„Ég hef verið kjaftaskur mikill“

„Ja, það er nú bara þannig að ég er búinn að vera að stauta við að reka þessa stofu með börnunum mínum í mörg ár og ég verð 78 ára á þessu ári,“ segir Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari og nú fyrrverandi lögmaður líka, sem hefur lagt inn málflutningsréttindi sín samkvæmt tilkynningu frá sýslumanninum á Norðurlandi eystra í Lögbirtingablaði.

Eftirlaunaárin eru fram undan þótt Jón Steinar játi fúslega að hann fari seint út fyrir lagarammann ef svo mætti segja, hann sýslar eitthvað áfram. Það er gamalreyndum fyrrverandi lögmanni í blóð borið.

„Ég er við góða heilsu, ég er svo farsæll, en það er nú samt þannig að maður finnur alveg að maður er ekki með sama lífskraftinn og hér áður þegar maður vann myrkranna á milli og rak málin af krafti,“ játar Jón Steinar og glaðlegur hlátur manns, sem vægast sagt hefur verið milli tanna almennings síðustu áratugi, glymur úr símtækinu.

Krakkarnir sjá um stofuna

Kveðst hann því ekki hafa séð ástæðu til að vera skráður áfram sem lögmaður enda spari það honum einhverjar krónur að vera án réttindanna. „Þannig að ég lagði bara inn réttindin mín, krakkarnir sjá um stofuna, eða dóttir mín aðallega, og þetta er bara allt í himnasælu,“ segir hann, en játar aðspurður að verða áfram „úti á kanti“ á stofunni.

Eðlilega er Jón Steinar Gunnlaugsson, maðurinn sem deildi á dómarana – og ekki bara þá – beðinn að fara nokkrum orðum um áratugalangan og farsælan lögmanns- og dómaraferil þar sem sjaldnast hefur verið hægt að tala um lognmollu.

„Jú jú, það er alveg rétt,“ játar hann meintan hörgul á lognmollu, „ég hef verið kjaftaskur mikill í gegnum tíðina. Ég hef alltaf talað um það sem leitar á huga minn, en það hefur alltaf verið á þeirri forsendu að það sé einhvers virði,“ segir Jón Steinar sannfærandi og lítur yfir nokkur minnisstæð mál af ferlinum.

„Ég fór með félagafrelsið út til Strasborgar, þar hafði dómur í Hæstarétti gengið 1988,“ rifjar Jón Steinar upp af hinu nafntogaða máli leigubifreiðastjórafélagsins Frama, þegar á rétt manna til að standa utan stéttarfélaga reyndi fyrir dómstólum, og auðvitað hafa þau mál hans sem fóru sem hæst í samfélaginu verið eins misjöfn og þau eru mörg.

Keypti of mikið brennivín

„Svo var ég með mál forseta Hæstaréttar sem var vikið úr starfi fyrir að hafa keypt of mikið brennivín,“ heldur hann áfram og nefnir þar annað mál, hátt í fjögurra áratuga gamalt, og eitt til sem fer að komast á fimmtugsaldur: „Ég var verjandi Helga Magnússonar í Hafskipsmálinu,“ rifjar hann upp af viðskiptafræðingnum og endurskoðandanum hjá skipafélaginu sem fór í eftirminnilegt gjaldþrot á níunda áratugnum.

Helgi var úrskurðaður í gæsluvarðhald og vildi neyta kosningaréttar síns í sveitarstjórnarkosningum vorið 1986 og var orðið við því. Skrifaði Helgi bókina Hafskip – gjörningar og gæsluvarðhald um hremmingar skipafélags sem sökk til botns.

„Mál sem var mér mjög hugstætt hófst þegar ég heimsótti vini mína norður í landi,“ heldur Jón Steinar áfram, en þess má geta að árið 2014 sendi hann frá sér bókina Í krafti sannfæringar og fór þar yfir líf sitt og feril. „Málið var þannig vaxið að fólkið á bænum hafði skrifað upp á skuldabréf fyrir son sinn sem fór í vanskil. Bankastjórinn kom norður og fékk þau til að skrifa upp á ábyrgð á skuldabréfi.

Bóndinn sagði mér frá þessu og höfðaði ég mál fyrir hans hönd og eiginkonu hans til ógildingar á skuldbindingu þeirra. Það tapaðist í héraði en við áfrýjuðum til Hæstaréttar. Þarna kom fyrsti dómurinn á Íslandi þar sem samningi var vikið til hliðar vegna nýs ákvæðis í samningalögum,“ segir Jón Steinar og vísar til 36. greinarinnar sem aukið var við lög um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga um miðjan níunda áratuginn, en lögin eru frá 1936.

