Innlent | Morgunblaðið | 14.6.2025 | 16:10

Smávirkjunin sem varð að stórmáli

„Ég upplifi þetta sem einhvern ótta hjá þeim því að …

Þegar Axel Helgason og eiginkona hans keyptu jörðina Þórisstaði í Svínadal í Hvalfirði árið 2020 sáu þau fyrir sér að reisa litla vatnsaflsvirkjun til heimabrúks í á sem rennur um landið. Það að fá leyfi fyrir framkvæmdinni hefur verið um þriggja ára barátta sem ekki sér enn fyrir endann á. Nágrannadeilur koma við sögu en Axel er fyrst og fremst ósáttur við framgöngu Hvalfjarðarsveitar í málinu. Hann telur hana ósanngjarna og brjóta gegn jafnræðisreglu stjórnsýslulaga.

Landamörk Þórisstaða liggja í miðri Kúhallará þar sem jörðin mætir landi Ferstiklu annars vegar og Hrafnabjarga hins vegar. Í skýrslu á vegum Samtaka sveitarfélaga á Vesturlandi, sem út kom árið 2020, kemur fram að áin sé einn af mögulegum virkjanakostum á svæðinu og að mögulegt uppsett afl sé 216 kW.

Axel og sjölskylda fluttu á Þórisstaði í Svínadal árið 2020. mbl.is/Karítas

Vildu virkja bæjarlækinn

Þegar Axel og fjölskylda fluttu á jörðina voru þau strax ákveðin í að nýta þennan kost, þó ekki að fullu þar sem þau stefndu aðeins á að reisa smávirkjun sem væri undir 100 kW og þyrfti þar með ekki virkjunarleyfi fyrir.

Það sem dreif þau áfram var ekki fjárhagslegur ávinningur, þar sem smávirkjanir standa yfirleitt ekki undir kostnaði, heldur fyrst og fremst sjálfbærnisjónarmið.

Fjölskyldan grennslaðist fyrir um hvort heimild væri fyrir framkvæmdinni í aðalskipulagi svæðisins en var tilkynnt af skipulagsfulltrúa sveitarfélagsins að svo væri ekki. Úr varð að þau óskuðu eftir að ráð yrði gert fyrir framkvæmdinni í nýju aðalskipulagi sem þegar var í vinnslu og var það samþykkt.

Hættu að svara

Nýtt skipulag tók gildi árið 2023 og leitaði Axel þá til nágranna sinna á Ferstiklu og Hrafnabjörgum til að fá leyfi þeirra fyrir framkvæmdinni. Báðir landeigendur tóku vel í hugmyndina og gáfu munnlegt samþykki en þegar Axel óskaði eftir að samkomulagið yrði gert formlegt með undirritun samnings kvað við annan tón. Eigendur Hrafnabjarga hættu að svara Axel og skrifuðu ekki undir.

Þetta setti strik í reikninginn, sér í lagi vegna þess að inntaksmannvirki virkjunarinnar, 4-8 metra langur og eins metra hár veggur sem koma átti fyrir í Kúhallará, átti að koma að landi Hrafnabjarga en um er að ræða eina staðinn í ánni þar sem raunhæft er að hafa mannvirkið.

Kort/mbl.is

Axel greindi frá þessari stöðu í greinargerð með umsókn um framkvæmdaleyfi fyrir virkjuninni sem send var Hvalfjarðarsveit í desember 2023 en tók jafnframt fram að þetta þyrfti ekki að stöðva framkvæmdina.

Bara lítill veggur

„Búið var að fá munnlegt samþykki án skilyrða frá eigendum beggja jarðanna fyrir áformum um virkjun, en eigendur Hrafnabjarga hafa ekki séð ástæðu til að svara á neinn hátt bréfum eða tölvupóstum vegna umleitana um gerð skriflegs samnings um áformin. Því er líklegt að það komi til þess að sú leið sem kemur fram í 67. gr. vatnalaga [6] verði farin og beiðni um eignarnám verði send til umhverfisráðherra vegna mögulegrar byggingar inntaksmannvirkis fyrir landi Hrafnabjarga. Beiðni um leiðbeiningar vegna mögulegs eignarnáms voru sendar ráðuneytinu og ráðuneytið hefur svarað þeim,“ segir í greinargerðinni.

Að sögn Axels er annar kostur að hafa inntaksmannvirkið aðeins í þeim helmingi árinnar sem tilheyrir Þórisstöðum en sá kostur er töluvert verri þar sem aðstæður yfir vetrartímann skapa vatnsleysi vegna ísa.

„Þetta inntaksmannvirki er bara lítill veggur, það er ekkert lón eða neitt,“ segir Axel í samtali við Morgunblaðið og bætir við að landeigendur á Hrafnabjörgum hafi verið upplýstir um að sjálfsagt væri að greiða fyrir samning samkvæmt fordæmum um samninga vegna annarra virkjana.

