Eldflaugaskjöldur í Evrópu

Eftir Ásgeir Sverrisson

asv@mbl.is

Líkur hafa aukist á að áform Bandaríkjamanna um að koma upp varnarkerfi gegn eldflaugum í Evrópu verði að veruleika. Stjórnvöld í Póllandi og Tékklandi hafa lýst yfir áhuga á að hýsa búnaðinn sem kerfinu fylgir og á dögunum var frá því skýrt að hátt settir embættismenn hefðu rætt þann möguleika að slíku varnarkerfi yrði jafnframt komið fyrir í Bretlandi. Nokkra athygli vekur að andstæðingar slíkra varna skuli ekki hafa látið til sín taka af meiri þunga en raun ber vitni.

Þá stöðu mála má ef til vill skýra með tilvísun til þeirra herskáu ummæla sem borist hafa frá Íran að undanförnu enda er kerfið m.a. hugsað til að unnt reynist að bregðast við mögulegum ógnunum af hálfu ráðamanna þar.

Áætlun um evrópskan "eldflaugaskjöld" minnir vísast marga á orðræðu kalda stríðsins. Áformin má enda rekja til geimvarnaráætlunar þeirrar sem unnið var að í Bandaríkjunum í forsetatíð þeirra Ronalds Reagans og George Bush, föður núverandi forseta. Áætlunina kynnti Reagan í frægri ræðu er hann hélt í marsmánuði árið 1983 þegar hann gerði grein fyrir þeirri tillögu sinni að þróað yrði varnarkerfi í geimnum sem fært myndi reynast um að tortíma aðvífandi eldflaugum og þannig hefta kjarnorkuárás. Áætlun þessi kallaðist SDI (e. "Strategic Defense Initiative") en andstæðingar hennar töldu vísindaskáldskap hér á ferð og kenndu hugmynd kvikmyndaleikarans gamla við bíómyndirnar um "stjörnustríðið" (e. "Star Wars").

Mörgum þótti allt frá upphafi vega sýnt að geimvarnaráætlunin yrði ekki að veruleika. Og það mat reyndist rétt. Á hinn bóginn fóru fram merkar rannsóknir og tilraunir innan vébanda hennar og hún átti án nokkurs vafa þátt í að stytta kalda stríðið.

Samhæft ratsjár- og eldflaugakerfi

Áætlunin um "Evrópuskjöldinn" er mjög einfölduð útgáfa af kerfi því sem Reagan forseti lét sig dreyma um. Í stað búnaðar í geimnum verður kerfið "jarðbundið" í eiginlegri og yfirfærðri merkingu. Gert er ráð fyrir að ratsjárkerfi verði komið fyrir í Tékklandi og Pólverjar taki við tíu skotpöllum fyrir varnarflaugar. Hugmyndin er sú að kerfin verði öldungis samhæfð þannig að ratsjárkerfið greini og kortleggi flug eldflauga sem óvinaríki kunna að skjóta á loft. Búnaðurinn mun síðan ræsa gagnflaugarnar í Póllandi, stýra þeim að eldflaugum óvinarins og tortíma þeim.

Bandaríkjamenn ráða nú þegar yfir slíku varnarkerfi. Þar vestra er að finna tvær eldflaugastöðvar, í Kaliforníu og Alaska. Talið er að þær hýsi alls 16 skotpalla fyrir gagnflaugar.

Fulltrúar bandarískra stjórnvalda hafa sótt málið af vaxandi þunga á undanliðnum árum og viðbrögð ráðamanna í Póllandi og Tékklandi hafa verið jákvæð. Verulegur skriður hefur komist á umræðuna um "Evrópuskjöldinn" á síðustu mánuðum og ákvörðun gæti legið fyrir í sumar. Skoðanakannanir sýna hins vegar að veruleg andstaða er í röðum alþýðu manna við áform þessi í löndunum tveimur. Í pólitísku tilliti kann því að reynast erfitt að hrinda áætluninni í framkvæmd.

