„Fólk get­ur hafa upp­lifað slíka óbæri­lega ang­ist að það sjái ekki ann­an val­kost en að deyja, og hafi jafn­vel gert til­raun­ir til að taka eigið líf, en lifað af. Það er gríðarlega dýr­mætt að sög­ur þeirra heyr­ist, þar sem mörg þeirra lifa síðar góðu lífi og slík skila­boð miðla von um bjart­ari framtíð fyr­ir ein­stak­linga og fjöl­skyld­ur þeirra,“ seg­ir í stefnu­mót­andi til­lög­um ungs fólks með per­sónu­lega reynslu af öngstræti varðandi sjálfsskaða, sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sjálfs­víg. Hóp­ur­inn kynnti til­lög­ur sín­ar á fundi hjá Hug­arafli fyrr í dag.

Í til­lög­um unga fólks­ins er meðal ann­ars fjallað um ís­lensku aðgerðaráætl­un­ina til að fækka sjálfs­víg­um en hóp­ur­inn seg­ist hafa ýmar at­huga­semd­ir við hana. mbl.is/​Rax

Unga fólkið seg­ir mik­il­vægt að styðja fólk í að finna ástæður til að vilja lifa, frek­ar en að banna því að deyja. „For­varn­araðgerðir gegn sjálfs­víg­um þurfa að stefna í átt að rétt­lát­ara sam­fé­lagi og betri lífs­skil­yrðum. Það þarf að bæta aðstæður jaðar­settra hópa s.s. inn­flytj­enda, hinseg­in fólks, fá­tækra o.s.frv. Mennta­kerfið þarf að bjóða upp á tæki­færi fyr­ir öll, óháð bak­grunni, heim­ilisaðstæðum eða eig­in­leik­um, þar sem hver og einn fær að blómstra á eig­in for­send­um og ólík­um hæfi­leik­um er fagnað,“ seg­ir í til­lög­um hóps­ins.

Tals­vert hef­ur verið talað um „sjálfs­vígs­held rými“ í tengsl­um við sjálfs­víg og sjálfs­vígstilraun­ir inni á lokuðum geðdeild­um Land­spít­al­ans. Þá er end­ur­tekið höfðað til fjöl­miðla og stjórn­valda um að fá aukið fjár­magn til að aðlaga rým­in, fjar­lægja enn frek­ari hætt­ur og auka mönn­un til að sinna reglu­legu eft­ir­liti.

Tala af reynslu

„Mörg okk­ar hafa reynslu af því að liggja inni á geðdeild­um Land­spít­al­ans og jafn­vel und­ir sjálfs­vígs­eft­ir­liti. Okk­ar reynsla er að strípað her­bergi og reglu­legt eft­ir­lit ókunn­ugr­ar mann­eskju sem kík­ir öðru hvoru inn um dyra­gætt­ina auki ekki löng­un eða til­gang til að lifa líf­inu. Vissu­lega líður aðstand­end­um ef­laust bet­ur að vita af því að ást­vin­ir þeirra séu und­ir eft­ir­liti en þetta er ekki leiðin til að stuðla að því að fólk finni von, til­gang og velji að lifa áfram. Það er ekki hægt að banna fólki að deyja, það er hægt að styðja það til að velja lífið,“.

Reynsla okk­ar hef­ur kennt okk­ur að mann­leg nálg­un og nánd geti komið í veg fyr­ir sjálfs­víg í fjölda til­fella. Sterk­asta verk­færi okk­ar er að sýna sam­kennd, hlusta á áhyggj­ur ein­stak­lings­ins og gefa viðkom­andi tíma til að kom­ast í gegn­um þessa tíma­bundnu krísu. Það er lyk­il­atriði að vera meðvituð um að van­líðanin er ekki merki um vanda sem ein­skorðast við ein­stak­ling­inn. Van­líðanin end­ur­spegl­ar flókið sam­spil ein­stak­lings, um­hverf­is og sam­fé­lags, segja þær Sig­ur­borg Sveins­dótt­ir og Svava Arn­ar­dótt­ir, sem eru meðal þeirra sem unnu til­lög­urn­ar.

Breyta þurfi starfs­hátt­um gagn­vart börn­um og ung­menn­um

Svava seg­ir að mik­il­vægt sé að veita mann­eskju­lega nálg­un til þeirra sem leggj­ast inn á geðdeild í stað þess að setja ein­stak­ling­inn inn í tómt rými þar sem hann eigi að vera ör­ugg­ur. Það þarf að auka lík­ur á að viðkom­andi vilji lifa áfram. Það þarf ekki síst að breyta starfs­hátt­um gagn­vart börn­um og ung­menn­um. Það að beitt sé úrræðum sem brjóta gegn Mann­rétt­inda­sátt­mála og Barna­sátt­mála Sam­einuðu þjóðanna. Þetta er ein­fald­lega ekki boðlegt. Að beitt sé hót­un­um, ein­angr­un og öðrum þving­unar­úr­ræðum gagn­vart börn­um,“ seg­ir Svava og þessu þurfi að breyta. 

