Lífið er að fær­ast í eðli­legt horf hjá flest­um lands­mönn­um eft­ir sam­gkomu­bann vegna kór­ónu­veirunn­ar und­an­farna mánuði. Ekki er sjálf­gefið að all­ir séu sæl­ir og glaðir því þetta var ekk­ert endi­lega kósý tími fyr­ir all­ar fjöl­skyld­ur og í raun mjög erfiður fyr­ir ein­hverja.

Urður Njarðvík, pró­fess­or við sál­fræðideild Há­skóla Íslands, seg­ir mik­il­vægt að fólk sem þarf á stuðningi að halda fái slík­an stuðning sem fyrst. Það voru nefni­lega ekki all­ir að baka súr­deigs­brauð og hafa það gott í sum­ar­bú­staðnum á meðan sam­komu­bannið var í gildi en Urður flutti er­indi á málþingi í Há­skóla Íslands á miðviku­dag þar sem hún ræddi stöðu fjöl­skyldna barna með ADHD í kóf­inu.

Frétt af mbl.is

„Mér fannst þetta fá­rán­leg hug­mynd“

„Það veld­ur mér smá áhyggj­um hvernig umræðan er orðin í þjóðfé­lag­inu. Að þetta hafi allt verið svo kósý og hvort það sé ekki þess virði að leggj­ast í híði í tvo mánuði á hverju ári. Öllum leið svo vel [...] auðvitað er það dá­sam­legt að við get­um horft á björtu hliðarn­ar en margt fólk hef­ur aðra upp­lif­un af þessu tíma­bili. Til að mynda fólk sem býr þröngt. Fjöl­skyld­ur, kannski 4-5 mann­eskj­ur, við sama eld­hús­borð og all­ir að reyna að vinna. Fullt af fólki þurfti líka að mæta í vinnu þó skólastarf væri mjög skert fyr­ir börn­in og erfitt að fá pöss­un.“

Fólk með lág­ar tekj­ur og litla mennt­un átti síður kost á að vinna í fjar­vinnu í sam­komu­bann­inu en fólk með háar tekj­ur og mikla mennt­un. Þetta kem­ur fram í könn­un sem BSRB lét gera um áhrif COVID-19 á fé­lags­menn sína. 

Urður Njarðvík, pró­fess­or í sál­fræði, flutti er­indið „Með storm­inn í fangið: Áhrif sam­komu­banns á líðan barna með ADHD og for­eldra þeirra“ á málþing­inu „Út úr kóf­inu – heilsa, efna­hag­ur og stjórn­mál“. HÍ/​Krist­inn Ingvars­son

„Á sama tíma heyr­um við stjórn­end­ur fyr­ir­tækja tala um að af­köst hafi auk­ist og skoða eigi að láta fólk vinna meira heima. Ef af því verður vil ég að það verðið skoðað sam­hliða hvort yf­ir­vinna hafi auk­ist — jókst van­líðan fólks? Var fólk kannski að vinna fram yfir miðnætti til að skila af sér verk­efn­um því það náði því ekki yfir dag­inn? Það verður að skoða þetta frá fleiri hliðum, seg­ir Urður en hún stýrði rann­sókn meðal barna með ADHD og for­eldra þeirra þar sem ein­blínt var á rútín­ur í dag­legu lífi þegar kór­ónu­veirufar­ald­ur­inn braust nán­ast fyr­ir­vara­laust út. 

Al­gjör til­vilj­un stýrði því að rann­sókn Urðar stóð yfir þegar far­ald­ur­inn braust út og henni var upp­haf­lega ætlað að mæla allt aðra hluti. En niður­stöður mæl­ing­anna eru áhuga­verðar og sýna stöðuna eins og hún blasti fyr­ir mörg­um fjöl­skyld­um barna með rask­an­ir af ýms­um toga þrátt fyr­ir að rann­sókn­in hafi beinst að börn­um með ADHD. 

Fyrri mæl­ing­in á líðan barn­anna og for­eldra var gerð í byrj­un fe­brú­ar en sú síðari þegar far­ald­ur­inn var í há­marki hér á landi. Niður­stöðurn­ar eru slá­andi, til­finn­inga­vandi barn­anna jókst veru­lega og þung­lyndi, streita og kvíði for­eldr­anna jókst á sama tíma. Sam­komu­bannið virt­ist því hafa mjög nei­kvæð áhrif á líðan þess­ara fjöl­skyldna og Urður seg­ir lík­legt að það sama eigi við um fjöl­skyld­ur annarra barna með sérþarf­ir.

