín­pússa lær­dóm­inn tek­ur það lengri tíma. En að nota ekki þetta tíma­bil og sóa því í eitt­hvert millit­ungu­mál er al­gjör vit­leysa,“ seg­ir Elín Þöll.

Eitt af því sem Elín Þöll hvet­ur kenn­ara á leik­skóla- og grunn­skóla­stigi til er að falla ekki í þá gryfju að nota ensku sem millit­ungu­mál. mbl.is/​Hari

Til að læra flókið tungu­mál vel þarf að lesa flókna texta og það ger­ir maður helst í skóla. Börn með annað tungu­mál á heim­ili ættu að læra ís­lensk­una í skól­an­um en eins og áður sagði ger­ist það ekki nema með þjálf­un, seg­ir Elín Þöll.

„Þegar við flytj­um til út­landa þykir eðli­legt að börn okk­ar læri tungu­mál í skóla í viðkom­andi landi og það sé það tungu­mál sem þau nota að jafnaði í skól­an­um og sam­fé­lag­inu. Við erum ekki að ætl­ast til þess að barnið fái kennslu á ís­lensku. Talað er um það í tví­tyng­is­fræðunum að börn sem ganga í skóla á öðru tungu­máli en þau tala heima hjá sér verði betri í máli skól­ans en í heima­tungu­mál­inu. Því tungu­máli fari jafn­vel aft­ur og að minnsta kosti ekki fram. Oft er talað um að þetta sé ekki æski­legt en í raun  er þetta eðli­legt því börn eru að tala um flókna hluti inn­an veggja skól­ans og á því tungu­máli sem þar er talað. Aft­ur á móti er umræðan á heim­il­inu oft ein­fald­ari og minni þörf á mikl­um orðaforða. Við verðum að tryggja að það sé ís­lenska í ís­lensk­um skól­um sem er töluð við þessi börn sem hingað flytja, ekki enska, því ann­ars erum við að draga úr mögu­leik­um barn­anna þegar lengra líður á skóla­göng­una,“ seg­ir Elín Þöll.

Hún tek­ur sem dæmi barn sem tal­ar pólsku heima hjá sér, en sam­kvæmt frétt Hag­stofu Íslands höfðu 4.874 grunn­skóla­nem­end­ur er­lent tungu­mál að móður­máli haustið 2018, eða 10,6% nem­enda. Al­geng­asta er­lenda móður­mál nem­enda í grunn­skól­um er pólska, sem er töluð af rúm­lega 1.700 nem­end­um. 

„Tvær leiðir, sem báðar geta verið mjög góðar, eru til að læra ís­lensku. Ann­ars veg­ar get­ur barnið verið á pólsku­mæl­andi leik­skóla eða heima hjá sér og talað ein­vörðungu pólsku. Farið síðan í grunn­skóla þar sem væri tekið fast á því að tala aldrei ensku sem millit­ungu­mál held­ur bara ís­lensku. Þetta myndi ganga vel. Eða þá að barnið fari á leik­skóla á Íslandi og tali bæði mál­in, það er ís­lensku í skól­an­um og pólsku heima hjá sér, og síðan í grunn­skóla þar sem ein­vörðungu er kennt á ís­lensku. Þar sem töluð er mik­il ís­lenska á leik­skól­an­um ætti það líka að ganga vel. Hugs­an­lega þyrfti að bæta ein­hverj­um tím­um við skóla­dag­inn til að þjálfa ís­lensk­una og eins að tryggja að þau séu mikið  með ís­lensk­um börn­um. Þetta ætti að vera nokkuð vanda­laust fyr­ir flest börn og myndi jafna stöðu þeirra veru­lega í ís­lensku skóla­kerfi,“ seg­ir Elín og bæt­ir við að við eig­um ekki að sætta okk­ur við af­slátt gagn­vart ís­lensku í ís­lensk­um skól­um.

Mun­ur­inn á milli barna með er­lent tungu­mál á heim­ili og annarra er slík­ur hér á landi að það er óá­sætt­an­legt líkt og kem­ur ber­lega í ljós þegar ár­ang­ur þeirra í sam­ræmd­um próf­um er skoðaður og töl­ur um brott­fall úr fram­halds­skól­um. mbl.is/​Hari

„Við vit­um að krakk­ar sem tala tvö tungu­mál fá í flest­um til­fell­um ekki al­veg sams­kon­ar málþroska og börn sem læra bara eitt mál. Það er alltaf ein­hver mun­ur og við get­um sætt okk­ur við það enda kem­ur á móti að börn­in tala tvö mál. En mun­ur­inn á ekki að vera jafn mik­ill og hann er á Íslandi. Mun­ur­inn er slík­ur hér á landi að það er óviðun­andi líkt og kem­ur ber­lega í ljós þegar ár­ang­ur þeirra í sam­ræmd­um próf­um er skoðaður og töl­ur um brott­fall úr fram­halds­skól­um. Við meg­um ekki hugsa sem svo að óger­legt sé að breyta þessu því það er það alls ekki. Það er ger­legt en til þess þurfa að vera tæki­færi í skóla­kerf­inu og vilji meðal bæði skól­ans og heim­il­anna,“ seg­ir Elín Þöll.

Líkt og fram hef­ur komið eru ákveðnir skól­ar á Íslandi með hátt hlut­fall barna með annað tungu­mál á heim­ili og þetta veld­ur því að börn í þess­um skól­um lenda í vand­ræðum með ís­lensk­una þar sem þau um­gang­ast ekki nógu marga ís­lenska jafn­aldra. „Þetta er ekki gott,“ seg­ir Elín Þöll og tek­ur þar und­ir með mennta­málaráðherra og fleir­um um að blönd­un sé af hinu góða. Á sama tíma kom­ast ís­lensk­ir for­eldr­ar upp með að vilja ekki setja börn sín í bekk með börn­um með er­lend tungu­mál á heim­ili.