Aðal­atriðið er að það skort­ir mann­eskju­legt viðmót í geðheil­brigðis­kerf­inu, nánd og þá til­finn­ingu að við, sem höf­um upp­lifað áföll og/​eða erum að ganga í gegn­um krísu, skipt­um máli, seg­ir Sig­ur­borg. „Of oft van­meta starfs­menn mátt sinn sem mann­eskj­ur og kraft­inn sem felst í því að sýna nánd. Að standa þér við hlið og staðfesta líðan þína án þess að ráðleggja er mjög sterkt verk­færi,“ seg­ir Sig­ur­borg.

Fund­ur hjá Hug­arafli í dag. mbl.is/​Rax

Í seinni tíð hef­ur umræða um sjálfsskaða og sjálfs­víg orðið opn­ari. Auk­in vinna hef­ur verið lögð í for­varn­ir og stefnu­mót­un. Við telj­um að per­sónu­leg reynsla okk­ar og inn­sýn í þessi mál sé bæði dýr­mæt og þörf til að auka skiln­ing á af hverju fólk kýs stund­um að taka eigið líf og aðdrag­and­an­um fram að þess­ari al­var­legu til­finn­inga­legu krísu, segja þær. 

Tölu­verður aðdrag­andi var að þessu verk­efni sem unnið er inn­an Hug­arafls. Hug­mynd­in spratt upp úr því að fólk inn­an hóps­ins var á fjölda viðburða þar sem ungt fólk var um­fjöll­un­ar­efnið og and­leg van­líðan þess. „Við sáum það þegar við lit­um í kring­um okk­ur að það var mjög sjald­an ungt fólk að tala og enn færra ungt fólk í saln­um. Þetta voru aðallega for­svars­menn úrræða og sér­fræðing­ar,“ seg­ir Svava. 

Af hverju upp­lif­ir fólk slíka van­líðan?

Fé­lag­ar Hug­arafls tóku sig því sam­an og ákváðu að halda viðburð 12. sept­em­ber í fyrra þar sem fimm ung­menni á aldr­in­um 18-30 ára sögðu frá eig­in reynslu af sjálfsskaða, sjálfs­vígs­hugs­un­um og til­raun­um til sjálfs­víga. Viðburður­inn var hald­inn í til­efni af alþjóðleg­um for­varna­degi sjálfs­víga sem hald­inn er 10. sept­em­ber ár hvert.

Í umræðu um sjálfs­víg er fjöl­miðlum og al­menn­ingi tamt að draga fram töl­ur um tíðni sjálfs­víga, upp­lýs­ing­ar um al­gengi sjálfs­víga og tengsl þeirra við ákveðna geðsjúk­dóma eða vímu­efna­notk­un. Það skort­ir hins veg­ar að veita upp­lýs­ing­ar um af hverju fólk upp­lif­ir slíka van­líðan að það telji sér ekki fært að lifa leng­ur og neyðist til að taka eigið líf.

„Í ljósi per­sónu­legr­ar reynslu okk­ar íhug­ar fólk ekki sjálfs­víg í tóma­rúmi. Þess­ar hugs­an­ir skjóta upp koll­in­um í kjöl­far áfalla, of­beld­is og út­skúf­un­ar eða tengj­ast öðrum fé­lags­leg­um eða efna­hags­leg­um þátt­um s.s. þjóðerni, kyntján­ingu, kyn­vit­und, kyn­hneigð, fá­tækt, færni og skerðingu, kynþætti, stöðu á at­vinnu­markaði, mennt­un og öðrum tæki­fær­um til sam­fé­lags­legr­ar þátt­töku.

Það er lyk­il­atriði að huga að þess­um þátt­um til að skilja þær ástæður sem liggja að baki því þegar fólk íhug­ar sjálfs­víg og tel­ur það skásta eða jafn­vel eina kost­inn sem því stend­ur til boða. Einnig eru þess­ir þætt­ir gjarn­an und­an­fari þess að fólk fái grein­ing­arstimpla geðsjúk­dóma í kjöl­far krísu. Sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sjálfsskaði eru ekki geðsjúk­dóm­ur.

