Íbúðagötur voru skipulagðar í Súðavík, jafnvel þótt þar væri greinileg snjóflóðahætta, og leikskóli byggður á hættusvæði þvert gegn ráðleggingum. Ef snjóflóðið fyrir þrjátíu árum hefði fallið að degi til hefði einu gilt hvort börnin á leikskólanum byggju annars utan þess svæðis þar sem það fór yfir. Þau hefðu öll farist.

Þetta segir Trausti Jónsson veðurfræðingur, sem var yfirmaður snjóflóðamála hjá Veðurstofunni þegar hörmungarnar gengu yfir. Aðvaranir Veðurstofu voru virtar að vettugi að hans mati. Einskær heppni sé að barnaheimilið, sem grófst undir fannfergi að morgni 16. janúar 1995, hafi staðið autt.

Trausti segir kerfið í raun hafa brugðist áður en snjóflóðin féllu þetta ár. Í samtali við Morgunblaðið segir hann margt hafa breyst til hins betra. Snjóflóð á Flateyri fyrir fimm árum hafi þó sýnt fram á blindblett í viðbúnaðarkerfinu.

Nýtekinn við stöðunni

Trausti Jónsson hafði aðeins verið skipaður yfirmaður snjóflóðamála á Veðurstofunni nokkrum mánuðum áður en eitt mannskæðasta snjóflóð í sögu Íslands féll á byggð í Súðavík.

Hann segist muna vel eftir kvöldinu daginn áður en flóðin féllu.

„Þetta var sunnudagurinn 15. janúar. Þá var ég, eins og ég hafði svo oft verið, staddur í Borgarnesi og fór með rútu suður til Reykjavíkur undir kvöldið. Erfið færð var í Hvalfirðinum, það var svo vont veður. Það var af því tagi – það var svolítið óvenjulegt. Maður finnur þetta svolítið á sér þegar maður er búinn að vera í þessum bransa hvað er venjulegt og hvað er óvenjulegt. Þetta var óvenjulega mikil snjókoma við þessar aðstæður.“

Þrátt fyrir blindhríðina komst Trausti þó til höfuðborgarinnar og þakkar það reynslu Sæmundar rútubílstjóra.

„Svo fór maður að hlusta á veðurfréttirnar. Það var ekkert net, þannig að það var ekkert auðvelt að fylgjast með því eins og núna. Engu að síður heyrði ég á veðurfréttum að þetta var svona hálfgert – ég verð að segja gjörningaveður. Það var óvenjumikil illska í þessu veðri.“

Átti að fara austur fyrir landið

Tölvuspár náðu illa utan um lægðina sem var að ganga yfir og það var í raun ekki fyrr en mörgum árum síðar sem hægt var að sjá hana í fullri dýpt með endurgreiningu Evrópureiknimiðstöðvarinnar, ERA-interim.

Fyrir tíu árum rifjaði Trausti upp veðurfarið í janúar 1995. Lægðina, aðdraganda hennar, hvað menn héldu að myndi gerast og hvað gerðist svo.

Lægðin myndaðist rétt sunnan við Ísland og gerðu tölvuspár ráð fyrir að hún færi austur fyrir landið, tiltölulega átakalítið. Það kom Trausta ekki til hugar þarna um kvöldið að um morguninn myndu snjóflóð falla á byggð í Súðavík.

En lægðin fór ekki austur fyrir landið. Hún tók aðra stefnu, í norðnorðaustur, yfir Vatnajökul og aflagaðist nokkuð við það. Hún sló sér niður yfir Norðurlandi að austanverðu og fór þaðan yfir Húnaflóa.

Á Vestfjörðum var fárviðri. Áttin var þó ekki norðaustanátt, eins og algengt var, heldur var áttin rétt vestan við norður. Snjór hafði safnast ofan við fjallsbrúnir og þegar fárviðrið skall á hreinsaðist snjórinn ofan í gil og kletta og lenti á óvenjulegum stöðum vegna vindáttarinnar.

Snemma morguns mánudaginn sextánda janúar gerðist svo það sem í huga margra hafði verið óhugsandi. Snjóflóð féllu á byggð og fjórtán misstu lífið.

Fréttirnar lengi að berast

„Svo þegar ég kem í vinnuna um morguninn þá var þetta einkennilega ástand að það fréttist að það hefði eitthvað gerst, en það var eiginlega algjört fréttabann af svona atburðum á þessum tíma,“ segir Trausti.

„Þannig að meira að segja þeir sem áttu að stunda almannavarnir – rýmingarmálum var öðruvísi háttað en núna, reglum um rýmingar var breytt eftir þessa atburði, en þeim var þannig háttað að það mátti helst enginn neitt vita – ekki einu sinni þeir sem voru að gefa aðvörunina. Þetta var allt, allt, allt annað og gjörólíkt ástand en er núna,“ segir Trausti og heldur áfram:

„Þetta er nákvæmlega sama og var þegar flóðin urðu á Patreksfirði 1983. Atburðurinn gerist og þá má helst enginn frétta af neinu. Það að svona atburður hafi átt sér stað, það er einhvers konar leyndarmál.“

Það var ekki fyrr en undir hádegi sem Trausti, þá yfirmaður snjóflóðamála hjá Veðurstofunni eins og áður sagði, fékk almennilegar fréttir af því sem hafði gerst fyrir vestan.

