Innlent | Morgunblaðið | 21.6.2025 | 20:17

Ástríðan, handverkið og löngunin til að skapa

„Ef ferill minn er skoðaður sést að kómík er mjög ríkur þáttur í mjög mörgu sem ég hef sett saman og fléttast eiginlega alltaf á einhvern hátt inn í,“ segir Þórarinn. Morgunblaðið/Karírtas

Dreymt bert er bók sem geymir safn áður birtra prósaljóða og örsagna eftir Þórarin Eldjárn.

„Þarna eru samankomin öll prósaljóð og örsögur, 49 talsins, sem áður hafa birst í ljóðabókum mínum og eins nokkrar örsögur úr smásagnasafninu Margsaga. Inga María Brynjarsdóttir myndlýsir bókina út frá allnokkrum textum að eigin vali. Hún er frábær myndlistarmaður sem tekst einstaklega vel að láta teikningarnar kallast á við ljóðin eða sögurnar og gefa þeim nýja vídd,“ segir Þórarinn.

„Þessi bókmenntategund hefur alltaf heillað mig og er reyndar í mikilli uppsveiflu hér um þessar mundir. Það má til dæmis nefna merka bók, Með flugur í höfðinu, sem Kristín G. Jónsdóttir og Óskar Árni Óskarsson gáfu út 2022 á vegum Forlagsins og skrifuðu ítarlegan formála. Þetta er sýnisbók íslenskra prósaljóða og örsagna, allt frá Jóni Thoroddsen yngri og til vorra daga. Hún kom út þegar einmitt voru liðin 100 ár frá því Jón gaf út Flugur sínar. Í fyrra kom svo út á íslensku það verk sem segja má að hafi á sínum tíma orðið til að staðfesta prósaljóðið sem sérstaka bókmenntategund, Parísardepurð, stutt ljóð í lausu máli, eftir Baudelaire í glæsilegri þýðingu Ásdísar Rósu Magnúsdóttur.

Meðal núlifandi höfunda sem sinna þessu vel má nefna Gyrði Elíasson, áðurnefndan Óskar Árna, Sigurbjörgu Þrastardóttur og Elísabetu Jökulsdóttur ásamt mörgum öðrum, ekki hvað síst ritlistarnemum sem iðulega hafa gefið út sýnisbækur sínar með textum af þessu tagi. Enda hentar formið líklega mjög vel þeim sem eru að stíga fyrstu skrefin á skáldabraut og hafa kannski ekki enn komist að því hvort veðja skuli á prósa eða póesíu.“

Þórarinn bætir við: „Það er dálítið á reiki hver sé munurinn á prósaljóði og örsögu. Erfitt um að dæma. Kannski má segja til prufu að í prósaljóði séu ljóðrænni tök á tungumálinu en í örsögu. Og í örsögu þá frekar einhvers konar sögubláþráður hafður í öndvegi og minna skeytt um að orðalagið sé skáldlegt. Stundum blandast þetta saman þannig að ekki verður greint þar á milli. Ætli sé þá ekki bara einfaldast að nota sömu aðferð og ég sá einu sinni hjá bandarískum rithöfundi, Richard Ford, sem þurfti að skilgreina hvað smásaga væri. Hann endaði með því að segja að sennilega væri sú skilgreining best að smásaga sé sá texti sem höfundurinn segir að sé smásaga.“

Allt innan seilingar

Dreymt bert kemur út hjá Gullbringu sem er forlag Þórarins og Unnar Ólafsdóttur konu hans. Í fyrra gáfu þau út bókina 100 kvæði í tilefni af hálfrar aldar höfundarafmæli Þórarins. Kvæðin valdi Kristján Þórður Hrafnsson úr öllum ferlinum en fékk fyrirmæli um að undanskilja barnaljóð, prósaljóð og hagmælsku.

Spurður hvort honum hafi farið að þykja erfitt að gefa út hjá öðrum segir Þórarinn: „Nei, það var aldrei neitt erfitt, allt í ljúfustu löð. Þetta á sér gamla sögu. Fyrsta bókin mín, Kvæði, var eiginútgáfa 1974 og svo gáfum við Unnur út tvær bækur á níunda áratugnum undir merkjum Gullbringu. Smásagnabókin Margsaga kom 1985 og skáldsagan Skuggabox 1988. Loks ritröðin Lespúsl 2018. Allt mjög athyglisverð og skemmtileg reynsla. Svo hefur öll þróun í þessum geira verið þannig að æ auðveldara gerist að taka málin í eigin hendur og fækka milliliðum. Afraksturinn verður meiri fyrir höfundinn sjálfan.