Okk­ar reynsla er sú að að til­finn­inga­leg van­líðan sem verður til þess að ein­stak­ling­ur fær geðsjúk­dóms­stimp­il og vímu­efna­vandi spretta oft af sömu rót. Það sama má segja um or­sak­ir þess að fólk upp­lifi sjálfs­vígs­hugs­an­ir og stundi sjálfsskaða.

Við vilj­um ít­reka það að hver sem er get­ur upp­lifað erfiðar hugs­an­ir og lent í öngstræti, enda er það sam­mann­legt að líða ein­hvern tíma illa. Það er ekki rétt að af­marka og greina vanda ein­stak­lings við sjúk­dóm þegar or­sak­irn­ar er að finna allt í kring­um okk­ur. Of­beldi og áföll eru ekki sjúk­dóm­ar og það ætti því ekki að flokka af­leiðing­ar of­beld­is og áfalla sem sjúk­dóma,“ segja þau.

Að þeirra mati ættu sjálfs­vígs­for­varn­ir ekki að snú­ast um að fjar­lægja leiðir til að taka eigið líf, því fólk sem er í til­finn­inga­legri krísu og er með sjálfs­vígs­hugs­an­ir mun ávallt finna leiðir til að kveðja þenn­an heim. Til að vinna í al­vöru að sjálfs­vígs­for­vörn­um þarf að leggja kraft í að bæta sam­fé­lagið og styðja fólk til að vinna úr áfalla­sög­um til að færri ein­stak­ling­ar upp­lifi svo mikla van­líðan að þeir sjái sér ekki fært að lifa leng­ur. Allt for­varn­astarf ætti að miðast að því að styðja fólk til að finna ástæður til að vilja lifa. 

Hlustað af at­hygli á til­lög­ur unga fólks­ins. mbl.is/​RAX

Í til­lög­um unga fólks­ins er meðal ann­ars fjallað um ís­lensku aðgerðaáætl­un­ina til að fækka sjálfs­víg­um en hóp­ur­inn seg­ist hafa ýms­ar at­huga­semd­ir við hana.

„Áætl­un­inni var skipt í fimm flokka, og þar á meðal var einn flokk­ur­inn tak­mörk­un aðgeng­is að hættu­leg­um efn­um, hlut­um og aðstæðum og ann­ar efl­ing geðheilsu og seiglu í sam­fé­lag­inu. Hér er lögð of mik­il áhersla á að „fjar­lægja leiðir“ sem mik­il­væg­an þátt í for­vörn­um gegn sjálfs­víg­um. Við telj­um að það sé ekki hægt að koma í veg fyr­ir slíkt með þeirri aðferð. Einnig þykir okk­ur var­huga­vert að skella skuld­inni á ein­stak­ling­inn og skort hans á seiglu, þegar fólk í þess­um aðstæðum hef­ur reynst þraut­seigt og bar­ist lengi við óviðun­andi aðstæður áður en til­raun er gerð til að taka eigið líf. Við telj­um að þessi áætl­un hefði mögu­lega náð bet­ur utan um vand­ann og lausn­ir ef ein­hverj­ir ein­stak­ling­ar með per­sónu­lega reynslu af viðfangs­efn­inu hefðu verið þátt­tak­end­ur í verk­efna­hópn­um, en svo var ekki í þessu til­viki,“ seg­ir í til­lög­um hóps­ins.

Rætt um sjálfs­víg og leið að betri líðan. mbl.is/​RAX

Hóp­ur­inn tel­ur þörf á því að opna umræðuna um geðheilsu, til­finn­ing­ar og líðan mun fyrr en var gert í þeirra bernsku og að það sé gert strax í leik­skóla. „Fræðslan á ekki að snú­ast um geðsjúk­dómastimpla held­ur mann­lega líðan og það að okk­ur get­ur liðið á alls kyns vegu án þess að það sé sjúk­legt. Börn­um get­ur liðið af­skap­lega illa og verið far­in að hafa ýms­ar sjálfs­vígs­hugs­an­ir á unga aldri. Þeim geta fylgt mik­il skömm og van­líðan, og sú hugs­un að þau séu ein í heim­in­um. Vönduð fræðsla um svart­nætti og öngstræti myndi ekki gefa börn­um hug­mynd­ir held­ur brjóta niður múra og minnka þessa skömm og ein­angr­un. 

Ástvin­ir okk­ar eiga það til að verða afar ótta­slegn­ir þegar við höf­um opnað okk­ur um van­líðan. En stund­um eru viðbrögð þeirra við sjálfsskaða, tali um sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sjálfs­vígstilraun­ir ekki til neinn­ar hjálp­ar. Sjálfs­vígstilraun­ir eru til að mynda ekki merki um eig­in­girni, veik­leika eða at­hygl­is­sýki. Mark­miðið með slík­um til­raun­um er ekki endi­lega að deyja held­ur að losna úr óviðun­andi aðstæðum og van­líðan.

