Um vitnaskyldu verjenda

Umræða | 20. apríl 2025

Um vitnaskyldu verjenda

Það er meginregla í íslensku sakamálaréttarfari að hverjum manni sem orðinn er 15 ára, lýtur íslenskri lögsögu og er ekki ákærði eða fyrirsvarsmaður hans, er skylt að koma fyrir dóm og svara þar spurningum sem beint er til hans um málsatvik.

Um vitnaskyldu verjenda

Umræða | 20. apríl 2025

Arnar Vilhjálmur Arnarsson lögmaður hjá AVA Legal slf.
Arnar Vilhjálmur Arnarsson lögmaður hjá AVA Legal slf. Ljósmynd/Aðsend

Það er meg­in­regla í ís­lensku saka­mála­réttar­fari að hverj­um manni sem orðinn er 15 ára, lýt­ur ís­lenskri lög­sögu og er ekki ákærði eða fyr­ir­svarsmaður hans, er skylt að koma fyr­ir dóm og svara þar spurn­ing­um sem beint er til hans um máls­at­vik.

Það er meg­in­regla í ís­lensku saka­mála­réttar­fari að hverj­um manni sem orðinn er 15 ára, lýt­ur ís­lenskri lög­sögu og er ekki ákærði eða fyr­ir­svarsmaður hans, er skylt að koma fyr­ir dóm og svara þar spurn­ing­um sem beint er til hans um máls­at­vik.

Gild­ir sú vitna­skylda um lög­menn jafnt sem aðra borg­ara. Við vitna­skyldu er þó að finna lögákveðnar tak­mark­an­ir, meðal ann­ars þegar viðkem­ur lög­mönn­um sem hafa fag­leg tengsl við sak­born­ing í saka­máli, þ.e. verj­end­um. Þannig er verj­anda óheim­ilt að bera vitni í máli skjól­stæðings síns án hans leyf­is og lög­manni er óheim­ilt án leyf­is ákærða að svara spurn­ing­um um einka­hagi skjól­stæðings sem hon­um hef­ur verið trúað fyr­ir í starfi sínu. Breyt­ir engu þar um þótt dóm­ari telji vitn­is­b­urð verj­anda geta ráðið úr­slit­um um niður­stöðu máls og að rík­ari hags­mun­ir séu af því að spurn­ing­un­um verði svarað en trúnaði haldið. Þá er þagn­ar­skylda lög­manna tí­unduð víðar og má þar sem dæmi nefna siðaregl­ur lög­manna þar sem kveðið er á um að upp­lýs­ing­um sem lögmaður fær í starfi skuli haldið frá óviðkom­andi jafn­vel þótt lög­boðin þagn­ar­skylda banni ekki.

Þagn­ar­skyld­an er ein helsta skylda lög­manna og er skil­yrði fyr­ir því að lög­menn geti sinnt störf­um sín­um af kost­gæfni, enda væri án henn­ar grafið veru­lega und­an trúnaðarsam­bandi lög­manna og skjól­stæðinga þeirra. Án skyld­unn­ar rask­ast starfs­skil­yrði lög­manna sem og rétt­ur sak­born­ings til rétt­látr­ar málsmeðferðar þar sem höml­ur eru lagðar á rétt aðila til að fella ekki á sig sök og ráðfæra sig við lög­mann um rétt­ar­stöðu sína.

Þrátt fyr­ir fram­an­greint kem­ur fyr­ir að ákæru­valdið krefj­ist skýrslu­gjaf­ar lög­manns sem sinn­ir, eða fyr­ir­hugað er að sinni, starfi verj­anda í saka­máli. Það heyr­ir þó til mik­ill­ar und­an­tekn­ing­ar. Slík rann­sókn­araðgerð ákæru­valds­ins hef­ur al­mennt þær af­leiðing­ar í för með sér að lögmaður­inn get­ur ekki leng­ur sinnt hlut­verki verj­anda í mál­inu. Það get­ur því verið þung­bært fyr­ir sak­born­ing ef ákæru­valdið krefst skýrslu­gjaf­ar lög­manns­ins og gef­ur til kynna að sá kunni að vera kallaður til sem vitni í vænt­an­legu saka­máli.

Fyr­ir sak­born­ing get­ur skýrslu­gjöf lög­manns haft mikl­ar af­leiðing­ar fyr­ir varn­ir hans. Þá er það til þess fallið að valda sak­born­ingi and­legri van­líðan að svipta hann trúnaðarsam­bandi sem hann áleit tryggt og að láta hann ótt­ast að viðkvæm­ar upp­lýs­ing­ar sem hann lét verj­anda sinn fá rati til ákæru­valds­ins. Slíkt ætti þó vita­skuld aldrei að ger­ast eins og laga­ákvæði eiga að tryggja.

Sé fall­ist á kröfu ákæru­valds um að verj­andi gefi skýrslu og beri eft­ir at­vik­um vitni í máli skjól­stæðings síns og verj­and­inn neyðist því til að segja sig frá störf­um sín­um, helst þagn­ar­skylda hans um það sem hon­um var tjáð und­ir trúnaði eft­ir að störf­um hans lýk­ur. Sú þagn­ar­skylda tek­ur þannig áfram til upp­lýs­inga sem sak­born­ing­ur hef­ur sjálf­ur gefið um af­stöðu sína til af­brots og til annarra upp­lýs­inga sem lögmaður komst að í starfi sínu sem verj­andi og eru ekki á al­menn­ings vitorði.

Dóma­fram­kvæmd ber með sér að dóm­stól­ar hafi lagt þunga á að sjálf­stæði lög­manna sé virt, enda er það lyk­ilþátt­ur í að tryggja rétt sak­born­inga til rétt­látr­ar málsmeðferðar, sem tryggður er með Stjórn­ar­skrá lýðveld­is­ins Íslands og Mann­rétt­inda­sátt­mála Evr­ópu. Þá ber rann­sak­end­um að gæta meðal­hófs við rann­sókn saka­mála og tryggja að mönn­um verði ekki gert meira tjón, óhagræði eða miski en óhjá­kvæmi­legt er eft­ir aðstæðum hverju sinni.

Fari ákæru­valds­hafi fram á skýrslu­gjöf starf­andi verj­anda fell­ur það í hlut dóm­stóla að veita ákæru­vald­inu aðhald sem trygg­ir að ef vafi er um gagn­semi rann­sókn­araðgerðar­inn­ar, ætti það að vera ákæru­valds­ins að sýna fram á þörf henn­ar og að með henni sé leit­ast eft­ir svör­um um atriði sem falla utan þagn­ar­skyldu verj­and­ans. Sé eng­inn sjá­an­leg­ur ávinn­ing­ur af skýrslu­töku verj­and­ans bæri frem­ur að hafna kröf­unni enda á sak­born­ing­ur
af því alla hags­muni að vera ekki svipt­ur verj­anda sín­um að óþörfu. Grein­in er unn­in upp úr ít­ar­legri um­fjöll­un höf­und­ar um efnið áður birtri í Lög­manna­blaðinu.

Pist­ill­inn birt­ist fyrst í ViðskiptaMogg­an­um sem kom út sl. miðviku­dag.

mbl.is