Arn­ór Guðmunds­son, for­stjóri Mennta­mála­stofn­un­ar, seg­ir óá­sætt­an­legt að frammistaða ís­lenskra nem­enda sé fyr­ir neðan meðaltal OECD (Efna­hags- og fram­fara­stofn­un­ar­inn­ar) og að Ísland drag­ist stöðugt aft­ur úr Norður­lönd­un­um í ár­angri.

„Í út­tekt sinni á á ís­lensku efna­hags­lífi dreg­ur OECD skýrt fram áskor­an­ir í ís­lensku mennta­kerfi. Þar kem­ur fram at­hygl­is­verð grein­ing á þeim þátt­um sem hafa áhrif á breyt­ing­ar sem orðið hafa á ár­angri ungs fólks hér á landi. Þar má nefna vax­andi áhrif fé­lags­stöðu nem­enda og fé­lags­legr­ar sam­setn­ing­ar skóla á náms­ár­ang­ur, kynjamun­ur er mik­ill, ár­ang­ur nem­enda á lands­byggðinni versn­ar og staða inn­flytj­enda er veik,“ seg­ir Arn­ór. 

Hann seg­ir að staðan sé síst að batna líkt og bent er á í skýrslu OECD. Ekki síst hvað varðar vax­andi mun á milli lands­byggðar og höfuðborg­ar­svæðis­ins og inn­flytj­enda. 

Spurður út í fé­lags­stöðu nem­enda seg­ist hann telja að þetta teng­ist þeirri at­vinnu­breyt­ingu sem er að verða og hef­ur verið að breyt­ast til lengri tíma litið. Á sama tíma og aukn­ar kröf­ur eru gerðar um mennt­un. „Þú sérð ekki leng­ur fyr­ir þér sem barn á lands­byggðinni að vinna í fiski eða fara á tog­ara strax að lokn­um grunn­skóla. Held­ur er veru­leik­inn orðinn allt ann­ar og nauðsyn­legt fyr­ir alla að sækja sér fram­halds­mennt­un. Við erum að ganga í gegn­um mikið umbreyt­ing­ar­skeið í at­vinnu­mál­um sem ég tel að end­ur­spegl­ist í þess­ari fé­lags­legu breyt­ingu. Að fólk fer til að mennta sig og kem­ur ekki til baka,“ seg­ir Arn­ór. 

kenn­ar­ar og skóla­stjórn­end­ur þurfa að axla ábyrgð á margs kon­ar viðfangs­efn­um án viðeig­andi stuðnings. mbl.is/​Hari

Hann seg­ir að þetta sé ekki aðeins slæmt fyr­ir framtíðar­at­vinnu­mögu­leika ungs fólks í flókn­um tækni­heimi nú­tím­ans held­ur einnig fyr­ir lýðræðis­vit­und og sam­fé­lagsþátt­töku.

Að sögn Arn­órs er á sama tíma gerð auk­in krafa um þjón­ustu í skóla­kerf­inu og að skól­inn sinni þörf­um allra sem fóru kannski ekki áður í gegn­um skóla­kerfið held­ur fóru fyrr út á vinnu­markaðinn. „Þá spyr maður sig hvort þess­ir litlu skól­ar fái nægi­leg­an stuðning til að veita þessa þjón­ustu og ég held að svarið sé nei,“ seg­ir Arn­ór og vís­ar þar til mis­mun­andi aðstæðna sem sveit­ar­fé­lög­in búa við. Allt frá þeim stærstu í þau smæstu. Þetta hafi einnig áhrif á kenn­ara og kröf­una á þjón­ustu sem ætl­ast er til að þeir veiti nem­end­um.

Hver ber ábyrgð á inn­leiðingu?

„Ísland hef­ur alla burði til að snúa þess­ari þróun við. Slíkt verður fyrst og fremst gert með því að efla skóla og kenn­ara og skapa þeim for­send­ur að bæta starf sitt. En hver ber ábyrgð á að inn­leiða slík­ar um­bæt­ur?