Hjálp­leg viðbrögð eru að fá að tala um van­líðan­ina án þess að vera dæmd­ur, án þess að vera stimpluð með sjúk­dóm og án þess að aðstand­and­inn verði svo hrædd­ur að lokað verði á frek­ari umræðu,“ segja ung­menn­in.

Mik­il­vægt að létta á skömm­inni

Sig­ur­borg seg­ir mik­il­vægt að létta á þess­ari skömm og eins að hafa ein­hvern til að ræða við. Að það sé allt í lagi að tala við fólk um van­líðan. 

„Við vilj­um koma þeim skila­boðum á fram­færi við fólk að vera óhrætt við að eiga sam­talið við ná­inn vin eða aðstand­anda, að vera mann­eskja og vera til staðar,“ seg­ir Svava. Að fólk sé óhrætt við að leyfa viðkom­andi að finna að hann er ekki einn og það sé til staðar ef eitt­hvað bját­ar á. „Í stað þess að ef opnað er á umræðuna að þá sé svarið strax: finn­um fagaðila. Það er ekki það eina sem er í boði og get­ur þýtt að fólk þorir ekki að opna á þetta. Þess­ar hugs­an­ir geta komið upp mjög snemma og jafn­vel þegar maður er mjög ung­ur. Það er ekki talað um þetta þegar börn eru mjög ung og þau upp­lifa það þess vegna að þau séu ein í heim­in­um. Mik­il skömm og ef ekk­ert er talað um það þá eru það skila­boð um að maður eigi ekki að vera svona og að maður sé einn,“ seg­ir Svava. 

Það þarf að taka því al­var­lega þegar börn beita önn­ur börn of­beldi, líkt og á sér stað í einelt­is­mál­um. Þau verk­færi sem við leggj­um sér­stak­lega til í þess­um mála­flokki er varðar geðheilsu á upp­vaxt­ar­ár­um er starf sam­bæri­legt Regn­boga­börn­um og Geðfræðslu Hug­arafls.

Nú­ver­andi fyr­ir­komu­lag Geðfræðslu Hug­arafls er að fólk með per­sónu­lega reynslu af and­leg­um áskor­un­um fer í efstu bekki grunn­skóla og fyrstu bekki mennta­skóla og seg­ir frá sinni bata­sögu og opn­ar umræðu um til­finn­ing­ar og bjargráð. Eitt­hvað sam­bæri­legt Regn­boga­börn­um og svo Geðfræðslu Hug­arafls þyrfti að vera í boði um land allt, og fyr­ir tölu­vert breiðari ald­urs­hóp en nú er. Svava og Sig­ur­borg segja að með því að vinna í áfalla­sögu sé oft hægt að koma í veg fyr­ir margra ára van­líðan og sjálfs­vígs­hugs­an­ir ungs fólks. 

mbl.is/​RAX

Nokk­ur þeirra hafa per­sónu­lega reynslu að hafa fengið þjón­ustu (inn­lagn­ir, göngu­deild og eft­ir­fylgni) hjá barna- og ung­linga­geðdeild Land­spít­al­ans (BUGL). Fjöldi ung­menna fær aldrei þjón­ustu frá BUGL og dag­ar uppi á löng­um biðlist­um.

„Þetta er sorg­leg staðreynd um ís­lenskt geðheil­brigðis­kerfi. Þau okk­ar sem hafa reynslu af BUGL hafa blendn­ar til­finn­ing­ar til starfs­ins (þar) sem lita af­stöðu þeirra gagn­vart stofn­un­inni. Við vilj­um taka það fram að við höf­um öll haft kynni af ein­stök­um starfs­mönn­um sem hafa hjartað á rétt­um stað og hafa stutt okk­ur á já­kvæðan hátt. Hins veg­ar telj­um við það ólíðandi að við séu hafðar þving­un­araðferðir gagn­vart börn­um, t.d. þvinguð lyfja­gjöf, hót­an­ir um að vera tek­in frá for­eldr­um, ein­angr­un notuð sem refs­ing, frels­is­svipt­ing og börn fjar­lægð af heim­ili án samþykk­is barns­ins. Einnig höf­um við dæmi um að van­mátt­ur og viðkvæm staða for­eldra sé notuð gegn þeim til að fá samþykki þeirra fyr­ir inn­lögn barna og lyfja­gjöf gegn betri vit­und þeirra.