Ég bý auðvitað að því að vera þekktur höfundur og er líka í þeirri góðu aðstöðu að fjölskyldan getur gengið í málin. Unnur annast öll praktísku atriðin og Halldór sonur okkar sér um umbrot og hönnun. Þannig að þetta er allt innan seilingar.

Ég ætti ekkert auðvelt með að ganga fyrir forleggjara og fara að stinga upp á og jafnvel væla um að núna þurfi að gera þetta eða hitt fyrir mig. Og hef líka svo sem fullan skilning á því að þar sem margir höfundar raða sér á garðann er ekki hægt að gera vissa hluti fyrir einn, án þess að hinir heimti það líka. Þetta er eins og með börnin, það má ekki gefa einu sælgæti og segja hinum að þau fái ekki neitt.

Efnið í þessari bók er endurbirt og þess vegna höfum við sama útlit á henni og 100 kvæðum. Sumt birtist fyrir meira en 40 árum. Það er full ástæða til að taka slíkt dót fram öðru hverju og leyfa því að viðra sig í nýju samhengi og ekki síst fyrir nýtt fólk sem var ekki einu sinni fætt þegar bækurnar komu út. Þessu mættu útgefendur sinna betur, halda efni að lesendum og gera það tiltækt þó það hafi komið út fyrir mörgum árum.“

Ekkert fræðingagoð

Ferillinn er orðinn langur, hvernig hefur þér gengið að lifa af skáldskapnum?

„Það hefur gengið vel. Bækur komu út og seldust þokkalega. Síðan var maður svo heppinn að fá starfslaun í svo og svo marga mánuði á ári, stundum lítið en oft eitthvað. Þegar þetta kemur allt saman ásamt ýmsu tilfallandi komst maður gjarnan upp í tekjur á við venjulegan kennara. Ég bið ekki um neitt meira.“

Hefurðu ekki yfirleitt fengið góða dóma fyrir verk þín?

„Jú, jú, það held ég. Ég man ekki eftir að hafa nokkurn tíma verið tekinn gjörsamlega á beinið eða rakkaður niður með látum. En ég hef aldrei verið neitt sérstakt fræðingagoð. Ég hef oft orðað það á nokkuð hrokafullan hátt: Ég sit uppi með lesendurna. Ég veit að sumum þykir það ekki nógu gott en ég er hæstánægður með það. Til hvers væri maður annars að þessu?

Minn ferill er fjölbreyttur, ég hef ort ljóð af öllu tagi, ekki síst fyrir börn. Frumsamdar barnaljóðabækur eru orðnar tíu. Svo hef ég skrifað ógrynni af smásögum og þær hafa líka farið víða, og síðan allnokkrar skáldsögur. Auk þess þýtt ótalmargt, allt frá ABBA til Shakespeares. Þessu hefur öllu verið vel tekið.“

Þú nefnir barnaljóðabækurnar sem hafa verið sívinsælar. Hefurðu áhyggjur af minnkandi bóklestri barna?

„Já, ég hef áhyggjur af því að bóklestur hætti að þykja sjálfsagt mál. Úr skólakerfinu fréttist að þar séu heilu herskararnir af börnum sem í raun og veru geti ekki tileinkað sér texta, nema eitthvað mjög einfalt og stutt. Þau venjist því ekki að sökkva sér ofan í texta og finna lestrarnautnina sem við þekkjum svo vel úr æsku okkar.

Þetta snýst ekki um að allt sem þau lesi þurfi að vera einhver stórkostleg klassík heldur má það vera hvað sem er ef það skapar lesánægju og kveikir lesþorsta.

Já, ég hef áhyggjur af því að þetta sé að breytast mjög mikið. Það sést til dæmis greinilega á sölutölum bóka. Það er þó mikil von í bókasöfnum og þar er margt gert til að örva lestur og bókhneigð. En það þarf sem sagt að eiga sér stað á einhvern annan hátt en þann að allir hneykslist og lemji þykkum bókum í hausinn á börnunum og skipi svo fyrir: Lesið þið nú þetta frekar en að vera sígónandi á skjá og síma.“

Hvað með gervigreindina? Storytel kynnti gervigreindarhöfund sinn fyrir ekki löngu og gervigreind er farin að þýða bækur.

„Eins og þetta er núna þá finnst mér oft eins og menn séu að leika sér. Það minnir dálítið á það þegar internetið var farið af stað og fólki þótti sniðugt að skrifa í skipun orð eins og til dæmis kúkur og piss og láta veslings tölvuna romsa upp úr sér löngum lista yfir titla á ritsmíðum á öllum tungumálum heimsins þar sem þessi íslensku orð komu fyrir. Nú finnst engum þetta sniðugt. Ég vona að það verði eins með þessi fyrirbæri.