Hann segir fleiri náttúruhamfarir á þessum tíma hafa einkennst af upplýsingatakmörkunum yfirvalda, en til allrar hamingju hafi það breyst.

„Næstu dagar voru náttúrlega mjög erfiðir. Þetta veður var ekki bara óvenju slæmt heldur kemur í raun annað veður strax ofan í það, sem olli því að þetta var eiginlega á fjórða sólarhring þarna fyrir vestan alveg vitlaust veður. Björgunarsveitir og aðrir áttu bara mjög erfitt með að athafna sig og öll samskipti við Reykjavík voru mjög erfið. Það var erfitt að koma fólki vestur.“

Rýmingarkerfi sem var ekki í lagi

Trausti segist trúa því að tölvulíkön dagsins í dag hefðu numið betur þá hættu sem yfir vofði.

„Núna hefði gefist miklu meiri möguleiki til rýmingar. En það er líka – það eru ekki bara veðurspárnar heldur var ástandið þannig þarna að jafnvel þó að veðurspáin hefði verið fullkomlega rétt þá hefði samt ekki verið rýmt vegna þess að þessar rýmingar, þær byggðust ekki bara á réttum veðurspám heldur byggðust þær líka á ákveðnu rýmingarkerfi, sem þarf að vera í lagi,“ segir hann.

„Það var alls ekkert í lagi þarna.“

Barnaheimili á hættusvæði

Aðspurður kveðst Trausti ekki vilja fara djúpt ofan í hvað það var sem fór úrskeiðis en minnist þess þó að samskipti milli Veðurstofunnar og sveitarstjórnarinnar í Súðavík um snjóflóðamál hafi verið „mjög erfið“.

Nefnir hann sem dæmi að barnaheimili hafi verið byggt á hættulegu svæði innan bæjarins „þvert ofan í allar ráðleggingar“.

„Og það barnaheimili náttúrlega fór í þessu snjóflóði. Hefði þetta verið um miðjan dag þá hefðu öll börn á barnaheimilinu farist. Öll börn í bænum, líka þau sem áttu ekki heima í húsum sem urðu fyrir snjóflóðunum.“

Þá hafi sveitarstjórnin skipulagt götur enn nær fjallinu en húsin sem fórust.

„Þetta var mjög illkynja mál. Menn vildu ekki viðurkenna að þarna væri snjóflóðahætta. Jafnvel þótt það væri alveg greinilegt mál.“

Hann segist ekki geta sagt með vissu hvort yfirvöld í dag hefðu ákveðið að rýma bæinn ef sömu upplýsingar lægju fyrir og í janúar 1995.

„Ég tel nú samt sem áður, jafnvel út frá þeim forsendum að lægðin hefði átt að fara fram hjá, að eitthvað hefði verið rýmt miðað við núverandi rýmingarkerfi.“

Mannskætt flóð tveimur dögum síðar

Aðeins tveimur dögum eftir snjóflóðin í Súðavík féll annað mannskætt flóð á útihúsin við bæinn Grund í Reykhólasveit. Undir snjóflóðinu lentu feðgar, Ólafur Sveinsson og Unnsteinn Hjálmar Ólafsson. Fjöldi gripa drapst í flóðinu, þar af um tvö hundruð kindur, nautgripir, hross og hænsni.

Þegar Morgunblaðið fór í prentun aðfaranótt 19. janúar hafði leitin að feðgunum ekki borið árangur.

Ólafur komst ekki lífs af. Unnsteinn fannst á lífi nær hálfum sólarhring eftir að flóðið féll og mældist líkamshiti hans 27 gráður.

„Þetta var í seinna veðrinu, ef það er hægt að tala um seinna veður. Þarna fyrir vestan rann þetta allt saman í eitt; illviðrið. Annars staðar á landinu urðu skil á milli þessara tveggja veðra,“ segir Trausti.

Þá féll snjóflóð á Seyðisfirði í mars og stórskemmdi verksmiðju Vestdalsmjöls. Ellefu menn voru hætt komnir og áttu fótum sínum fjör að launa.

Mjölskemma þeyttist á haf út en til allrar hamingju var enginn við störf í skemmunni er flóðið féll, eins og Morgunblaðið greindi frá á sínum tíma.

Annað flóð á vestfirska byggð

Átta mánuðum frá harmleiknum í Súðavík gerðist svo aftur það sem mörgum þótti óhugsandi.

Annað stórt snjóflóð féll á vestfirska byggð aðfaranótt fimmtudagsins 26. október, nú á Flateyri, og hrifsaði með sér tuttugu líf.