Við höf­um upp­lifað að vera í „ein­angr­un­ar­her­berg­inu“ á meðan inn­lögn okk­ar á BUGL stóð. Slík her­bergi eru strípuð af öllu nema rúmi og því sem er vegg­fast. Gluggi er á hurð og barnið er lokað þar inni ef það sýn­ir erfiða hegðun og haldið þar þar til það hef­ur „róað sig“, segja þau í til­lög­um sín­um.

Lokuð inni í fjóra tíma, sleppt út í stutta stund og lokuð inni aft­ur

Jafn­vel hafi verið það verklag að börn hafi mátt vera lokuð inni í að há­marki fjór­ar klukku­stund­ir í þessu her­bergi. „Sum okk­ar upp­lifðu það að vera lokuð inni í fjór­ar klukku­stund­ir, vera sleppt út í stutta stund, og lokuð strax aft­ur inni í aðrar fjór­ar klukku­stund­ir. Sér­stak­ur skýrslu­höf­und­ur Sam­einuðu þjóðanna um pynt­ing­ar tók sér­stak­lega fram í skýrslu frá 2011 að ein­angr­un barna og ung­menna und­ir 18 ára aldri, sama hversu stutt, telj­ist grimmd­ar­leg, ómannúðleg og niður­lægj­andi meðferð (In­terim report of the Special Rapporte­ur of the Hum­an Rights Council on tort­ure and ot­her cru­el, in­hum­an or degra­ding treatment or pun­is­h­ment, 2011). Við tök­um und­ir þessi orð, ein­angr­un á aldrei að nota sem refs­ingu,“ segja þau.

Svava seg­ir að þetta sé mjög mikl­vægt. „And­leg van­líðan er ekki bund­in við ein­stak­ling­inn ein­an og ein­stak­lingsþætti. Okk­ar reynsla af BUGL er sú að barnið er tekið úr um­hverfi sínu og vand­an­um skellt á það. Ekki er horft til þátta utan barns­ins sjálfs, jafn­vel þótt löng saga sé um end­ur­tekn­ar inn­lagn­ir og langvar­andi vanda. Að inn­lögn lok­inni er barnið sent aft­ur heim án þess að búið sé að at­huga hvort heim­ilisaðstæður og fé­lags­leg­ur stuðning­ur séu viðun­andi. Nokk­ur okk­ar báðu ít­rekað um fjöl­skyldumeðferð á meðan inn­lögn á geðdeild stóð  en beiðnum var ekki svarað. Það þarf að horfa heild­rænt á aðstæður hverju sinni.“

mbl.is/​RAX

Mikið hef­ur verið rætt um skort á fjár­magni til þess að viðun­andi þjón­usta geti verið í boði á geðdeild­um Land­spít­al­ans. Við telj­um lausn­ina ekki fel­ast ein­fald­lega í aukn­um fjár­veit­ing­um held­ur þyrfti líka að aðlaga starfs­hætti og breyta um áhersl­ur í nálg­un í mála­flokkn­um. Það er ekki þörf á að fjölga stöðugild­um ef starfs­hætt­ir verða óbreytt­ir. Meiri­hluti okk­ar hef­ur legið inni á geðdeild­um Land­spít­al­ans á ein­hverj­um tíma æv­inn­ar. Af þeirri reynslu að dæma er allt of al­gengt að starfs­fólk hunsi van­líðan þeirra sem liggja þar inni og horfi jafn­vel í hina átt­ina ef ein­hver sit­ur grát­andi í al­rými eða öskr­ar inni á her­bergi. Við telj­um fjölda nú­ver­andi starfs­fólks hálfkulnað í starfi, með tak­markaða trú á að fólk geti náð bata og skert­an vilja til að tengj­ast fólki á mann­eskju­leg­an hátt,“ seg­ir í til­lög­um hóps­ins.

Inn­lögn ákveðið áfall

Þær segja ákveðið áfall að leggj­ast inn á geðdeild og fyr­ir suma í hópn­um hef­ur það tekið veru­lega á að vinna úr af­leiðing­um þess. 

„Fjöl­miðlar hafa ít­rekað fjallað um óviðun­andi aðstæður á geðdeild­um og við tök­um und­ir þann mál­flutn­ing. Gróf­ur, grár steypu­vegg­ur tek­ur á móti fólki í stiga­gang­in­um hjá geðdeild­un­um og gef­ur nasaþef af fram­hald­inu. Fjöldi fólks sem leggst inn á geðdeild á erfitt með svefn. Ein­ung­is voru gul­ar, létt­ar gard­ín­ur fyr­ir glugg­um þegar við lág­um þar inni og erfitt að fá nægi­legt myrk­ur til að sofa.