Með und­ir­rit­un Þjóðarsátt­mála um læsi árið 2015 skuld­bundu ríki og sveit­ar­fé­lög sig til að vinna að bætt­um ár­angri nem­enda í lestri. Á þess­um tíma hafa verið þróuð tæki til að meta stöðu nem­enda í lestri og styðja við starf kenn­ara, sveit­ar­fé­lög hafa mótað sér læsis­stefnu, veitt hef­ur verið ráðgjöf til sveit­ar­fé­laga og skóla og unnið að því að auka vit­und for­eldra og al­menn­ings um mik­il­vægi lest­urs. Þrátt fyr­ir mikið starf und­an­far­in ár sjást þó eng­in merki þess að ár­ang­ur sé að batna. Vissu­lega taka menntaum­bæt­ur tíma og áhrif aðgerða koma ekki strax fram en viðvar­andi slak­ur ár­ang­ur, sam­kvæmt reglu­bundn­um mæl­ing­um Mennta­mála­stofn­un­ar, er óviðun­andi. Svo virðist sem kerf­is­læg­ar for­send­ur skorti til að hægt sé að snúa þró­un­inni við,“ seg­ir Arn­ór.

Kenn­ara­mennt­un og starfsþróun kenn­ara er afar mik­il­væg og hef­ur mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra, Lilja Dögg Al­freðsdótt­ir, þegar gripið til aðgerða á þeim vett­vangi með breyt­ing­um á námi kenn­ara og nýj­um lög­um um mennt­un þeirra og hæfni.

„En fleira þarf að koma til. Eitt af því sem bent hef­ur verið á er skort­ur á stýr­ingu í ís­lensku skóla­kerfi. Þetta birt­ist meðal ann­ars í að ábyrgðar­hlut­verk lyk­ilaðila í skóla­kerf­inu eru óljós. Með flutn­ingi grunn­skóla til sveit­ar­fé­laga riðlaðist það stuðnings­kerfi við grunn­skóla sem áður var til staðar hjá fræðslu­stjór­um á veg­um rík­is­ins. Í könn­un sem gerð var 2016 kom í ljós að starf­andi voru 30 skóla­skrif­stof­ur í land­inu en 20 skól­ar voru utan skóla­skrif­stofu. Þegar dreif­stýr­ing er mik­il sam­kvæmt lög­um og aðal­nám­skrá seg­ir það sig sjálft að svo smá­ar ein­ing­ar hafa afar tak­markaðar for­send­ur til að veita viðeig­andi stuðning við kenn­ara og skóla. Fyr­ir vikið þurfa kenn­ar­ar og skóla­stjórn­end­ur að axla ábyrgð á margs kon­ar viðfangs­efn­um án viðeig­andi stuðnings og hafa minna svig­rúm til að sinna kennslu og námi nem­enda sem skyldi.

Hlut­verk og ábyrgð rík­is­ins eru einnig óljós. Það set­ur lög og aðal­nám­skrá en treyst­ir síðan á sveit­ar­fé­lög og skóla við inn­leiðingu. Stuðning­ur við náms­mat og aðra lyk­ilþætti í inn­leiðingu nám­skrár er afar tak­markaður enda ekki ljóst hversu langt ríkið á að ganga í stýr­ingu gagn­vart skól­um og sveit­ar­fé­lög­um. Lausn­in felst ekki endi­lega í að auka miðstýr­ingu af hálfu rík­is­ins. Víða er­lend­is er verið að hverfa frá lóðréttu boðvaldi til verka­skipt­ing­ar þar sem ólík­ir aðilar vinna sam­an en hafa ákveðna sjálf­stjórn. Þannig er stjórn­un mennta­kerfa lag­skipt þar sem tengsl og hlut­verk þeirra sem vinna á ólík­um stig­um eru sveigj­an­leg og breyti­leg en þó skýr, hvort sem það er ríki, sveit­ar­fé­lög, sam­tök, skóla­stjórn­end­ur eða kenn­ar­ar.