Það er vel þekkt að þess­ar fjöl­skyld­ur búa við aukið álag og streitu og því komu niður­stöðurn­ar ekki á óvart.  „For­eldr­ar barna með ADHD eru oft með minna sjálfs­traust en for­eldr­ar annarra barna. Sem er eðli­legt því það get­ur komið upp ákveðið hjálp­ar­leysi í for­eldra­hlut­verk­inu þegar þú upp­lif­ir ósigra og van­mátt í þeirri viðleitni að hjálpa barn­inu þínu að líða bet­ur. Eins geta ein­kenni barn­anna versnað við þess­ar breyt­ing­ar sem fylgdu sam­komu­bann­inu og gögn­in sýna það mjög skýrt að til­finn­inga­vandi barn­anna jókst veru­lega. Þannig að við þess­ar aðstæður er ekk­ert óeðli­legt að van­líðan for­eldr­anna auk­ist, þrátt fyr­ir að þau hafi verið á nám­skeiði með öðrum for­eldr­um í sömu spor­um á þess­um tíma,“ seg­ir Urður.

Enda voru með sam­komu­bann­inu tekn­ir í burtu flest­ir vernd­andi þætt­ir hjá börn­um sem þurfa svo sann­ar­lega á reglu að halda. Urður seg­ir að yf­ir­leitt sé því þannig farið þegar nátt­úru­ham­far­ir eða eitt­hvað annað hræðilegt dyn­ur yfir þá sé lögð mik­il áhersla á að veita áfall­astuðning til barna, sem meðal ann­ars fel­ist í að koma á reglu, svo sem skóla og sam­veru með öðrum börn­um. Hver áhrif­in eru er ekki vitað á þess­ari stundu en Urður seg­ir að við verðum að vera viðbúin því að ein­hverj­ir þurfi á aukn­um stuðningi að halda.

Urður lauk doktors­námi frá Louisi­ana State há­skól­an­um árið 2000. Doktor­s­verk­efni henn­ar fjallaði um túlk­un for­eldra barna með ADHD á hegðun­ar­vanda og áhrif henn­ar á meðferðarsamþykki. Rann­sókn­ir Urðar hafa einkum beinst að taugaþroskarösk­un­um og hegðun­ar­vanda barna, bæði þróun ein­kenna eft­ir aldri og tíðni fylgi­kvilla eins og kvíða og þung­lynd­is. Urður hef­ur jafn­framt unnið að þróun meðferðarúr­ræða fyr­ir börn með hegðun­ar­vanda þar sem áhersla er lögð á þjálf­un í hug­ræn­um þátt­um.

Frétt af mbl.is

Ekki leyfa börn­um að flýja ótt­ann

Eru ótrú­lega mis­skil­in

HI/​Krist­inn Ingvars­son

„Ég hef alltaf hrif­ist af börn­um og ekki síst börn­um með hegðun­ar­vanda því þau eru svo ótrú­lega mis­skil­in. Það eru svo marg­ar ólík­ar skýr­ing­ar sem geta legið að baki og því spenn­andi fyr­ir vís­inda­mann að finna út hvað ligg­ur að baki hegðun­ar­vand­an­um,“ seg­ir Urður þegar blaðamaður spyr hana út í rann­sókn­ir henn­ar.

„Mér finnst best að horfa á hegðun­ar­vanda eins og þegar barnið þitt er með hita. Merki um að eitt­hvað er að. Fólk er hins­veg­ar mjög fljótt að ákveða að barn með hegðun­ar­vanda sé að drep­ast úr frekju. Þetta sé hegðun sem barnið velji sér. En oft eru flókn­ar ástæður fyr­ir hegðun­ar­vand­an­um, meðal ann­ars rask­an­ir í taugaþroska eins og ADHD. ADHD er al­geng­ur kvilli og rann­sókn­ir sýna að það er um það bil eitt af hverj­um 20 börn­um með ADHD eða 5-7% barna og hlut­fallið er svipað alls staðar í heim­in­um,“ seg­ir Urður. 