Ótti við ákvarðanir

Enginn botn hefur enn í dag fengist í umleitanir Axels við eigendur Hrafnabjarga en leiða má líkur að því að það veður sem sveitarstjórn fékk af þessum samskiptum hafi haft áhrif á meðferð hennar á umsókn Axels um framkvæmdaleyfi. Sem fyrr segir telur hann þá meðferð bæði óeðlilega og ósanngjarna.

„Ég upplifi þetta sem einhvern ótta hjá þeim því að þau hafa vitneskju um að landeigandi sem hefur búið hérna um langa tíð hafi ekki veitt okkur leyfi og þetta er einhver ákvarðanafælni,“ segir Axel og bætir við að samkvæmt upplýsingum frá Hvalfjarðarsveit hafi engin formleg athugasemd vegna framkvæmdarinnar borist, aðeins greinargerð Axels.

Í aðdraganda þess að hann sendi umsóknina til sveitarfélagsins leitaði hann til skipulagsfulltrúa þess til að kanna hvort hann teldi að framkvæmdin þyrfti að fara í deiliskipulag. Axel vill eftir fremsta megni forðast það enda um mjög dýrt og langt ferli að ræða, en dæmi eru um að það hafi tekið 28 mánuði að koma einföldu deiliskipulagi í gegnum lögbundið ferli hjá sveitarfélaginu.

Eini staðurinn þar sem mögulegt er að hafa inntaksmannvirkið er fyrir ofan þennan foss en þar mætir land Þórisstaða landi Hrafnabjarga. mbl.is/Karítas

„Ég held að það hafi verið vendipunkturinn“

Skipulagsfulltrúinn svaraði að það færi eftir „umfangi og ásýnd“ framkvæmdarinnar hvort farið yrði fram á deiliskipulag og upplýsti jafnframt um að leitað yrði álits hjá Skipulagsstofnun, eins og hefð væri fyrir. Eftir ítrekað svarleysi upplýsti Axel skipulagsfulltrúann um að hann hefði þegar ráðfært sig við starfsmann stofnunarinnar sem teldi að ekki væri þörf á deiliskilulagi.

„Ég held að það hafi verið vendipunkturinn að því að hann ákvað að biðja ekki um álit Skipulagsstofnunar, því hann vissi niðurstöðuna,“ segir Axel.

Lögfræðiálitið óvenjulegt

Í stað þess að leita til Skipulagsstofnunar réð sveitarfélagið lögmann til að veita álit en Axel segir það mjög óvenjulegt.

„Sveitarfélagið hefur aldrei gert það áður og það er algjört lykilatriði. Sveitarfélagið hefur alltaf leitað álits Skipulagsstofnunar um hvort gera þurfi deiliskipulag eða ekki en aldrei lögmanns. Það er nánast lögbundið ferli, í skipulagslögum stendur að ef vafi leikur á skuli leita til Skipulagsstofnunar og sveitarfélagið hefur ávallt gert það hingað til.“

Spurður af hverju hann telji að ákveðið hafi verið að leita frekar til lögmanns segir Axel það líklega vera vegna þess að sveitarfélagið hafi viljað fá ákveðna niðurstöðu í málinu, þ.e. að framkvæmdin þyrfti að fara í deiliskipulag.

Í bakgrunni myndarinnar má sjá svæði þar sem 15 - 22 fermetra stöðvarhús á að rísa en auk inntökumannvirkisins væri um að ræða einu sýnilegu ummerki framkvæmdarinnar. Lögfræðingur á vegum sveitafélagsins telur óljóst hvort að framkvæmdin samrýmist byggðamynstri svæðisins en til samanburðar eru rusalagámarnir sem sj´st í forgrunni álíka stórir og fyrirhugað stöðvarhús. mbl.is/Karítas

Furðulegt álit

Máli sínu til stuðnings bendir Axel á niðurlag lögfræðiálitsins sem hann telur bera með sér að niðurstaða þess hafi verið fyrirframákveðin, en þar segir meðal annars „að nokkur vafi sé á því hvort greind framkvæmd samræmist byggðarmynstri Hvalfjarðarsveitar“.

Þessi rök telur Axel fráleit enda yrðu sýnileg ummerki framkvæmdarinnar aðeins fyrrnefndur inntaksveggur og stöðvarhús sem ekki yrði stærra en 22 fermetrar.

Á grundvelli lögfræðiálitsins hafnaði sveitarstjórn beiðni um framkvæmdaleyfi fyrir virkjuninni og fór fram á að hún færi í deiliskipulag. Þá var beiðni Axels um að fá að koma fyrir sveitarstjórn til að kynna áformin hafnað auk þess sem formaður skipulagsnefndar sá ekki ástæðu til að svara ítrekuðum erindum um að fá að kynna áformin fyrir nefndinni.

