Innlent | Spursmál | mbl | 3.5.2025 | 9:30

Pilla í garð prófessors

Geir H. Haarde leggst þungt orð til Ragnhildar Helgadóttur, prófessors. Hún gekk hart fram í aðdraganda Landsdómsmálsins svokallaða. mbl.is/samsett mynd

Geir H. Haarde er orðvar maður. En hann fellir þrátt fyrir það dóma um menn í ævisögu sinni. Einn sá áhugaverðasti er ritaður dularrúnum. Dómþoli er prófessor í lögfræði og núverandi rektor HR.

Hér að neðan fer grein sem birtist í Morgunblaðinu fimmtudaginn 1. maí undir fyrirsögninni „Samferðamenn vegnir“ og er hluti af umfjöllun um ævisögu Geirs, sem út kom fyrir síðustu jól. Umfjöllunin er liður í starfsemi Bókaklúbbs Spursmála sem tók til starfa í liðnum mánuði.

Samferðamenn vegnir

Ævisögur fela í sér uppgjör við liðna daga. Það á jafnt við um sögur sem menn rita um eigin æviferil og þær sem aðrir takast á hendur að rita um menn, lifandi eða gengna.

Mikilsverð tíðindi skrásett

Er þar saga einstaklings sett í samhengi við atburði líðandi stundar og gagnkvæma verkun þar á milli. Oftast eru ævisögur ritaðar um þá sem hafa haft áhrif á rás mikilsverðra eða eftirtektarverðra atburða með einum eða öðrum hætti.

Ævisögur geta reynst mjög gagnlegar þegar rýnt er í sögu þjóða og ríkja. Það á einnig við þegar söguhetjan sjálf heldur um pennann. Þar finnst mér einn mesti akkurinn felast í lýsingum á samferðamönnum viðkomandi. Það getur átt við um foreldra og aðra sem haft hafa mótandi áhrif á viðkomandi, en einnig þá sem höfundur hefur átt í samskiptum við og jafnvel átökum.

Ákveðin mynd dregin upp

Í slíkum skrifum eru menn misorðvarir, eins og á við á öðrum sviðum mannlífsins, og vissulega verða sjálfsævisögur einnig að lesast með þeim gleraugum að þeim er ætlað að koma ákveðnum skilaboðum til leiðar. Draga upp tiltekna mynd, eina umfram aðra.

Tilurð sagnanna og útgáfusaga getur þar einnig haft mikið að segja. Þannig má nefna dæmið af æviminningum Sveins Björnssonar, fyrsta forseta lýðveldisins. Þær komu út að honum gengnum árið 1957. Þá var hálfur áratugur liðinn frá andláti hans.

Þar var að finna ævisögu Sveins fram á ríkisstjóraárin, eða þann tíma þegar hann verður æðstur embættismanna þjóðarinnar á stríðstímum og var það upptakturinn að ferli hans sem forseta 1944-1952.

Sjálfsævisaga eða ekki?

En er þar um sjálfsævisögu að ræða? Að einhverju marki en ekki öllu. Sigurður Nordal prófessor bjó bókina til prentunar. Vitað er að textinn var endurskoðaður mjög frá upphaflegum skrifum Sveins og fram að útgáfu. Sagt er að einkum hafi verið dregið úr einlægum lýsingum forsetans á samferðamönnum sínum. Í þá daga þótti eflaust ekki rétt að æviminningar fyrsta foretans hefðu að geyma þunga eða að minnsta kosti afgerandi dóma um menn sem margir hverjir voru enn á dögum eða nýlega látnir.

Því miður hefur upprunalegt handrit Sveins ekki komið í leitirnar. Það væri sennilega ómetanleg heimild. Bæði um viðhorf hans en einnig fæli það í sér tækifæri til þess að skoða gaumgæfilega hvernig menn töldu rétt að haga útgefnum texta hans, að honum gengnum, árið 1957.

Prúðmenni

Ævisaga Geirs H. Haarde kom út fyrir síðustu jól. Þar rekur Geir ævi sína og minnisverðustu tíðindin á lífsbrautinni. Stjórnmálin vega þar vissulega þungt enda var það sá vettvangur sem varð ævistarf hans. Ég leyfi mér að fullyrða að Geir sé þekktur að prúðmennsku og að sjaldan hafi hann skipt skapi frammi fyrir alþjóð.