Frétt af mbl.is

Kvíði er eðli­leg viðbrögð

ADHD er skamm­stöf­un fyr­ir Attenti­on Deficit Hyperacti­vity Disor­der, sem á ís­lensku hef­ur verið nefnt at­hygl­is­brest­ur með of­virkni. ADHD staf­ar af rösk­un í taugaþroska sem veld­ur ein­beit­ing­ar­skorti, of­virkni og hvat­vísi. Ein­kenn­in valda erfiðleik­um heima fyr­ir, í skóla og í fé­lags­leg­um sam­skipt­um. Um 40-50% þeirra sem grein­ast með ADHD sem börn eru enn með hamlandi ein­kenni á full­orðins­ár­um. 

Urður seg­ir að ADHD hafi alltaf verið til en það sem hef­ur kannski breyst er að í nú­tíma­sam­fé­lagi eru gerðar meiri kröf­ur til barna þar sem þau eru í pró­grammi all­an dag­inn, tækni­breyt­ing­ar hafi sitt að segja og sí­fellt sé verið að gera meiri kröf­ur til barna um að stýra hegðun sinni. 

Ótrú­leg­ar rang­hug­mynd­ir um ADHD

Alls kon­ar upp­lýs­inga­óreiða er í gangi varðandi grein­ing­ar og notk­un lyfja við ADHD og umræðan um það oft nei­kvæð. Urður seg­ir ótrú­legt hvað fólk geti ef­ast um rétt­mæti grein­inga og hvað fólk með þenn­an kvilla þarf að tak­ast á við í umræðunni. Eins er mikið rætt um lyfja­notk­un barna við ADHD en að sögn Urðar hafa lyf­in mjög góð áhrif og eru mikið rann­sökuð. 

Ein af rang­hug­mynd­un­um er að börn sem taka lyf við ADHD séu lík­legri til að glíma við fíkn en rann­sókn­ir sýna það að þau börn sem fá lyf eru ein­mitt ólík­legri til þess að nota fíkni­efni en þau sem ekki fá lyf við ADHD, seg­ir Urður.

Hún seg­ist telja að þetta sé hluti af líf­seig­um for­dóm­um gagn­vart geðrösk­un­um þó ADHD sé reynd­ar taugaþroskarösk­un ekki geðrösk­un. „Það er t.d. ekki fjallað um það í fjöl­miðlum hversu mörg börn eru að fá insúlín vegna syk­ur­sýki eða fjallað um vef­ræna sjúk­dóma á sam­bæri­leg­an hátt. Það velt­ir eng­inn því fyr­ir sér held­ur er grein­ingu fag­fólks treyst. Grein­ing­ar á ADHD eru þverfag­leg­ar og fylgja ströng­um klín­ísk­um leiðbein­ing­um sem byggja á vís­inda­leg­um grunni. Ákvarðanir lækna um lyfjameðferð við ADHD eru held­ur ekki tekn­ar nema af vel ígrunduðu máli og að lokn­um rann­sókn­um seg­ir Urður.

Frétt af mbl.is

„Haus­inn á mér var á fleygi­ferð“

Ein mesta áskor­un­in þegar barn er greint með ADHD er að koma í veg fyr­ir að fylgi­kvill­ar rösk­un­ar­inn­ar fái að þró­ast seg­ir Urður.

„Við sjá­um að fylgi­kvill­arn­ir koma seinna.  Kvíði til að mynda er tal­inn þró­ast vegna álags­ins sem fylg­ir því að vera með þenn­an kvilla. Barnið er sí­fellt í um­hverfi sem það ræður ekki við sem veld­ur streitu og hef­ur nei­kvæð áhrif á sjálfs­mynd barns­ins. Barnið upp­fyll­ir ekki al­veg þær kröf­ur gerðar eru til þess og það get­ur skapað aukna áhættu á kvíða og dep­urð sömu­leiðis,“ seg­ir hún.

Nauðsyn­legt til að þekkja styrk­leika sem og veik­leika

HÍ/​Krist­inn Ingvars­son

Oft er það þannig að þegar barnið fær stuðning í skóla og inn­grip sem henta ADHD þá minnka þess­ir til­finn­inga­kvill­ar sam­hliða því og að sögn Urðar snýst þetta meðal ann­ars um að um­hverfið viti af stöðu barns­ins og tekið sé til­lit til þess. Það fái þjálf­un á þeim sviðum sem það þarf á að halda. Þess vegna eru grein­ing­ar svo mik­il­væg­ar og það er dýrt ef barn þarf að bíða í allt að eitt og hálft ár eft­ir grein­ingu seg­ir Urður. 