„Nei, það var ekki samþykkt“

Jón Steinar kveðst líka lengi hafa verið þeirrar skoðunar að fólk sem hafði verið úrskurðað í gæsluvarðhald, en reyndist er fram leið ekki hafa brotið neitt af sér, ætti skilyrðislaust rétt á fébótum vegna sviptingar á frelsi sínu. Þar hefði verið um að ræða frelsissviptingu að ósekju sem ríkið ætti auðvitað að bæta því.

„Nei, það var ekki samþykkt,“ rifjar Jón Steinar upp sem fór í mál fyrir hönd stúlku sem haldið hafði verið í gæsluvarðhaldi til að pína sambýlismann hennar til sagna. „Þetta var stórmerkilegt mál og ég tapaði því hérna heima, þetta var upp úr 1990,“ segir Jón Steinar sem skaut málinu að lokum til Mannréttindadómstóls Evrópu í Strasborg.

„Þá breyttu þeir lögunum, þegar ég var búinn að fá grænt ljós á málið úti í Strasborg, og þá vita auðvitað allir að það er í uppsiglingu dómur þar sem fallist verður á kröfurnar. Þá ventu ráðamenn á Íslandi kvæði sínu í kross og breyttu lögunum yfir í að menn skyldu fá þessar bætur. Ég var nú ánægður með það því sú breyting kom ekki bara stúlkunni til góða heldur öllum sem voru í sömu stöðu,“ segir lögmaðurinn fyrrverandi frá.

„Í bókum mínum, Í krafti sannfæringar og Með lognið í fangið, tel ég upp fjölda annarra dómsmála sem ég hef farið með og skiptu miklu máli fyrir þróun réttarins á Íslandi.“

Segðu mér örlítið frá tíma þínum sem dómari við Hæstarétt, margur hafði nú ýmsar skoðanir á þér það tímabilið.

„Já, það var nú þannig að það losnaði staða í Hæstarétti árið 2000 eða þar um bil og þá hringdi Markús Sigurbjörnsson forseti réttarins í mig – ég var nú „in“ hjá honum þá – og hann spurði mig hvort hann mætti ekki skrifa umsókn fyrir mig,“ segir Jón Steinar frá. „En ég var ekkert spenntur fyrir því þá og sagði honum að það þýddi ekkert. Ég fékk þá skólabróður minn, sem hafði kennt með mér í Háskólanum, Árna Kolbeinsson – hann var með hæsta lögfræðipróf sem hafði verið tekið – til að sækja um dómarastarfið og hann fékk það,“ heldur hann áfram.

Hótað skaða í umsögn Hæstaréttar

Víkur sögunni þá til ársins 2004 þegar Pétur Kr. Hafstein hæstaréttardómari, forseti réttarins árin 1998 til 2004 og fyrrverandi forsetaframbjóðandi árið 1996, lét af störfum við dómstólinn. „Þá barst það út að ég ætlaði að sækja um og einn dómaranna kom til mín og hótaði mér því að ég yrði skaðaður í umsögn réttarins, en það var rétturinn sjálfur sem gaf umsögn um umsækjendur. Ég hváði nú bara og spurði hann hvort ég yrði ekki látinn njóta sannmælis í umsögninni. Hann sagði að ég þyrfti ekki að búast við því að dómstóll sem vildi ekki fá mig skilaði hagstæðri umsögn um mig.

Og þetta varð auðvitað til þess að ég sótti bara um, ég lét ekki pína mig svona. Þeir leituðu þá að öðrum umsækjendum til að reyna að hindra að ég yrði dómari. Þetta er mikil saga og ég segi frá henni í bókinni minni lið fyrir lið,“ segir Jón Steinar frá.

Fóru málin svo að Geir H. Haarde, þá fjármálaráðherra – sem hljóp í skarðið fyrir Björn Bjarnason dómsmálaráðherra vegna vanhæfis Björns í málinu – skipaði Jón Steinar dómara við Hæstarétt Íslands þar sem hann sat í átta ár og þótti aðsópsmikill.

Lokaðar dyr í Hæstarétti

„Ég hafði þá grunnhugmynd um fjölskipaðan dómstól að þar ætti hver og einn dómari bara að beita sinni lögfræði eins og hann skildi hana best. Auðvitað ræða við hina og athuga hvort maður sæi ekki allt rétt og skipta þá um skoðun ef svo bar undir. Ég taldi að hver og einn dómari ætti að fylgja sinni sannfæringu um lögfræðina,“ segir Jón Steinar og leggur áherslu á hvert orð.