En gervigreindin fer ekki neitt. Hún verður áfram. Ég vona að þetta endi með því að hægt verði að hemja hana og temja til gagns og fyrst og fremst til að spara sér mikið ómak.

Ég sé ekki fyrir mér að það geti gerst að gervigreind yfirtaki það að skrifa og þýða bækur. Ef mjög mikið yrði um grunsemdir um að tilteknar bækur væru skrifaðar af gervigreind þá gæti farið svo að jafnvel vammlausir höfundar, sem allt hafa skrifað sjálfir í sveita síns andlitis, sætu uppi með ásakanir um að gervigreind væri þar að verki. En varðandi bókmenntaþýðingar held ég að það sé mjög varhugavert praktískt séð að halda að gervigreind sé fær um slíkt. Jú, hugsanlega sem hjálpartæki á frumstigi vinnunnar, en á endanum verður einhver af holdi og blóði að leggja líf og sál í verkið.

Það er fyllsta ástæða til að fylgjast með þessu og vera vakandi.

Gervigreindin getur skapað hættur í sambandi við fréttaflutning, þegar hægt er að setja hvað sem er fram og gera það á afskaplega trúverðugan hátt. Láta til dæmis lifandi persónur tjá sig á mjög svívirðilegan hátt. Svo er auðvitað nóg af viðurstyggilegum stjórnvöldum úti um allan heim sem eru beinlínis að notfæra sér þetta markvisst, það er stórhættulegt og erfitt viðureignar.“

Alltaf verið seinþroska

Snúum okkur aftur að skáldaferli þínum. Hvað hefurðu lært á þessum áratugum sem þú hefur verið að skrifa?

„Það sem ég hef lært af því að fást við skáldskap er að ég vil æ meir líta á hann sem handverk. Handverk sem ég hef ástríðu fyrir. Hugur og hönd, er það ekki málið? Jú, ástríða og handverk, löngun til að skapa. Tungumálið er vettvangurinn en til að málið virki þarf auðvitað að fá hugmyndir. Ég hef lært að vera vakandi fyrir hugmyndum, hvaðan sem þær koma. Og halda alltaf áfram. Muna líka að mikla hlutina ekki fyrir sér. Þetta er ekkert stórkostlega merkilegt, eitthvað djúpt og flott og mikið. Þetta er bara það sem ég vil gera.“

Það er alltaf viss hætta á því að það sem er skemmtilegt og fyndið sé af einhverjum talið vera nokkuð léttvægt. Hefur þú fundið fyrir þessu viðhorfi?

„Ef ferill minn er skoðaður sést að kómík er mjög ríkur þáttur í mjög mörgu sem ég hef sett saman og fléttast eiginlega alltaf á einhvern hátt inn í. Það er bara þannig og ef einhverjum líkar það ekki þá skulu þeir hinir sömu bara halda sig við einhverja aðra lesningu. Það er mér algjörlega að meinalausu.“

Þórarinn verður sjötíu og sex ára í sumar en ber það engan veginn með sér. Hann virkar mjög aldurslaus. Blaðamaður spyr hvort margir hafi haft orð á þessu við hann.

„Já, stundum er fólk að segja við mig að ég líti ekki út fyrir að vera orðinn hálfáttræður. Ég svara því alltaf þannig að það sé ekkert skrýtið, enda stafi það bara af því að ég hef alltaf verið svo seinþroska.

Meðan maður heldur heilsu þá er manni engin vorkunn að hylkið sé í nokkuð þokkalegu standi. Svo hafa tímarnir breyst, það að vera kominn yfir sjötugt þýðir ekki lengur að maður sé örvasa gamalmenni eins og var kannski meira hér áður þegar fólk stritaði meira og bjó við verri kost.“

Við deyjum öll en heldurðu að það sé líf eftir dauðann?

„Ég er ekki trúaður á framhaldslíf í þeim skilningi að sálir okkar sem erum á dögum hér og nú raði sér upp á einhvern annan stað eftir dauðann og lifi þar svipuðu lífi áfram. Þar mætti þá svo sannarlega tala um offjölgunarvandamál. Þó veit ég auðvitað ekkert um þetta frekar en aðrir. Best ég tilfæri ferskeytlu eftir langafa minn, séra Kristján Eldjárn Þórarinsson. Hann orti ekki margt annað svo vitað sé. Sagt er að faðir hans hafi bannað honum það ungum. En svona er vísa klerksins:

Ef ég lifi eftir hel

er því vel að taka.