Ein­stak­ling­ar eru sett­ir í tveggja manna her­bergi og gert að sofa þannig með ókunn­ugri mann­eskju á ein­um versta tíma­punkti lífs síns, jafn­vel þótt her­berg­is­fé­lag­inn gráti hátt, hrjóti eða sé með aðra trufl­andi hegðun.

Okk­ur var gert að fara á fæt­ur á morgn­ana og sam­lag­ast rútínu sjúkra­húss­ins en fátt var við að vera yfir dag­inn. Ekki er hægt að læsa her­bergj­um fólks sem ger­ir það að verk­um að aðrir inniliggj­andi geta farið inn í her­bergi annarra, ým­ist vilj­andi eða óvilj­andi.

Við höf­um upp­lifað það að starfs­fólk geðdeild­ar viti af því að inniliggj­andi karl­kyns mann­eskja stundi það að fara inn í her­bergi kvenna og jafn­vel leggj­ast upp í rúm hjá þeim og komi ekki í veg fyr­ir það held­ur biðji inniliggj­andi kon­ur að vera á varðbergi. Okk­ar reynsla var sú að of­beldi og áreitni milli inniliggj­andi ein­stak­linga var ekki tekið al­var­lega. Aðstæður bjóða upp á mis­notk­un og ým­iss kon­ar of­beldi af hálfu bæði inniliggj­andi fólks sem og starfs­fólks,“ seg­ir hóp­ur­inn.

Frá fundi hjá Hug­arafli í dag. Mál­fríður Hrund Ein­ars­dótt­ir, formaður Hug­arafls,. mbl.is/​RAX

Sig­ur­borg seg­ir að það sé ekki bara erfitt að verða fyr­ir þvingaðri meðferð eða lyfja­gjöf inni á geðdeild held­ur sé líka erfitt að verða vitni að slíku.

Svava seg­ir að þegar fólk er al­var­lega veikt sé hugs­un­in að von­ast til þess að maður sé nægj­an­lega veik­ur til að fá að leggj­ast inn því alltaf sé ein­hverj­um vísað frá. Þegar fólk legg­ist inn renni skyndi­lega upp fyr­ir því ljós um að mega ekki fara út af deild­inni þrátt fyr­ir að hafa lagst inn sjálf­vilj­ugt. Að mega ekki ann­ast lyf­in sín sjálf þó svo þau séu skaðlaus og jafn­vel lyfja­gjöf sé breytt af geðlækni sem kannski hef­ur aldrei hitt þig, seg­ir Svava. 

Unga fólkið seg­ir mik­il­vægt að styðja fólk í að finna ástæður til að vilja lifa, frek­ar en að banna því að deyja. mbl.is/​RAX

Hluti af rétt­ind­um okk­ar er að fá að vita hvaða úrræði eru í boði, fá upp­lýs­ing­ar um alla val­kosti og að valdið til að velja sé í sam­ræmi við eigið inn­sæi. Ýmis þjón­usta er í boði á geðdeild en skort­ur er á að inniliggj­andi fólki sé sagt frá henni. Okk­ar upp­lif­un hef­ur verið sú að þau sem þekkja best til og krefjast góðrar og eðli­legr­ar þjón­ustu, fái bestu þjón­ust­una. Það er lág­marks­krafa að all­ir sem liggja inni á geðdeild viti t.d. að þar starfi sál­fræðing­ar sem hægt sé að bóka tíma hjá, að það megi fara út og það sé hægt að fá aðstand­enda­fund. Þjón­ust­an á að standa öll­um þeim til boða sem leita inn á geðdeild í stað þess að vera til­vilj­ana­kennd og þá aðallega veitt þeim sem krefjast rétt­ar síns.

Í Hug­arafli eru nú á þriðja hundrað fé­lags­menn. mbl.is/​RAX

„Það er krafa okk­ar að fá yf­ir­lit yfir þá þjón­ustu sem fólki stend­ur til boða við inn­lögn og út­skrift af geðdeild. Það á að veita þess­ar upp­lýs­ing­ar á skýru manna­máli og tryggja að fólki sé vísað áfram í þjón­ustu að lok­inni út­skrift.