Hún seg­ir að ým­is­legt sé hægt að gera á meðan beðið er eft­ir grein­ingu en annað ekki á meðan ekki er vitað hvað ligg­ur að baki hegðun­ar­vanda barns­ins. Hverj­ir styrk­leik­ar þess eru og veik­leik­ar, hvað ligg­ur und­ir og hvað þarf að vinna með. Til þess er grein­ing­in nauðsyn­leg.

Frétt af mbl.is

Líf heill­ar fjöl­skyldu í húfi

Biðlist­ar eft­ir grein­ingu er ekk­ert ný­mæli hér á landi og seg­ir Urður að meðal skýr­inga sé und­ir­mönn­un og aðgengi að þjón­ustu. Sál­fræðing­um hafi fjölgað sem bet­ur fer bæði inn­an skól­anna og heilsu­gæsl­unn­ar og aðgengi því að batna en það er und­ir­mönn­un alls staðar seg­ir Urður. Á sama tíma má ekki gleyma því að u.þ.b. eitt af hverj­um 20 börn­um er með ADHD og þess­ari þjón­ustu þurfi að sinna al­menni­lega eins og ann­arri heil­brigðisþjón­ustu. 

„Á sama tíma og ár­vekni er að aukast og vitn­eskj­an um mik­il­vægi þess að grípa snemma inn hef­ur til­vís­un­um vegna þroska­tengdra rask­ana eins og ADHD og ein­hverfu fjölgað síðustu ár sem er gott. Aft­ur á móti er afar slæmt að börn þurfi að bíða lengi eft­ir grein­ingu, ekki síst hjá  Grein­ing­ar- og ráðgjaf­ar­stöð rík­is­ins því við vit­um að snemm­tæk íhlut­un get­ur skipt sköp­um.

Frétt af mbl.is

Börn geta ekki beðið

 „Eðli­lega fylg­ir því líka álag fyr­ir for­eldra að eiga barn sem líður illa og lend­ir í árekstr­um, geng­ur illa að halda í vini og á erfitt upp­drátt­ar fé­lags­lega,“ seg­ir Urður en mik­il­vægt sé að gleyma ekki mik­il­vægi þess fyr­ir alla að hafa eitt­hvað í líf­inu sem geng­ur vel. Tóm­stund­astarf komi þar sterkt inn og hafi vernd­andi hlut­verk. Þannig að ef skól­inn er erfiður, þú ert með ein­hverja náms­örðug­leika eða frá­vik sem gera það að verk­um að skól­inn er ströggl þá er svo gott að til­heyra ein­hverj­um hópi þar sem þú finn­ur að þér geng­ur vel og þú til­heyr­ir. Hvort sem það er tónlist, íþrótt­ir, skát­ar eða ein­hverj­ar aðrar tóm­stund­ir að sögn Urðar.

Fengu sterk skila­boð um að heim­ur­inn væri hættu­leg­ur

Frétt­irn­ar eru full­ar af fólki með grím­ur og ung börn tengja grím­ur gjarn­an við bófa og glæpa­menn. AFP

Kór­ónu­veir­an hef­ur verið alls ráðandi í frétta­flutn­ingi síðustu mánuði og allri umræðu. Þetta hef­ur tekið á alla heims­byggðina og Íslend­ing­ar notið þeirr­ar gæfu að hér fengu börn að sækja skóla að ein­hverju leyti all­an tím­ann. Í mörg­um lönd­um var þessu alls ekki svona farið og til að mynda á Spáni fengu börn ekki að fara út fyr­ir húss­ins dyr í sex vik­ur. 

„Þetta hef­ur áhrif á börn og því má alls ekki gleyma. Vissu­lega var reynt að koma upp­lýs­ing­um til þeirra um veiruna en um leið fengu börn sterk skila­boð um að heim­ur­inn væri hættu­leg­ur. Þau máttu ekki koma við neitt, ekki að fara í búðina, urðu að þvo sér og spritta stöðugt og máttu ekki heim­sækja þenn­an og hinn. Svo eru frétt­irn­ar

Þau sjá ógn í kring­um sig og við vit­um ekki ennþá hvaða áhrif það get­ur haft til langs tíma. Enn sem komið er liggja ekki fyr­ir marg­ar rann­sókn­ir þar um enda sá þetta eng­inn fyr­ir,“ seg­ir Urður.