Í bréfi sem Victoria Nuland, sendiherra Bandaríkjanna hjá Atlantshafsbandalaginu (NATO), sendi aðildarþjóðunum 23. janúar sl. er gerð grein fyrir "eldflaugaskildinum" og er þar vísað sérstaklega til mögulegrar þátttöku Breta í áætluninni auk þess sem vikið er að dönsku ratsjárstöðinni í Thule á Grænlandi. Til greina þykir koma að uppfæra og nýta búnað sem þar er að finna í þessu skyni. Fram kemur og að hugsanlega verði leitað til annarra NATO-þjóða eftir aðstoð. Þær upplýsingar fengust í utanríkisráðuneytinu íslenska að ekki hefði verið leitað eftir aðkomu Íslendinga að kerfinu.

Járnbrautarlest án hemla

Rússar eru æfir vegna áforma Bandaríkjamanna en almennt má segja að andstaða við þau sýnist lítil í Evrópu. Freistandi er að álykta sem svo að kjarnorkuáform stjórnvalda í Íran og Norður-Kóreu ráði þar mestu. Fyrir liggur að stjórn Kim Jong-il, leiðtoga Norður-Kóreu, ræður yfir (næstum því ábyggilega) frumstæðum kjarnorkuvopnum. Jafnframt er þar unnið skipulega að þróun langdrægari og nákvæmari eldflauga. Nágrannaríki hafa þungar áhyggjur af þeim tilraunum.

Klerkastjórnin í Íran hyggst hvergi láta undan þrýstingi um að falla frá kjarnorkuáætlun sinni. Mahmoud Ahmadinejad, málglaður og ágætlega villtur forseti landsins, hefur þráfaldlega látið slík ummæli frá sér fara og á sunnudag lýsti hann yfir því að kjarnorkuáætlunin líktist einna helst "járnbrautarlest án hemla". Greinilegt er að ýmsir í Íran hafa vaxandi áhyggjur af herskáum yfirlýsingum forsetans sem telur m.a. að Ísraelsríki eigi sér ekki tilverurétt.

Um liðna helgi greindu síðan íranskir fjölmiðlar frá því að skotið hefði verið á loft eldflaug sem náð hefði út fyrir gufuhvolf jarðar. Talsmenn Bandaríkjahers sögðu raunar að sannanir hefðu ekki fengist fyrir því að tilkynningin ætti við rök að styðjast og engin merki um eldflaugaskotið hefðu verið greinanleg.

Á vettvangi öryggis- og varnarmála greina menn ógn einkum með tvennum hætti; leitast er við að leggja mat á annars vegar áform mögulegra óvina og hins vegar getu þeirra til að valda skaða. Víða á Vesturlöndum telja ráðamenn og sérfróðir sýnt að Íranar stefni að því að eignast kjarnorkuvopn og samþykktir á vettvangi Sameinuðu þjóðanna ber að skoða í því ljósi. Stjórnvöld í Íran hafa augsýnilega í hyggju að þróa fram öflugri eldflaugar. Reynist Írönum unnt að koma gereyðingarvopnum fyrir í slíkum burðarkerfum er deginum ljósara að algjör umbylting hefur orðið í alþjóðlegum öryggismálum.

Vörn gagnvart "útlagaríkjum"

Bandaríkjamenn leggja enda áherslu á að "eldflaugaskjöldurinn" evrópski sé hugsaður sem vörn við hugsanlegum árásum svonefndra "útlagaríkja". Í þeim hópi eru haldin Íran og Norður-Kórea. Að þessu leyti er hugsunin sú sama og hjá Reagan forðum; SDI-áætlun hans var ætlað að snúa við nokkrum helstu kennisetningum fælingarstefnunnar. Í stað hótunar um "gagnkvæma gjöreyðingu" í kjarnorkustríði (e. "Mutual Assured Destruction" – MAD) átti að koma varnargeta gagnvart árás með langdrægum eldflaugum. Á dögum kalda stríðsins var almennt litið svo á að geta til að verjast eldflaugaárásum hefði í för með sér að stöðugleiki raskaðist. Af þeim sökum var sáttmáli gerður árið 1972 um takmarkanir gagneldflaugakerfa (ABM-samningurinn). Hann hélt í 30 ár; George W. Bush og Vladímír V. Pútín Rússlandsforseti náðu samkomulagi um að leggja hann til hliðar árið 2002.

