Snemm­tæk íhlut­un nem­end­um til aðstoðar er ein af lyk­il­setn­ing­un­um hvað viðkem­ur grunn­skól­un­um en þá er námsaðstoð veitt um leið og náms­örðug­leik­ar gera vart við sig og nýt­ist þannig best nem­end­un­um sjálf­um, aðstand­end­um þeirra og starfs­fólki skóla. 
Snemm­tæk íhlut­un af þessu tagi virðist hafa náð mestri út­breiðslu á leik­skóla­stigi hér á landi. Þetta kem­ur fram í út­tekt á fram­kvæmd stefnu um mennt­un án aðgrein­ing­ar á Íslandi. Þar seg­ir að það sé skýrt viðhorf þeirra sem sinna mennta­mál­um að komi grein­ing sérþarfa í námi og ráðstaf­an­ir við þeim of seint leiði það til auk­ins kostnaðar. „Vand­inn snýr ekki síst að nem­end­um sem telj­ast á „gráu svæði“, þ.e. námsþarf­ir þeirra blasa við kenn­ur­um en hafa ekki verið greind­ar form­lega og nem­end­ur eiga því ekki rétt á sér­stakri námsaðstoð,“ seg­ir í út­tekt­inni sem gef­in var út árið 2017. 

Stein­unn Gests­dótt­ir, aðstoðarrektor kennslu­mála og þró­un­ar við Há­skóla Íslands, tel­ur að á Íslandi sé al­menn ánægja með leik­skóla­stigið áber­andi og það frjáls­ræði sem þar rík­ir. „Frjáls leik­ur er iðulega í aðal­hlut­verki í starf­semi leik­skóla sem er að mínu mati mjög dýr­mætt og er heil­brigð sýn á þroska. Ég hef aft­ur á móti ákveðnar áhyggj­ur af því að sum börn komi í grunn­skól­ann af leik­skóla­stig­inu án þess að vera nægi­lega til­bú­in til þess. Við þurf­um að vera sér­stak­lega vak­andi fyr­ir þeim þar sem skóla­kerfið hef­ur varla bol­magn til þess að sinna þeim sér­stak­lega og þau verða strax á eft­ir hópn­um í grunn­skól­an­um.

Eitt af því sem við Freyja Birg­is­dótt­ir, dós­ent við sál­fræðideild HÍ, höf­um fundið er að börn sem standa verr að vígi þegar þau byrja í grunn­skól­an­um drag­ast alltaf meira aft­ur úr þegar á líður skóla­göng­una, svo sem í læsi og lesskiln­ingi. Að koma til­bú­inn inn í grunn­skól­ann er því lyk­il­atriði. Því er mik­il­vægt að finna þessi börn og veita þeim auk­inn stuðning strax. Oft þarf þessi hóp­ur mjög mark­vissa og stund­um „in­tens­ífa“ aðstoð. Það er t.d. ekki nóg fyr­ir marga að fá talþjálf­un tvisvar í viku eða eitt­hvað sam­bæri­legt held­ur þurfa mörg börn miklu meiri stuðning en það og það er starf sem krefst sér­fræðiþekk­ing­ar sem er óraun­hæft að hver skóli hafi yfir að ráða. Þetta þarf að efla bæði í leik- og grunn­skól­um – að veita slíka þjón­ustu. Marg­ir kenn­ar­ar eru að gera góða hluti en við þurf­um að vera með meira af sam­ræmd­um aðgerðum, ekki bara eitt­hvað sem kenn­ar­arn­ir gera sjálf­ir að eig­in frum­kvæði, þeir leysa ekki svona flók­inn vanda ein­ir,“ seg­ir Stein­unn. 

Stein­unn, sem er jafn­framt pró­fess­or við sál­fræðideild HÍ, hef­ur rann­sakað sjálf­stjórn barna bæði hér á landi og í Banda­ríkj­un­um, þ.e. hvernig börn stjórna til­finn­ing­um sín­um, hugs­un og hegðun. Þar á meðal hvernig þau læra að halda aft­ur af viðbragði, stýra at­hygli og hemja reiði, sem er nauðsyn­leg færni fyr­ir alls kon­ar fé­lags­leg sam­skipti, eins og að grípa ekki fram í, sitja kyrr og hlusta á sögu eða leysa ágrein­ing með orðum, en allt eru þetta mik­il­væg viðfangs­efni barna á leik­skóla­aldri.