Einnig er al­gengt að ein­stak­ling­um í mik­illi van­líðan sé ávísað geðlyfj­um sem hafa þekkta auka­verk­un að auka lík­urn­ar á sjálfs­vígs­hugs­un­um og sjálfs­víg­um. Við telj­um það ekki ásætt­an­legt að halda áfram að ávísa þess­um lyfj­um án þess að veita um­tals­vert meiri upp­lýs­ing­ar um þessa áhættu til þeirra sem fá lyf­in og til aðstand­enda þeirra. Ein mögu­leg leið væri að krefjast þess að geðlyf með þessa auka­verk­un væru merkt með skýr­um hætti, t.d. með svört­um þrí­hyrn­ingi, sem myndi auka umræðu og vit­und al­menn­ings um þessa hættu, segja þær. 

Mik­il­vægt sé að bjóða upp á önn­ur úrræði en inni­lok­un á geðdeild, ekki síst fyr­ir þá sem fá höfn­un um inn­lögn. Þær Svava og Sig­ur­borg nefna skjóls­hús sem mögu­lega viðbót. Hug­arafl hafi lengi haft áhuga á að reka slíkt úrræði en það er ekki ódýrt úrræði þar sem um sól­ar­hrings­starf­semi er að ræða.  

Fólk geti leitað í skjóls­hús í krísu og dvalið í allt að tvær vik­ur á meðan það kem­ur fót­un­um und­ir sig. Þar verði fólki frjálst að koma og fara að vild, fólk fengi eigið her­bergi og gæti haft þar sína per­sónu­lega muni og leitað eft­ir sam­skipt­um við annað fólk. Skjóls­húsið yrði staðsett í ein­býl­is­húsi í rót­grónu íbúðar­hverfi og væri rekið að öllu leyti af fólki með per­sónu­lega reynslu af and­leg­um áskor­un­um. Þangað væri því hægt að leita tíma­bundið og ræða við annað fólk á jafn­ingja­grunni, ná jafn­vægi, deila von og bjargráðum og end­ur­vekja drauma um betri framtíð.

Við telj­um þörf á því að aðstand­end­um sé veitt­ur auk­inn stuðning­ur sam­hliða inn­lögn ást­vin­ar á geðdeild en slíkt var ekki í boði. Eft­ir­fylgni er veru­lega ábóta­vant, mik­il áhersla er á að út­skrifa fólk sem fyrst og jafn­vel eng­in fram­haldsmeðferð sem ætlað er að taki við í kjöl­farið, seg­ir Sig­ur­borg.

Sig­ur­borg seg­ir að fyr­ir aðstand­end­ur geti inn­lögn á geðdeild reynt mjög á enda stund­um erfitt að fá upp­lýs­ing­ar og að hitta viðkom­andi. Til að mynda fyr­ir börn. Í skjóls­húsi væri hægt að bæta aðgengi aðstand­enda og auka upp­lýs­ingaflæði. Jafn­framt að bjóða upp á and­legt hjarta­hnoð sem er ódýrt verk­færi. 

Eitt af því sem unga fólkið set­ur stórt spurn­ing­ar­merki við er þvinguð meðferð. „Ekki liggja all­ir inni á geðdeild af fús­um og frjáls­um vilja. Við telj­um mik­il­vægt að fjalla sér­stak­lega um þvingaða meðferð á geðdeild­um og nefn­um þá bæði beina og óbeina þving­un.

Sumu fólki er hótað að ef það fylgi ekki fyr­ir­mæl­um verði það nauðung­ar­vistað á geðdeild, gef­in lyf án samþykk­is þess eða komið í veg fyr­ir um­gengni við börn þess. Fólk fylg­ir því fyr­ir­skip­un­um gegn eig­in vilja og er ekki talið með í töl­fræðilegri út­tekt á þvingaðri meðferð.

Þvinguð meðferð er einnig enn við lýði í ís­lensku geðheil­brigðis­kerfi þótt við telj­um varla hægt að tala um „meðferð“ ef hún er þvinguð og í óþökk ein­stak­lings­ins. Ein­stak­ling­ar í upp­námi og til­finn­inga­legri krísu geta lent í því að vera nauðung­ar­vistaðir, svipt­ir sjálfræði og/​eða gef­in geðlyf án samþykk­is.

Þetta er al­var­leg vald­beit­ing sem sögð er vera í þágu ein­stak­lings­ins en get­ur í sjálfu sér falið í sér mikið áfall og end­urupp­lif­un á fyrri áfalla­sögu viðkom­andi mann­eskju. Það þarf að end­ur­skoða þessa starfs­hætti með afar gagn­rýn­um hætti.

Við leyf­um okk­ur að velta upp þeim mögu­leika að geðheil­brigðis­kerfi sem tek­ur mann­eskju úr tengsl­um við sam­fé­lagið, lok­ar hana inni, gef­ur lyf, set­ur stimpla á upp­lif­an­ir viðkom­andi sem fela í sér rót­gróna for­dóma og jaðar­setn­ingu og jafn­vel þving­ar viðkom­andi til að „þiggja“ þjón­ust­una, geti verið or­sök sjálfs­vígstilraun­ar eða jafn­vel sjálfs­vígs.