Rússar óttast vopnakapphlaup

Í Rússlandi telja ráðamenn áform um eldflaugavarnir í Evrópu fela í sér hótun um nýtt vopnakapphlaup þar eð ríkjandi jafnvægi á þessu sviði í álfunni muni augljóslega heyra sögunni til. Þetta mat er augljóslega í anda þeirrar herfræði kalda stríðsins sem lýst var stuttlega hér að ofan.

Yfirlýsingum Bandaríkjamanna þess efnis að evópska varnarkerfinu sé ekki ætlað að skapa varnargetu gagnvart mögulegri árás frá Rússlandi hefur einfaldlega verið vísað á bug. Athygli vakti er Níkolaíj Solovtsov, yfirmaður kjarnorkuherafla Rússlands, lýsti yfir því um miðjan febrúar að Rússar kynnu að beina gjöreyðingarvopnum sínum að skotmörkum í Tékklandi og Póllandi féllust stjórnvöld þar á beiðni Bandaríkjamanna um aðstöðu fyrir evrópska varnarkerfið. Condoleezza Rice, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, sagði þessi ummæli hershöfðingjans "sérlega óheppileg".

INF-sáttmálinn í hættu?

Júríj N. Balújevskíj, yfirhershöfðingi, sagði í viðtali á dögunum að Rússar kynnu að sjá sig tilneydda til að segja sig frá INF-sáttmálanum um upprætingu meðaldrægra kjarnorkueldflauga frá árinu 1987. Ákvörðun Rússa í þessu efni gæti mótast af framgöngu Bandaríkjastjórnar. Áætlun Bandaríkjamanna um eldflaugavarnarkerfi í Evrópu væri óskiljanleg með öllu. Hershöfðinginn kvað fyrir liggja að mörg ríki áformuðu að koma sér upp meðaldrægum eldflaugum (viðtekna skilgreiningin er sú að þar ræði um eldflaugar sem draga 500 til 5.000 kílómetra) og Rússar þyrftu að bregðast við þeirri stöðu mála. Sergeij B. Ívanov, varnarmálaráðherra Rússlands (og hugsanlegur eftirmaður Pútíns á forsetastóli), hefur sagt að INF-samningurinn sé barn síns tíma, þ.e. kalda stríðsins. Sergeij V. Lavrov, utanríkisráðherra Rússlands, sagði í blaðaviðtali fyrir tæpum tveimur vikum, að varnarkerfið í Evrópu sýndi að Bandaríkjamenn hygðust leitast við að ná forskoti á Rússa á sviði vígbúnaðarmála. Þörf væri á nýjum samningum um afvopnun til að skapa traust með þjóðunum.

INF-sáttmálinn var undirritaður á sögulegum leiðtogafundi þeirra Ronalds Reagans Bandaríkjaforseta og Míkhaíls S. Gorbatsjovs Sovétleiðtoga í Washington í desembermánuði árið 1987. Gjörninginn má tengja Reykjavíkurfundi þeirra piltanna árið áður og utanríkisráðherrafundi NATO sem haldinn var hér á landi vorið 1987 þegar uppræting meðaldrægra kjarnorkueldflauga í Evrópu var staðfest sem samningsmarkmið af hálfu Vesturlanda.

"Skjöldurinn" verði virkur 2012

George W. Bush Bandaríkjaforseti leggur þunga áherslu á "Evrópuskjöldinn". Milljarðar Bandaríkjadala hafa nú þegar verið teknir frá til þessa verkefnis. Eftir því sem næst verður komist er stefnt að því að vinna við ratsjárkerfið í Tékklandi hefjist á næsta ári. "Skjöldurinn" á að verða að veruleika fyrir árið 2012.

Líkt og í tíð Reagans heitins eru uppi efasemdir um að slíkt varnarkerfi geti komið að tilætluðum notum. Í pólitískum efnum vekur athygli hversu lítil viðbrögð áætlunin um varnarskjöldinn hefur vakið í Evrópu. Það á eftir að breytast þótt tæpast sé í uppsiglingu deila sambærileg við þá sem geisaði í álfunni um meðaldrægar eldflaugar Bandaríkjamanna á áttunda og níunda áratug aldarinnar nýgengnu. Um er að ræða varnarkerfi en ekki árásarbúnað sem hannaður er í samræmi við kennisetningar kalda stríðsins. Ógnin er önnur og veruleiki alþjóðlegra öryggismála flóknari en áður var.