Nýr Nóbell

Þegar menn hrista hausinn nú á dögum yfir því hvaða kínverska útlagaskáldi eða hvaða pólsku kellingu sé nú verið að veita Nóbelinn og hafa á orði að alltaf skuli það vera einhver óþekkt skáld úr leyndum kimum jarðarinnar sem fái þessi miklu verðlaun, þá ber að hafa í huga að einmitt slíkt jaðarskáld tók á móti verðlaununum 10. desember 1955. Halldór Laxness var lítt eða ekki þekktur utan hins "germanska" og sósíalíska menningarsvæðis, suðurlandabúar þekktu hann vart og New York Times þurfti að klóra sér í kollinum til að muna að einhvern tíma hafði komið út eitthvað þar vesturfrá sem hét "Independent People". Eins og ævisagnaritari Halldórs, nafni hans Guðmundsson, bendir á voru viðbrögð Þjóðverja líka blendin og höfðu þeir þó greiðari aðgang að verkum hans í þýðingum en flestar aðrar þjóðir. En þá strax og ætíð síðan höfum við Íslendingar sótt til verðlaunanna mikinn andlegan styrk. Hugmyndin um okkur sjálf í heiminum hefur í 50 ár átt sér verðmæta innistæðu í Nóbelspeningi Halldórs Laxness. Og þótt fleiri stoðir standi nú undir brothættri sjálfsmyndinni á alþjóðavettvangi en fyrir hálfri öld, er tilhneigingin sterk til að réttlæta allt okkar vafstur hér á eyjunni með vísun til þessarar viðurkenningar: Bókmenntir okkar skópu í það minnsta einn Nóbelsverðlaunahafa. Menning sem stendur undir þannig manni er samkeppnisfær við hvað sem er.

Halldór fékk Nóbelsverðlaunin vegna sagnagerðar sinnar og vegna þess að hann skrifaði á móðurmáli sínu, endurreisti það sem bókmenntamál, ef marka má opinberar yfirlýsingar sænsku akademíunnar. Almennt hafa Íslendingar skilið verðlaunin svipuðum skilningi og þar mest fest í sessi draum sem oft hefur verið hæðst að, en er einmitt þess vegna sannur. Þetta er draumurinn um að íslensk menning geti í fyllingu tímans af sér nýjan Nóbelhöfund sem standi á herðum Halldórs, hafi til að bera svipaðan epískan þankagang, og megni að vera svo stór í sniði að veröldin hlusti á hann. Grundvöllur þessa draums hefur á síðustu árum styrkst ef eitthvað er. Umræðan um Halldór hefur verið gríðarleg, enda hafa tveir ævisagnaritarar keppst við að túlka verk hans og ævi með tilheyrandi andlegu landvinningastríði sem sýnir að innistæðan í Nóbelspeningnum er á háum kúrsi. Samtímis hefur vegur Halldórs út um veröldina vaxið. Myndarlegar útgáfur Steidl forlagsins í Þýskalandi og Vintage og Harvill Press í Bandaríkjunum og Bretlandi hafa tengt Halldór enn kirfilegar við heimsbókmenntirnar og nýjar útgáfur verka hans víða um heim sýna að í augum bókmenntafólks er eftir einhverju að slægjast þar sem eru verk Halldórs. Því er ekki fjarri lagi að ætla að íslenskur höfundur sem í senn byggði á epískri sagnahefðinni sem Halldór festi í sessi og umskapaði hana í ljósi nýrra tíma eigi möguleika á heimsbókmenntamarkaðnum. Það væri þá aldrei að við fengjum nýjan Nóbel.

Halldór Laxness var sjálfur duglegur að leggja niður hvernig bæri að skilja hlutskipti sitt í menningarsögunni, stöðu sína og mikilvægi. Í ótal greinum, fyrirlestrum og ræðum mótaði hann, einkum á efri árum, hugmyndina um sagnaskáldið sem rís upp úr þjóðardjúpinu með þúsund ára menningararf í blóðinu og skapar verk sem tjá öfgar og ógnir lífsins við ysta haf - rödd þjóðarinnar. Hann leit á sig sem lið í keðju sem teygði sig frá hinum miklu höfundum Íslendingasagna og inn í nýja öld. Hann var arftaki nafnlausra manna sem tendruðu bál sem síðan kulnaði og breyttist í glæður sem rétt tírðu í aumum hreysum en var haldið lifandi af þeim sem gengu gegnum niðurlægingu þjóðar sinnar og menningar með höfuðið hátt, þess fullvissir að stórfenglegar bókmenntir gera mennina mikla, sama hvernig er annars háttað um veraldargengi þeirra. Þessir menn settust við skriftir eftir að löngu dagsverki var lokið eða urðu þá svo frávita af kalli skáldskaparins að þeir glutruðu öllu frá sér, misstu frá sér börnin og kúna og horfðu upp á féð horast niður og hundinn drepast úr pest, allt vegna þess að skáldskapurinn, fræðin og sögurnar og þeirra mikla erindi höfðu vitjað þeirra. Aftur og aftur skynjar maður hve heillaður Halldór var af þessu andlega þreki, af miskunnarleysi þessarar menningar sem heimtaði efnislega hamingju og samneyti við annað fólk í skiptum fyrir að fá að yrkja samansúrraða hringhendu eða semja þátt um einkennilega menn. Þessi þróunarkenning menningarinnar með sínum nietzscheísku hátónum hefur þrátt fyrir krítískar aðfinnslur - bækur og greinar Jóns Karls Helgasonar koma hér upp í hugann - lifað góðu lífi og stingur sér regulega niður þegar sögulegt samhengi íslenskra bókmennta ber á góma. Því undir blundar vonin um að aftur komi Nóbelinn úr þessari átt.