Að koma til­bú­inn inn í grunn­skól­ann er lyk­il­atriði. mbl.is/​Hari

„Ég lærði og starfaði lengi í Banda­ríkj­un­um og kynnt­ist þar skól­um þar sem lögð er mik­il áhersla á sjálf­stjórn barna því við lok leik­skól­ans seg­ir sjálf­stjórn barna mikið til um hvernig þeim mun vegna náms­lega í grunn­skól­an­um. Sjálf­stjórn er því oft kennd mark­visst í leik­skól­um og sér­stak­lega hugað að börn­um sem eru veik fyr­ir – t.d. þeim sem fá ekki nægi­leg­an stuðning heima fyr­ir til að læra þessa und­ir­stöðufærni. Því þú verður að hafa þessa færni þegar þú kem­ur í skóla enda geng­ur skóla­starfið út frá því að þú kunn­ir þetta. En þetta ger­ist ekki af sjálfu sér og það er erfitt fyr­ir mörg börn að ná tök­um á þess­ari færni en er engu að síður nauðsyn­legt. Ef þau hafa ekki þessa færni þegar þau koma í skól­ann verður skólaviðver­an erfið fyr­ir þau. Þau geta átt erfitt með að sitja kyrr, hlusta lengi, læra leiðbein­ing­ar og muna þær, og svo fram­veg­is,“ seg­ir Stein­unn.

„Það eru sér­stak­ir hóp­ar sem við þurf­um að vera sér­stak­lega vak­andi fyr­ir að þurfi e.t.v. meiri stuðning. T.d. hafa rann­sókn­ir sýnt að börn sem eiga í mest­um vanda eru oft strák­ar með lé­lega til­finn­inga­stjórn­un og sem búa við slök upp­eld­is­skil­yrði. Þeir eru lík­leg­ir til þess að lenda í vanda í grunn­skóla ef þeir fá ekki aðstoð í leik­skól­an­um. Þá er hætta á að þeir lendi í vanda í tengsl­um við vini, sé hafnað af fé­lög­um og geta mætt nei­kvæðu viðhorfi frá skól­an­um þegar þeir hefja nám. Þegar komið er á miðstig hef­ur staða þeirra oft versnað enn frek­ar ef ekk­ert er að gert og þeir leita þá gjarn­an uppi aðra stráka sem þeir sam­sama sig við. Þegar þeir eru komn­ir á ung­linga­stig get­ur þessi hóp­ur verið kom­inn í veru­leg­an vanda,“ seg­ir Stein­unn og vís­ar til banda­rískra rann­sókna sem sýna að mjög lít­ill hóp­ur ung­lings­drengja frem­ur stór­an hluta allra af­brota sem framd­ir eru af ung­ling­um.

Að sögn Stein­unn­ar er þetta mynstur vel þekkt í mörg­um sam­fé­lög­um og þess­ir dreng­ir komn­ir í mik­inn vanda ef þeir fá ekki aðstoð og nán­ast eng­in leið að grípa þá þegar allt er komið í óefni á unglings­ár­un­um. Ef gripið er inn í fyrr og þeir studd­ir af full­um krafti er hægt að bjarga svo miklu seg­ir hún. „Við verðum að vera með aug­un opin á þess­um hópi. Það skipt­ir öllu máli.“

Miklu skipt­ir að börn hafi ein­hvern góðan og traust­an í líf­inu sem trú­ir á þau. mbl.is/​Hari

Hún seg­ir að það sé samt eng­in ástæða til að ör­vænta því það sé svo margt sem geti verndað börn fyr­ir áhættuþátt­um og við sem sam­fé­lag get­um byggt upp marg­ar leiðir til að börn og ungt fólk hafi marg­vís­leg­an stuðning. Þar leika góðir kenn­ar­ar og skól­ar lyk­il­hlut­verk en ekki síður að börn hafi ein­hvern góðan og traust­an í líf­inu sem sem trú­ir á þau. Eins er ótrú­lega mik­il seigla hjá fjöl­skyld­um og mik­il­vægt að vinna með styrk­leika fólks, ekki veik­leika. Ýmsar fjöl­skyld­ur hér á landi þurfa að vinna und­ir meira álagi en við get­um flest ímyndað okk­ur að sé ger­legt, svo sem þær sem búa við fá­tækt eða hafa ekk­ert fé­lags­legt net, eins og marg­ir inn­flytj­end­ur búa við. Mik­il­vægt sé að hafa þetta í huga í stað þess að al­hæfa um fólk og stöðu þess. 