En sofi' eg um eilífð, svo er og vel,

ég sé þá ei til baka.

Sem sagt: Ef það er líf eftir dauðann þá er það bara flott, en ef það er eintómur misskilningur þá gerir það ekkert til fyrst maður veit ekki af því. Rétt eins og langafi hef ég því litlar áhyggjur af þessu.“

Lífið hættir ekki

Þórarinn og Unnur eignuðust fimm syni en tveir dóu ungir, Kristján og Ólafur. Minningarsjóður Kristjáns Eldjárns gítarleikara hefur starfað lengi og veitir árlega viðurkenningu til tónlistarmanns. Fyrst var úthlutað úr sjóðnum 16. júní 2007, þegar Kristján hefði orðið 35 ára.

„Það hefur verið mjög þýðingarmikið fyrir okkur að halda minningu Kristjáns á lofti sem tónlistarmanns. Hann var rétt tæplega þrítugur þegar hann lést vegna heilaæxlis. Þá stóð hann á þröskuldi þess að blómstra sem einn okkar besti gítarleikari og tónlistarmaður. Hann lést 2002 en tæpum fjórum árum áður, 1998, misstum við næstelsta bróðurinn, Ólaf, tuttugu og þriggja ára, hann fæddist með mikla fötlun.

Þetta hvort tveggja er eitthvað sem reyndi og reynir mikið á en þótt ótrúlegt sé heldur maður sjálfur samt áfram að lifa. Einhvers staðar hef ég ort um það að allt breytist en lífið hættir ekki. Maður leggur upp á ný, heldur áfram, en frá einhverjum nýjum stað og á allt annan hátt en áður hafði verið.

Við Unnur eigum níu barnabörn, sjö stúlkur og tvo drengi á aldrinum þrjátíu og þriggja ára til þriggja mánaða. Að auki nokkur bónusbörn með tengdadætrum. Þetta er meðal þess sem gefur lífinu gildi. Í ljósi þess að hafa misst kann maður ef til vill enn betur að meta það sem maður hefur.“

Ertu bjartsýnismaður?

„Ég er stundum mjög svartsýnn og stundum mjög bjartsýnn. Ætli svart og bjart þegar það leggst saman sé ekki einhvers staðar í miðjunni. Ég reyni samt frekar að vera bjartsýnn og hengi mig ekki mikið í fortíðarþráhyggju út af einhverju sem ekkert er hægt að gera við hvort sem er.“

Ný ljóð á leiðinni

Von er á fleiri bókum frá bókaforlaginu Gullbringu. Þar á meðal er endurprentun á 100 kvæðum sem seldist upp. Glæný ljóðabók Þórarins, Jarðtengd norðurljós, er svo væntanleg um mánaðamótin júlí/ágúst. Loks kemur svo út ný barnabók hans í vetrarbyrjun, Bangsapokinn heitir hún.

„Svo ætlum við, eins og við höfum gert undanfarin ár, að vera með listahátíð á Menningarnótt í garðinum okkar heima á Ásvallagötunni. Það verður um leið útgáfuhátíð fyrir þessar nýju bækur. Þarna verða ýmsar uppákomur, upplestur og söngur. Það er mikið til af söngtextum sem ég hef samið og þýtt sem við ætlum að láta flytja hér í garðinum. Synir okkar, allir þrír, eru tónlistarmenn. Úlfur og Halldór eru atvinnutónlistarmenn og þó margir viti það ekki þá er Ari mjög góður gítar- og bassaleikari, auk þess að geta sungið. Þeir eru með hljómsveit sem Kristján bróðir þeirra var frumkvöðull að og var stofnuð í tilefni af einu merkisafmæli Unnar. Þess vegna heitir hljómsveitin Unnar kjötvörur og treður gjarnan upp við hátíðleg tækifæri í lífi fjölskyldunnar.

Þennan sama dag, 23. ágúst, tek ég að venju þátt í Reykjavíkurmaraþoninu, hleyp 10 kílómetra, hef náð að skrúfa mig niður í kvartmaraþon. Áður, tuttugu ár í röð, hafði ég annars hlaupið hálfmaraþon á þessum degi. Þegar ég verð kominn heim úr hlaupinu og búinn í sturtu hefst hátíðin. Við hlökkum mikið til. Á hátíðinni í fyrra höfðu meira en 500 manns viðdvöl hér í garðinum, það var frábært og gott.“