Þeim mun áhugaverðara er að skoða hvaða orðum hann fer um ýmsa samferðamenn sína. Eftir að hafa rýnt textann nokkuð skilmerkilega á síðustu vikum get ég ekki komist að annarri niðurstöðu en að Geir beri flestum þeim sem hann hefur eitthvað átt saman að sælda við vel söguna.

Nokkrar undantekningar

En á því eru vissulega undantekningar. Ljóst er að hann hefur takmarkað álit á þeim Steingrími J. Sigfússyni og Össuri Skarphéðinssyni. Það eru menn sem hann kynntist í miklu návígi í pólitískum hjaðningavígum, og samstarfi þess á milli og varði það í heild svo áratugum skipti.

Þannig kemur Geir sér beint að efninu um Össur þegar hann lýsir reynslu sinni af honum eftir að Össur kom inn á Alþingi 1991. Geir hafði náð kjöri fjórum árum fyrr.

„Ég komst fljótt að því að Össur var ólíkindatól og gat verið viðskotaillur og erfiður í skapi.“ (Bls. 155)

Verður þessi skorinorða mannlýsing að skoðast í ljósi þess sem á eftir kom, ekki síst á þeim tíma þegar ríkisstjórn Geirs, sem hann hafði myndað með Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, riðaði til falls í lok janúar 2009.

Aðrar lýsingar, sem mætti kalla „pillur“ í garð nafngreinds fólks, eru lúmskari og í sumum tilvikum má tala um ákveðnar dularrúnir í skrifum Geirs. Þar virðist hann vilja koma á framfæri skilaboðum, án þess að það sé gert með augljósum hætti. Kannski eiga þeir einir að skilja, sem skilaboðin eru ætluð.

Árið 2011 var samstöðufundur haldinn í Hörpu í kjölfar þess að Landsdómsmálgegn Geir var þingfest. Mörghundruð manns mættu til leiks. Nærvera sumra hafði meiri áhrif á Geir en annarra. Morgunblaðið/Kristinn

Dularrúnir og dómar

Eitt dæmi þar um varðar uppgjör Geirs við Landsdómsmálið svokallaða þar sem pólitískir andstæðingar Geirs fóru gegn honum með miklu offorsi og vörpuðu um leið mjög löngum og dökkum skugga á réttarríkið sem reynt hefur verið að byggja upp í samfélagi okkar um langan aldur.

Þar ræðir hann sérstaklega hlut Ragnhildar Helgadóttur, lagaprófessors og núverandi rektors Háskólans í Reykjavík. Sat hún í svokallaðri „sérfræðinganefnd“ þingmannanefndarinnar sem undirbjó ákærur á hendur Geir og þremur öðrum ráðherrum í ríkisstjórn hans.

Af gögnum og orðum Geirs má sjá að Ragnhildur var afdráttarlaus í því að ákæra ætti Geir í málinu, meðan aðrir sérfræðingar stigu varlegar til jarðar (bls. 434-435) og er Geir eðli máls samkvæmt ósáttur við það mat lögfræðiprófessorsins.

Það er hins vegar allnokkru síðar í bókinni sem Geir leggur til Ragnhildar með nokkuð sérstökum hætti. Það er í lýsingu hans á afar fjölmennum stuðningsmannafundi sem haldinn var í Norðurljósasal Hörpu 7. júní 2011, sama dag og málið gegn Geir, einum ráðherra, var þingfest í Landsdómi.

Tveir gamlir vinir

Þar lýsir Geir í stuttu máli stemningunni á fundinum og nefnir til sögunnar nokkra af þeim sem sóttu fundinn. Þar segir hann: „Nokkru aftar sátu hjónin Ragnhildur Helgadóttir fyrrverandi ráðherra og Þór Vilhjálmsson fyrrverandi hæstaréttardómari, gamlir vinir okkar Ingu Jónu, sem sýndu stuðning sinn í verki með ýmsum hætti.“ (Bls. 463).

Fleiri orðum fer Geir ekki um málið. En ljóst er hvert hann er að fara. Ragnhildur, ráðherrann fyrrverandi, er alnafna og amma prófessorsins. Dómarinn, bæði við Hæstarétt og reyndar sjálfan Mannréttindadómstól Evrópu, var afi hennar.

Þetta reynslumikla fólk var greinilega á öndverðum meiði við prófessorinn. Sagan hefur dæmt að reynslan skipti sköpum þegar gjörningaveðrið í kjölfar bankahrunsins gekk yfir af sínum alkunna þunga.