Sá hængur er þó á að undanfarin ár hefur sænska akademían ekki verið sérlega upptekin af þess háttar höfundum. Hún hefur einmitt beint sjónum sínum að þeim sem hafa á einhvern hátt gengið gegn þjóðmenningu heimalands síns og sem eiga sér grundvöll í alþjóðlegu samhengi fremur en þjóðlegu. Nýjasti Nóbelsverðlaunahafinn, Harold Pinter, er vissulega breskur höfundur og þeir verða í raun ekki breskari, en hann er ekkert epískt stórskáld, leikverk hans í "fullri lengd" eru sárafá, ein sjö, átta talsins, og heildarverk hans rúmast auðveldlega í einu hrísgrjónapappírsbindi líkt og þeim sem Frakkar gefa sín stórskáld út í. Nóbelsverðlaunahafinn Elfriede Jelinek er einskonar innlægur uppreisnarmaður í sínu heimalandi, Austurríki, og finnst fátt jafn andstyggilegt og austurrísk þjóðmenning. Raunar hefur það verið megineinkenni austurrískra höfunda um langt skeið að vera í uppreisn gegn menningunni sem ól þá af sér, andstaða sem verður stundum að hálfgerðu stríði. Séð á þann hátt er Jelinek kannski verðugur fulltrúi síns heimalands, en Nóbelsverðlaun hennar eru ekki tilkomin vegna þess að hún lærði kvæði af þjóðinni sem hún flutti henni svo aftur í nýjum búningi og kallaði hana ástmey sína. Þau eru veitt vegna þess að hún skrifar málamiðlunarlausar bókmenntir um valdagerðir vestrænna samfélaga: hina karlmiðaða, tuddalegu og valdníðandi menningu sem aldrei má sjá neitt í friði og sækir sér kraft með því að leggja undir sig náttúruna, konuna, vötnin, vindinn og himininn. Baksvið hennar er pólitískt og alþjóðlegt og viðurkenning hennar á sér hugmyndalegan samhljóm í femínisma, afbyggingu og öðrum slíkum gagnrýnisstraumum. Í raun hafa aðeins tvö "þjóðskáld" verið verðlaunuð á síðustu árum þeir Günter Grass og Derek Walcott, sem hvorir um sig hafa gefið sögu þjóða eða heimasvæða sinna mál og búið því ósagða mikilfenglegan búning í skáldskap. Slíkir höfundar eru sannarlega til enn, en það verður að teljast fremur ósennilegt að slíkur höfundur komi héðan úr Norðrinu og hreppi Nóbel í bráð.

Hinar miklu sagnabókmenntir samtímans koma nefnilega frá löndum þar sem blöndun og skörun þjóðanna, auðæfanna og trúarbragðanna hefur skapað tröllauknar andstæður og átök - efnið sem mikill sagnaskáldskapur er gerður úr. Íslenskur veruleiki samtímans, þessi skrítna þéttbýlis- og markaðsmenning sem stundum virðist eiga sér sjálfseyðingarhvötina að sinni dýpstu þrá, er ekki sami skurðpunktur og Halldór Laxness hafði fyrir augunum. Á tímum þar sem menningarleg réttlæting er ekki einvörðungu sótt í Nóbelinn heldur í Grammy verðlaunin, Óskarinn eða MTV-verðlaunin eða þess vegna verst klæddu konu ársins í People , er upphaf menningarlegrar sjálfsvirðingar langt í frá bundið samþykki sænsku akademíunnar. Það ætti engan að styggja að segja að menningarlegt sjálfsstyrkingarhlutverkið sem bókmenntirnar höfðu lengstum hefur færst yfir til dægurtónlistarinnar. Og þar gerist nokkuð merkilegt sem undirstrikar enn "málleysi" hinnar nýju menningarsjálfsmyndar okkar. Textar Sigurrósar eru nefnilega ekki nema að litlu leyti á íslensku. Þeir hafa tekið stökkið frá orðlistinni sem kotbændurnir þreyðu þorrann fyrir að fá að njóta yfir til hins alþjóðlega og ósvæðisbundna tungumáls - hvergilenskunnar. Erindið við heiminn er þar með laust úr viðjum móðurmálsins og er statt í mállegri vídd þar sem boðskiptin eru horfin en leyndardómurinn einn eftir - draumaland hinnar ljóðrænu þrár. Á því gullaldarskeiði sem sannarlega hefur ríkt í íslenskum sagnabókmenntum undanfarin 25 ár hefur stór hópur íslenskra höfunda náð að þroska rödd sína og móta, meira eða minna meðvitað í framhaldi af sagnagerð Halldórs. Afraksturinn er fjölbreytni og áhugi lesenda á íslenskum bókmenntum. Þessi blómlegi tími hefur sótt andlegan stuðning til innistæðunnar í Nóbelnum en nú ganga íslenskir höfundar í æ ríkari mæli óstuddir um lönd heimsbókmenntanna og reyna að hasla sér þar völl án stuðnings af Halldóri og Íslendingasögum. Ef hinn nýi Nóbel kemur einhvern tíma er hins vegar afar líklegt að hann verði ekki á vegum þeirrar epísku sagnagerðar sem gerði Halldór Laxness að miklum höfundi. Kannski verður það sá töframaður sem fundið hefur leiðina sem gullgerðarlistamenn allra tíma hafa leitað að: Veginn að hjartanu gegnum hvergilensk tákn sem opinbera lífið og samhengi þess gegnum hugljómun og hrifningu.