„Smæð ís­lensks sam­fé­lags er styrk­ur þess. Hér eru all­ir í sama heil­brigðis­kerf­inu og við eig­um auðvelt með að grípa inn, til að mynda varðandi áfeng­isneyslu og fleira líkt og dæm­in sanna. Við höf­um góð tæki­færi til að tengja sam­an skóla­kerfi og búum við aðstæður sem gera breyt­ing­ar auðveld­ar. Við get­um alltaf gripið inn í en snemm­tæk úrræði eru best,“ seg­ir Stein­unn.  

Eitt af því sem bæði kenn­ar­ar og skóla­stjórn­end­ur hafa rætt við blaðamann um er skort­ur á gagn­reynd­um rann­sókn­um í menntavís­ind­um. Ekki síst meg­in­d­leg­um rann­sókn­um þar sem mik­il áhersla er lögð á eig­ind­leg­ar rann­sókn­ir við há­skóla hér á landi. Hug­mynd­ir eins og rann­sókn­ar­set­ur mennt­un­ar eru eitt af því sem hef­ur verið nefnt og talið að myndi styrkja starf fólks í mennta­kerf­inu.

Stein­unn tek­ur und­ir þetta og seg­ir að það sé veik­leiki ís­lenska mennta­kerf­is­ins að okk­ur vant­ar enn öfl­ugri mennt­a­rann­sókn­ir. „Það er óhjá­kvæmi­legt að við, svona fá­menn þjóð, erum með frek­ar lítið vís­inda­sam­fé­lag, en af­leiðing þess er að við erum að byggja heilt mennta­kerfi á til­tölu­lega litlu fræðasam­fé­lagi. Víða er­lend­is eru heilu stofn­an­irn­ar sem sinna mennt­a­rann­sókn­um eða halda utan um slík­ar gagn­reynd­ar rann­sókn­ir og vinna mark­visst að því að koma þeim inn í skól­ana. Það grát­lega er að við skul­um ekki nýta rann­sókn­ir enn bet­ur hér á landi – við erum ekki að tala um gríðarlegt um­fang, nokkr­ir rann­sak­end­ur gætu gert heil­mikið ef þeir hefðu þetta að sínu aðal­starfi; að styðja við að gagn­reynd­ar aðferðir séu nýtt­ar í skóla­kerf­inu – þó það væri ekki annað en að finna og þýða er­lend­ar rann­sókn­ir.“

„Við get­um alltaf gripið inn í en snemm­tæk úrræði eru best,“ seg­ir Stein­unn. mbl.is/​Hari

Stein­unn, sem hef­ur komið að ýms­um rann­sókn­um á þroska leik- og grunn­skóla­barna, vill sjá aukna áherslu á meg­in­d­leg­ar rann­sókn­ir á Íslandi.

„Meg­in­d­leg­ar rann­sókn­ir eru best til þess falln­ar að finna hvaða aðferðir virka og hverj­ar ekki. Þess­ar rann­sókn­ir eru því miður of stutt komn­ar hér. Ég tel að ís­lensk­ar mennt­a­rann­sókn­ir séu á fleygi­ferð, en það kom mér á óvart þegar ég flutti til Íslands aft­ur að slík­ar rann­sókn­ir væru ekki fyr­ir­ferðarmeiri.“

Hún seg­ir að þetta sé smátt og smátt að breyt­ast og nefn­ir sem dæmi doktors­rann­sókn Sig­ríðar Ólafs­dótt­ur sem rann­sakaði þróun orðaforða og lesskiln­ings hjá nem­end­um með ís­lensku sem annað mál. Í rann­sókn­inni voru tveir ald­urs­hóp­ar grunn­skóla­nema með ís­lensku sem annað mál prófaðir þris­var á þriggja ára tíma­bili með orðaforða- og lesskiln­ings­próf­um.