„Eins­leitni er ekki af hinu góða og þetta get­ur orðið til þess að tví­tyngd börn ein­angrist“ seg­ir Elín Þöll. mbl.is//​Hari

„Eins­leitni er ekki af hinu góða og get­ur orðið til þess að tví­tyngd börn ein­angrist. Ég held að þetta sé, og mér þykir voðal­ega leiðin­legt að segja þetta, ekk­ert eins­dæmi. Staðan er ekk­ert öðru­vísi í öðrum lönd­um og út­lensk­um börn­um oft ekki boðið í af­mæli þeirra sem ekki eru inn­flytj­end­ur. Þau sam­sama sig meira öðrum inn­flytj­end­um. Af hverju verður ekki meiri blönd­um því það myndi hjálpa þeim svo mikið með ís­lensk­una? Þau eiga kannski ís­lenska vini í skól­an­um en eru aldrei með þeim utan skóla. Við gæt­um litið svo á að þetta tengd­ist eitt­hvað vernd á eig­in þjóðerni en það er samt svo mik­ill tví­skinn­ung­ur því. Við segj­um alltaf að fólk sem er inn­flytj­end­ur eigi að eiga rétt á að tala sitt tungu­mál en erum svo af­greidd á ensku úti í búð í okk­ar eig­in landi. Þá er það ekki mis­mun­un. Það sem ég er að reyna að benda á er að við verðum að tala um þetta eins og þetta er. Stund­um er þetta mis­mun­un og stund­um ekki,“ seg­ir Elín Þöll og bend­ir á að þessu megi ekki rugla sam­an við þjóðernis­kennd því hún sé allt annað.

„Hún er eðli­legt fyr­ir­bæri og góð ef hún er stunduð í hófi eins og allt annað. Ég kenni börn­un­um mín­um ís­lensku þó svo þau búi í út­lönd­um, er það þjóðernis­kennd? Já, en samt hefði mér aldrei dottið í hug að börn­in mín ættu að fá ís­lensku­kennslu í skól­um í Kan­ada. Þetta seg­ir eitt­hvað um vænt­ing­ar og kannski óraun­hæf­ar því við sjá­um fjöl­mörg dæmi um fólk sem hef­ur sest að hér á Íslandi og hef­ur náð góðri færni í ís­lensku. Ef þú ætl­ar þér að verða hluti af ís­lensku sam­fé­lagi verðurðu að til­einka þér ákveðna færni. Það get­ur verið hættu­legt að láta börn læra of mörg tungu­mál í einu. Slíkt get­ur komið til þegar inn­flytj­end­ur tala sitt mál heima, og svo ís­lensku og ensku. En líka er til í dæm­inu að ís­lensk­ir for­eldr­ar sendi börn­in sín í alls kon­ar tungu­mála­nám af því að fólk held­ur að það komi til með að auka færni þeirra í líf­inu. Þetta get­ur endað með því að barnið lær­ir ekk­ert tungu­mál­anna mjög vel og lær­ir jafn­framt ekki mann­leg sam­skipti. Miklu nær er að öll börn í ís­lensk­um skól­um læri ís­lensk­una vel áður en öðrum tungu­mál­um er bætt við því það get­ur ekki verið óskastaða að vera með hóp barna að vaxa úr grasi sem hef­ur ekki öðlast mikla færni á neinu tungu­máli. Þetta get­ur valdið hættu á málþroskarösk­un en í henni felst að viðkom­andi er ekki með þann málþroska sem þykir eðli­leg­ur miðað við ald­ur og sem þau hafa þörf á í dag­legu lífi og í námi,“ seg­ir Elín Þöll. 

Það þýðir ekki að viðkom­andi barn beygi vit­laust held­ur tal­ar viðkom­andi ein­fald­ara mál þar sem orðaforðann og flókn­ari mál­fræði vant­ar, seg­ir Elín Þöll. Málþroskarösk­un er fal­inn vandi sem fær til­tölu­lega litla at­hygli þrátt fyr­ir að um 10% barna séu með slíka rösk­un og í raun miklu al­geng­ari en ein­hverfa þó svo færri viti hvað fel­ist í slíkri rösk­un en ein­hverfu, seg­ir hún. 

Börn með málþroskarösk­un þurfa meiri stuðning og snemm­tæk íhlut­un er mik­il­væg á sama tíma og mik­il­vægt er að íhlut­un haldi áfram. mbl.is/​Hari

Börn með málþroskarösk­un þurfa meiri stuðning og snemm­tæk íhlut­un er mik­il­væg á sama tíma og mik­il­vægt er að íhlut­un haldi áfram. Erfiðara get­ur reynst að greina slíka rösk­un hjá tví­tyngd­um börn­um þar sem mál­kunn­átta þeirra dreif­ist á tvö mál. Með því að tryggja góða og mikla ís­lensku­kennslu í skól­um er komið bet­ur til móts við tví­tyngd börn sem og börn með málþroskarösk­un og dregið úr lík­um á að þau falli úr námi þegar í fram­halds­skóla er komið, seg­ir Elín Þöll en hlut­fall ís­lenskra ung­menna á aldr­in­um 18-24 ára sem hættu of snemma í námi eða þjálf­un á ár­inu 2018 var 21,5%. Það er hvergi meira í allri Evr­ópu, þar sem meðaltalið er 10,6%. Hlut­fallið varð hærra á milli 2017 og 2018, fór úr 17,8% í 21,5%.