Vinnu við dóma hafi hins vegar gjarnan verið þannig háttað, segir dómarinn fyrrverandi, að einn dómenda hafi skrifað dóminn og hinir hafi svo skrifað undir. „Þannig að það kom í minn hlut að skrifa mikið af sératkvæðum og ég var auðvitað gagnrýndur fyrir það, en ég held að margir sem hafa lesið þessi sératkvæði mín við hliðina á aðaldóminum hafi séð að sératkvæðin voru með mun betri lögfræði en aðaldómurinn,“ heldur hann áfram og víkur í framhaldinu að vissri útilokun sem átt hafi sér stað.

„Það var mikið um lokaðar dyr, þeir tóku afstöðu án þess að hafa mig með, þetta var hrikaleg framganga og ég hætti þegar ég varð 65 ára,“ rifjar Jón Steinar upp. Garðar Gíslason hæstaréttardómari hafi þá einnig verið að láta af störfum og hafi þeim verið haldið kveðjuhóf.

„Markús Sigurbjörnsson flutti þar lofræðu um mig og ég tók svo til máls – og ég hlífði þeim ekkert. Ég sagði þeim að ég hefði gagnrýnt réttinn og nú væri ég að hætta til að geta haldið því áfram, það væri sannarlega ekki vanþörf á því,“ segir Jón Steinar og hlær við.

Dómarar ekki heilagar persónur

„Þú sérð að þetta er lífleg lífssaga,“ heldur hann áfram, „og ýmislegt dreif á dagana á árunum sem á eftir komu. Ég var ekki að gagnrýna réttinn á meðan ég sat sem dómari, ég setti fram skoðanir um lögfræði, en ég hef líka haldið því fram síðan að ég telji það rangt að dómarar séu einhverjar heilagar persónur sem ekki mega tjá sig um lögfræðina.

Í öðrum ríkjum er það þekkt að viðtöl eru tekin við dómara æðsta dómstóls þjóðar þeirra og þeir tjá sig um lögfræðina hægri og vinstri. Ég taldi að almenningur þyrfti að vita meira um starfsemi þessarar æðstu stofnunar dómsvalds í landinu. En þeir töluðu aldrei við nokkurn mann þessir kollegar mínir – almenningur veit ekki einu sinni hvað þeir heita,“ segir Jón Steinar og kveður fast að orði.

En hvað tekur nú við?

Jón Steinar Gunnlaugsson er alltaf fljótur til svars, kannski fylgir það því að vera „kjaftaskur mikill“ eins og hann kallaði sig snemma í viðtalinu og blaðamanni þykir ágætasta fyrirsögn úr því oft hefur hvinið vel í lögspekingnum skoðanafasta gegnum árin.

„Ég ætla bara að reyna að eiga náðuga daga með konunni minni, við erum orðin fullorðin. Einhver maður sagði að bestu ár ævinnar væru eftirlaunaárin, þá gætu menn loks farið að gera það sem þá langar. Við erum með sumarbústað á Suðurlandi og svo er ég náttúrulega að fitla við lögfræðina, hún skilur ekkert við mig.

Vikulegt golf í hópi vina

Ég skrifaði til dæmis um það núna þegar dómurinn gekk um að banna Hvammsárvirkjun, ég skrifaði um það á Facebook, pistil um að setja ætti bráðabirgðalög sem heimiluðu virkjunina. Það vakti mikla athygli og ég fór í einhvern sjónvarpsþátt til að ræða það,“ segir Jón Steinar sem er iðinn við kolann á Facebook og mikið rétt – skrif hans þar kalla jafnan á lífleg skoðanaskipti.

En þú ert ekkert að fara að spila golf er það?

Blaðamanni hefur aldrei litist á þá iðju og játar fúslega að hann ber rætna fordóma í garð íþróttarinnar þeirrar.

„Ja, jú, ég er nú byrjaður á því, en hef verið slæmur í bakinu, ég er að stunda líkamsrækt núna til að styrkja mig fyrir sumarið. Ég hef gaman af því og tek þátt með allstórum hópi vina minna sem spila einu sinni í viku yfir sumarið, það er skemmtilegt,“ segir Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari og nú nýbakaður fyrrverandi lögmaður, að lokum, en þó enn þá lögfræðingur á kanti eigin stofu og kylfingur við upphaf eftirlaunatilveru.