Meira þarf að gera en að sam­eina sveit­ar­fé­lög og það strax. mbl.is/​Hari

„Ég held að byggja þurfi upp stærri ein­ing­ar varðandi þjón­ustu við skóla­kerfið á lands­byggðinni en nú er. Að ein­hverju leyti er verið að því með sam­ein­ingu sveit­ar­fé­laga en ég held að það þurfi meira til og að það sér gert strax,“ seg­ir Arn­ór. 

Í Kan­ada sem einnig er dreif­býlt land hef­ur verið far­in sú leið að stýr­ing­in sé frá miðjunni. Ekki með miðstýr­ingu rík­is­ins held­ur byggja upp ein­ing­ar á vett­vangi og sam­starf fleiri aðila. Fyr­ir­komu­lagið get­ur verið með ólík­um hætti en samt sem áður í gegn­um svæðismiðstöðvar sem sinni þess­ari þjón­ustu. 

Að ein­hverju leyti er verið að ræða það með samþætt­ingu mennta-, vel­ferðar- og heil­brigðisviðs en áhersl­an þyrfti að vera meiri á mennta­kerfið, seg­ir Arn­ór. Í Reykja­vík er til að mynda talað um Breiðholts­mód­elið og á Aust­ur­lands­líkanið sem er þverfag­legt sam­starf fé­lagsþjón­ustu, heilsu­gæslu og skóla á Aust­ur­landi. 

Enn einu sinni varað við veik­leik­um í mennta­kerf­inu

„Við hjá Mennta­mála­stofn­un ger­um ákveðnar kröf­ur um nám og kennslu því ef það er í lagi er margt annað í lagi. Við finn­um það varðandi læsis­verk­efnið að það er ákveðin þörf fyr­ir sér­fræðiþjón­ustu. Að bregðast við og fylgja eft­ir ólík­um þörf­um nem­enda út frá mæl­ing­un­um. Ég sé fyr­ir mér sam­starf Mennta­mála­stofn­un­ar við aðila úti á landi sem hafa það verk­efni að styðja við skóla,“ seg­ir Arn­ór og bæt­ir við að í sta­f­ræn­um heimi þarf ekki endi­lega að horfa þröngt á svæði held­ur sam­starf fag­fólks í skól­um og fleira með dreifðri stjórn­un þar sem ólík­ar þarf­ir nem­enda eru í for­grunni og for­eldr­ar, kenn­ar­ar, skóla­stjórn­end­ur, sveit­ar­fé­lög og aðrir þeir sem að mennt­un koma geti haft áhrif. 

Að sögn Arn­órs má þetta ekki vera til­vilj­ana­kennt því það er rétt­ur barna að fá ákveðna þjón­ustu og ekki hægt að virða þann rétt ef ekki er búið að koma stýr­ingu á. „Þetta er stórt viðfangs­efni sem ekki hef­ur fengið mikla at­hygli. Við sjá­um það bæði í ár­angri hér í sam­ræmd­um próf­um og læsis­mæl­ing­um,“ seg­ir Arn­ór. 

Enn einu sinni hafa Íslend­ing­ar fengið ábend­ing­ar frá er­lend­um aðilum þar sem varað er við veik­leik­um í mennta­kerf­inu. Það er kom­inn tími til að skapa rétt­ar for­send­ur til að snúa þró­un­inni við og  skýra hlut­verk og ábyrgð lyk­ilaðila í þeirri veg­ferð, seg­ir Arn­ór. „Ábyrgðin ligg­ur ekki bara hjá sveit­ar­fé­lög­un­um og rík­inu held­ur er þetta sam­eig­in­leg ábyrgð okk­ar allra,“ seg­ir Arn­ór Guðmunds­son, for­stjóri Mennta­mála­stofn­un­ar.