Einnig var sam­an­b­urðar­hóp­ur nem­enda sem hafa ís­lensku sem móður­mál í rann­sókn­inni og var hann prófaður á sama hátt. Niður­stöðurn­ar sýndu að börn­in sem höfðu ís­lensku sem annað mál höfðu minni orðaforða í fjórða bekk en þau sem höfðu ís­lensku að móður­máli og breikkaði bilið á milli hóp­anna tveggja á rann­sókn­ar­tím­an­um. Hvað lesskiln­ing varðar þá þróaðist hann hægt hjá báðum hóp­um á tíma­bil­inu en þau börn sem höfðu ís­lensku að móður­máli héldu þó jöfnu for­skoti sínu á hinn hóp­inn all­an tím­ann. „Þetta eru mik­il­væg­ar upp­lýs­ing­ar sem þarf að nota til að mæta þörf­um þessa hóps sem klár­lega fær ekki þann stuðning sem hann þarf,“ seg­ir Stein­unn.

„Við þurf­um að tryggja að við nýt­um vís­inda­lega þekk­ingu og not­um hana. Það háir okk­ur að vera ekki með meira af rann­sókn­um sem segja okk­ur hvaða gagn­reyndu aðferðir virka í starfi með börn­um og hverj­ar ekki. Það er frá­bært starf unnið í ís­lensk­um skól­um og kenn­ar­ar beita frum­kvæði og sköp­un við að leysa ótrú­leg­ustu verk­efni en það get­ur ekki verið á þeirra ábyrgð að gera rann­sókn­ir á t.d. kennsluaðferðum. Það myndi styðja mjög við þeirra starf að geta nýtt sér niður­stöður gagn­reyndra rann­sókna í starfi í stað þess að renna blint í sjó­inn,“ seg­ir Stein­unn. 

Mik­ill meiri­hluti kenn­ara á grunn­skóla­stigi er fag­menntaður og hef­ur hlut­fallið hækkað jafnt og þétt und­an­far­in ár. Í skýrsl­unni Mat á fram­kvæmd stefnu um skóla án aðgrein­ing­ar seg­ir að al­mennt sé litið svo á að hug­mynda­fræði um mennt­un án aðgrein­ing­ar sé já­kvæð en marg­ir í skóla­sam­fé­lag­inu séu þeirr­ar skoðunar að til þurfi að koma aukið fjár­magn, meiri sér­fræðiþekk­ing og meiri fag­leg­ur stuðning­ur auk þess sem efla þurfi rann­sókn­ar­starf til þess að tryggja ár­ang­urs­ríka fram­kvæmd stefn­unn­ar skóli án aðgrein­ing­ar.

Stein­unn seg­ir að fag­mennska hafi auk­ist mikið í ís­lensku skóla­kerfi með auk­inni mennt­un kenn­ara en að við verðum að vera nógu hug­rökk til þess að leita uppi veik­leik­ana og bæta þá. Að breyta umræðunni um kenn­ara, sem mennta­málaráðherra hef­ur lagt gríðarlega áherslu á, og átakið Komdu að kenna eru skýr dæmi um hvað slíkt átak get­ur skilað miklu. Um sam­eig­in­legt átak há­skól­anna fjög­urra sem bjóða upp á kenn­ara­nám var að ræða og miðaði að því að kynna kenn­ara­nám sem spenn­andi kost fyr­ir fólk á öll­um aldri. Það, ásamt breyttri orðræðu, skilaði sér meðal ann­ars í stór­auk­inni aðsókn í kenn­ara­nám, seg­ir Stein­unn Gests­dótt­ir, „og ég get ekki hugsað mér betri fjár­fest­ingu fyr­ir sam­fé­lagið en í kenn­ara­mennt­un og mennt­a­rann­sókn­um“.

Að breyta umræðunni um kenn­ara, sem mennta­málaráðherra hef­ur lagt gríðarlega áherslu á, og átakið Komdu að kenna, eru skýr dæmið um hvað slíkt átak get­ur skilað miklu, seg­ir Stein­unn. mbl.is/​Hari