Það kæmi okk­ur ekki á óvart ef hluti van­líðanar sem fólk reyn­ir að losa sig frá (við) sé tengd þess­ari erfiðu upp­lif­un af geðdeild. Það sár­vant­ar fleiri val­mögu­leika í geðheil­brigðis­kerf­inu fyr­ir fólk sem treyst­ir sér ekki til að vera heima hjá sér vegna gíf­ur­legr­ar van­líðanar og vill líða bet­ur. Það vant­ar bein­lín­is griðastað fyr­ir fólk í öngstræti,“ seg­ir í til­lög­um unga fólks­ins en eitt af því sem Svava nefn­ir eru geðlyf sem fólk í sjálfs­vígs­hættu er gefið, stund­um séu þetta lyf sem auki hættu á sjálfs­víg­um. 

Að miðla von er afar mik­il­vægt, seg­ir Sig­ur­borg. Það er fullt af fólki sem hef­ur lent í þessu öngstræti og náð bata og lif­ir góðu lífi. Hef­ur ekki oft verið dregið fram í umræðunni, seg­ir hún. 

„Þetta miðlar ekki bara von til þeirra sem eru í svart­nætt­inu núna held­ur líka til aðstand­enda sem eru oft mjög ótta­slegn­ir varðandi framtíðina. Við fáum þau skila­boð úr fjöl­miðlaum­fjöll­un að það sé stór hluti fólks sem líði illa og hóp­ur fólks sem fell­ur fyr­ir eig­in hendi en eng­in bata­saga sam­hliða og síðan er ein­göngu bent á geðdeild, hjálp­arsíma og Píeta. Það vant­ar að draga fram þá staðreynd að það er stór hóp­ur sem hef­ur verið á þess­um stað en er á betri stað í dag,“ seg­ir Svava. Það þarf ekki að vera held­ur þannig að þér líði illa og síðan aldrei aft­ur. Þess­ar hugs­an­ir geta komið upp aft­ur eða verið viðvar­andi en þú sért samt fær um að lifa al­mennt góðu lífi í sam­fé­lag­inu bæt­ir hún við. Það er mik­il­vægt að hafa í huga að fólk sem upp­lif­ir sjálfs­vígs­hugs­an­ir, sjálfsskaða og til­raun­ir get­ur náð full­um bata, fundið til­gang, til­heyrt sam­fé­lagi og átt gott líf.

„Bati er lík­legri þegar við fáum þau skila­boð að það að lenda í öngstræti séu eðli­leg viðbrögð við mót­læti. Þegar komið er fram við okk­ur með um­hyggju og sam­kennd og þegar okk­ur er gef­inn næg­ur tími til þess að jafna okk­ur er lík­legra að við náum að koma und­ir okk­ur fót­un­um.

Það er staðreynd að þögg­un rík­ir um sjálfs­víg í okk­ar sam­fé­lagi, bæði nú og áður. Það er okk­ar reynsla að það að tala um þessi mál upp­hátt og op­in­ber­lega, minnki skömm og ein­angr­un þeirra sem upp­lifa sjálfs­vígs­hugs­an­ir. Þess­ar hugs­an­ir eru al­geng­ari en við höld­um og það hjálp­ar að tala um þær á jafn­ingja­grunni. Það er göm­ul goðsögn að það að ræða um ákveðin til­vik sjálfs­víga í litl­um sam­fé­lög­um leiði til þess að aðrir falli fyr­ir eig­in hendi.

Sann­leik­ur­inn er sá að það að tala op­in­skátt og á manna­máli um sjálfs­víg, hafa fyr­ir­mynd­ir og heyra bata­sög­ur, eyk­ur von og til­gang sem hef­ur sterkt for­varna­gildi. Þegar kem­ur að því að miðla von tengdri sjálfsskaða og sjálfs­vígs­hugs­un­um þykir okk­ur mik­il­vægt að sög­ur þeirra sem hafa staðið í þess­um spor­um fái að heyr­ast, seg­ir í stefnu­mót­andi til­lög­um ungs fólks með per­sónu­lega reynslu af sjálf­skaða, sjálfs­vígs­hugs­an­ir og sjálfs­vígstilraun­ir. „Það er gott að tala um hlut­ina,“ seg­ir Svava og Sig­ur­borg bæt­ir við: „að virkja þína nán­ustu þannig að þau geti veitt aðstoð, verið til staðar þegar þörf er á.“