Flóðið hafði fallið úr gilinu Skollahvilft í Eyrarfjalli sem gnæfir yfir byggðinni.

„Allt þetta ár var undirlagt af þessu og hafði náttúrlega mjög mikil áhrif á mann.“

Snjóflóðin breyttu vinnubrögðum

Trausti segir harmleikina í Súðavík og á Flateyri ekki aðeins skrifast á að veðurspárnar hafi verið ófullkomnar heldur hafi viðbragðskerfið brugðist sömuleiðis.

Bæði kerfi hafi tekið miklum umbótum síðan þá. Þau séu þó alls ekki gallalaus, „og verða það aldrei“.

Í ársskýrslu Veðurstofunnar 2007-2008 er haft eftir Magnúsi Jónssyni þáverandi veðurstofustjóra að snjóflóðaslysin á Vestfjörðum 1995 hafi án vafa verið mestu áhrifavaldar á starfsemi stofnunarinnar á þessum tíma.

„Snjóflóðin leiddu til mikillar pólitískrar uppstokkunar á málaflokknum sem allur var fluttur yfir á forræði umhverfisráðuneytisins og Veðurstofunni var falið nýtt og aukið hlutverk. Atburðirnir kölluð á mikla vinnu, ný störf og vinnubrögð, uppbyggingu vöktunarkerfis, nýja nálgun í gerð hættumats og aukið rekstrarfjármagn,“ er haft eftir Magnúsi í skýrslunni.

„Mikill tími fór í að breyta vinnulagi starfsmanna við að skrá og skilgreina verkefni sem unnin eru fyrir Ofanflóðasjóð. Góð reynsla fékkst af þessu verklagi og smám saman var því komið á fyrir alla starfsemina, einnig þá sem fjármögnuð er úr ríkissjóði; áætlanagerð og verkskráning sýndi sig síðar að verða forsenda stefnumótunar, áætlanagerðar, forgangsröðunar og betra fjárhagseftirlits,“ segir Magnús þar enn fremur.

Kerfin aldrei gallalaus

En erum við talsvert varkárari í dag?

„Já, við erum það. En engu að síður þá er ákveðinn vandi í dag,“ nefnir Trausti.

„Ég get sagt þér frá því að fyrir fimm árum var ég að lesa merkilega bók um náttúruhamfarir og viðbrögð við þeim. Þar var í þeirri bók sérstaklega varað við þeirri hugsun að það væri hægt að leysa öll náttúruhamfaramál með einhverjum tæknilegum lausnum, eins og varnargörðum og slíku.

Þegar ég las þetta – maður er náttúrlega búinn að vera svo mikið í þessum málum og hugsa svo mikið um þetta öll þessi ár, þá spurði ég mig þeirrar spurningar: Hvenær lendum við í þessu varðandi snjóflóðavarnargarðana, að það sýni sig að þeir eru ekki nægilegir? Það vildi svo til að það liðu ekki nema fimm dagar frá því að ég las þetta og þar til það gerist að snjóflóð fellur á Flateyri.“

Misbrestur árið 2020

Atburðurinn sem Trausti vísar til gerðist fjórtánda janúar árið 2020.

Tvö flóð féllu þá á Flateyri, hvort sínum megin við varnargarðana fyrir ofan byggð. Annað hafnaði á smábátahöfninni í bænum en hitt á íbúðarhúsi og var fjölskylda heima. Unglingsstúlka grófst í fönn þegar flóðið ruddist inn í svefnherbergi hennar, en björgunarsveitarmenn komu henni til bjargar.

„Varnargarður hefði átt að koma í veg fyrir að snjóflóð félli á hús í bænum og stúlka græfist undir,“ sagði á forsíðu Morgunblaðsins 16. janúar það ár.

„Þá áttaði ég mig á því að það hafði skapast ákveðinn vandi, sem felst í því að í núverandi rýmingarreglugerðum er þess getið að það megi rýma fyrir neðan varnargarða í aftakaaðstæðum. Menn viðurkenna það í rýmingaráætlunum að varnargarðar duga ekki alltaf. Það er ekki vandinn, að það megi rýma,“ segir Trausti og útskýrir nánar:

„Gallinn er sá, sem mér varð alveg ljóst á þessu augnabliki, að vita hvað eru aftakaaðstæður. Það var alveg ljóst að það var misbrestur á því. Það kemur í ljós við nánari athugun að þetta voru í raun og veru ákveðnar aftakaaðstæður, en það bara þekkti þær enginn.“

Hann segir ávallt einhverja galla munu verða á kerfum. Það mikilvægasta sé að vera meðvitaður um þá.

„Þess vegna er það mikilvægt að það séu margir menn sem vinna við þessar snjóflóðavarnir sem hafa mismunandi reynslu, þekkingu og yfirsýn, staðkunnáttu og svona. Þá fækkar þessum blindu blettum,“ segir Trausti.

„Það versta sem getur gerst er að einhver atburður verði, sem engum hefði dottið í hug að gæti átt sér stað.“