Eitt­hvað er farið að koma af rann­sókn­um frá Kína en þar skaut veir­an fyrst upp kolli. All­ar upp­lýs­ing­ar varðandi líðan fólks þar eru á eina leið: Hátt hlut­fall af álags- og streitu­ein­kenn­um, dep­urð og kvíði seg­ir Urður en svo eig­um við eft­ir að sjá hve hátt hlut­fall glím­ir við það áfram. 

Það sem vann með okk­ur hér á Íslandi er vorið því birt­an og sól­in gleður Íslend­inga svo mikið. Okk­ur líður bet­ur og börn­in eru á leið í sum­ar­frí. Von­andi get­ur haustið byrjað í reglu­leg­um takti og ef það tekst þá tel ég að við verðum ekki með jafn mik­inn vanda og kem­ur fram í mín­um gögn­um seg­ir Urður. 

Get­um við beðið eft­ir niður­stöðum rann­sókna?

Urður seg­ir að það verði að bregðast fljótt við og þar sé hægt að byggja á þekk­ingu á því sem skipt­ir máli til að vernda for­eldra og börn í streitu­vald­andi aðstæðum. Mögu­lega þurfi að auka þjón­ustu hjá heilsu­gæsl­unni eða ann­arri fyrstu línu þjón­ustu í heil­brigðis­kerf­inu.

„Við erum með þúsund­ir sem hafa misst vinn­una og þó svo að sól­in skíni úti og við meg­um fara á tón­leika og kaffi­hús er streit­an eng­an veg­inn að baki fyr­ir fjöl­marg­ar fjöl­skyld­ur sem kvíða vetr­in­um. Þetta eru fjöl­skyld­ur sem þarf að styðja til að minnka skaðann af því sem þess­ar aðstæður geta valdið,“ seg­ir Urður.

Hún bend­ir á þá góðu staðreynd að börn eru með ótrú­lega mikla aðlög­un­ar­hæfni og flest þeirra ættu ráða vel við aðstæður sem þess­ar. „Þeim líður illa á meðan á þeim stend­ur, líkt og mín gögn sýna mjög skýrt. Síðan er það spurn­ing um að veita stuðning til þeirra sem þurfa á því að halda eft­ir á. Mörg­um mun líða sjálf­krafa bet­ur þegar all­ir þess­ir vernd­andi þætt­ir koma aft­ur inn í lífið. Til að mynda að vera með vin­um, hitta afa og ömmu og fara í tóm­stund­ir. Þannig að ég held að það munu flest­ir ná sér, en við verðum að vera meðvituð um að það er hóp­ur sem sem mun þurfa auk­inn stuðning, einkum þeir sem voru með ein­hverja erfiðleika fyr­ir svo sem börn með sérþarf­ir og fólk með geðræna erfiðleika.“

Ekki gleyma þeim sem leið illa

Urður Njarðvík og Víðir Reyn­is­son á málþing­inu í HÍ - „Út úr kóf­inu – heilsa, efna­hag­ur og stjórn­mál“. HI/​Krist­inn Ingvars­son

Spurð út í lær­dóm­inn af kóf­inu seg­ir Urður að við þurf­um fyrst og fremst að vera kom­in með verk­ferla og aðferðir til að taka á erfiðum mál­um ef önn­ur bylgja ríður yfir. Það verði ef­laust erfiðara að fá þjóðina til að fórna aft­ur jafn miklu og hún gerði í sam­komu­bann­inu og mik­il­vægt að vera með ein­hver stuðningsúr­ræði fyr­ir fjöl­skyld­ur sem þess þurfa. „Til að mynda teymi sem sér um að veita upp­lýs­ing­ar og styðja for­eldra þess­ara barna. Þetta er alls ekki gagn­rýni á stjórn­völd sem voru fyrst og fremst að hugsa um að bjarga manns­líf­um og stór­kost­legt hvað það tókst vel“ seg­ir Urður. 

„Við meg­um bara ekki gleyma þeim sem gekk illa og leið illa á þess­um tíma. Mér finnst mik­il­vægt að við lít­um á það sem eðli­leg­asta hlut í heimi að hafa fund­ist þetta erfitt. Að líða illa þegar þú ert ekki að hitta vini og fjöl­skyldu og dag­leg rútína er ekki leng­ur til staðar er mjög erfitt og það er mjög eðli­legt að finn­ast það. Breyt­ing­ar taka á og það er mik­il­vægt að gleyma því ekki þó svo að við vilj­um ein­blína á það góða. Því þetta var alls ekki kósý frí fyr­ir alla,“ seg­ir Urður Njarðvík, pró­fess­or í sál­fræði.