Axel bendir á að engin hefð sé fyrir því að stakar framkvæmdir í sveitarfélaginu fari í deiliskipulag, jafnvel þegar um sé að ræða mun viðameiri framkvæmdir á borð við námugröft upp á rúmar 2 milljónir rúmmetra.

„Það fylgir enginn rökstuðningur því að okkar framkvæmd, ein framkvæmda í sveitarfélaginu frá stofnun þess, þurfi að fara í deiliskipulag. Engin önnur stök framkvæmd sem heimild er fyrir í aðalskipulagi hefur þurft að fara í deiliskipulag,“ segir Axel.

Samrýmist ekki lögum

Axel hefur óskað eftir endurupptöku á úrskurði úrskurðarnefndar um umhverfis- og auðlindamál, en úrskurðarnefndin staðfesti höfnun sveitarfélagsins. Í vikunni sendi Hvalfjarðarsveit inn umsögn vegna endurupptökubeiðninnar þar sem lagst er gegn henni.

Þá sendi Axel sömuleiðis formlega kvörtun yfir framgöngu Hvalfjarðarsveitar til innviðaráðuneytisins. Ráðuneytið komst að þeirri niðurstöðu að stjórnsýsla sveitarfélagsins samrýmdist ekki lögum og að þörf væri á leiðbeiningum ráðuneytisins við frekari meðferð málsins.

„Það er engan veginn hægt að sjá að þeir fylgi jafnræðisreglu stjórnsýslulaga við afgreiðslu okkar umsóknar. Þau hafa ekki lagt fram nein gögn til að rökstyðja ákvörðun sína og neita að svara spurningum mínum sem hefðu leitt í ljós hvort jafnræðis væri gætt, segja við úrskurðarnefndina að þær séu óviðkomandi,“ segir Axel en umræddar spurningar fela meðal annars í sér hvort áður hafi verið leitað til lögmanns, í hvaða öðrum einstaka framkvæmdum hafi verið gerð krafa um deiliskipulag og hvers vegna ekki hafi verið leitað til fagaðila á borð við Skipulagsstofnun við ákvörðunarferlið.

Axel hefur áfríað niðurstöðu Hvalfjarðarsveitar í málinu. mbl.is/Karítas

Ekki á móti virkjunum

Jökull Helgason er deildarstjóri umhverfis- og skipulagsdeildar Hvalfjarðarsveitar en hann telur gagnrýni Axels í garð sveitarfélagsins ekki á rökum reista.

„Sveitarfélagið hefur ekkert á móti virkjun og það er heimild fyrir því samkvæmt aðalskipulagi en sveitarfélagið fór fram á að gert yrði deiliskipulag og þar við situr,“ segir Jökull.

Spurður af hverju ákveðið hafi verið að leita lögfræðiálits í stað þess að leita til fagaðila á borð við Skipulagsstofnun við vinnslu málsins segir Jökull að sveitarfélagið sé með lögfræðing sem það vinnur mörg mál með og að ekki sé fótur fyrir þeirri gagnrýni að það heyri til undantekninga að leita til lögfræðings í málum sem þessum.

Hafði sjálfur samband við skipulagsstofnun

Þá bætir hann við: „Það var alveg leitað til Skipulagsstofnunar, ég gerði það sjálfur.“

Hvað hafði Skipulagsstofnun um málið að segja?

„Ég get ekki sagt frá því en svar Skipulagsstofnunar er yfirleitt á þá leið að sveitarstjórn stjórni því sjálf hvort farið verði fram á deiliskipulag eða ekki.“

Þá bendir Jökull á að önnur virkjun af svipuðu tagi sé í sveitarfélaginu og að í því tilviki hafi sömuleiðis verið farið fram á deiliskipulag.

Í samtali við Morgunblaðið hefur eigandi Þórisstaða þó haldið því fram að ekki sé um sambærilegt mál að ræða þar sem deiliskipulag lá þegar fyrir á svæði þeirrar virkjunar og því óumflýjanlegt að fara í breytingarferli á því. Ekkert deiliskipulag er hins vegar í gildi á landi Þórisstaða. Þá telur hann framkvæmdirnar heldur ekki sambærilegar þar sem virkjunin sem þegar er til staðar í sveitarfélaginu er með uppistöðulóni en Þórisstaðavirkjun yrði rennslisvirkjun.

Vildu ekki tjá sig

Við vinnslu fréttarinnar náði Morgunblaðið hvorki í formann né varaformann umhverfis-, skipulags-, náttúruverndar- og landbúnaðarnefndar Hvalfjarðarsveitar en aðrir nefndarmenn vildu ekki tjá sig um málið.

Þá hafði blaðamaður sömuleiðis samband við ábúanda á Hrafnabjörgum sem ekki vildi ræða málið.