Samfélag í samfélaginu Föstudagsbænagjörð undirbúin í mosku í miðborg London. Spenna ríkir í samfélagi breskra múslíma, sem er undir smásjá um þessar mundir.
Samfélag í samfélaginu Föstudagsbænagjörð undirbúin í mosku í miðborg London. Spenna ríkir í samfélagi breskra múslíma, sem er undir smásjá um þessar mundir. — Reuters
Trúin Maður kemur til að biðjast fyrir í mosku í Birmingham á Englandi.
Eitt mannkyn Múslími hlýðir á ræðu á Trafalgar-torgi á vöku haldinni í minningu fórnarlamba sprengjuárásanna í London 7. júlí 2005.
Trú og siður Tvær konur í Blackburn, kjördæmi Jacks Straw, huldar frá hvirfli til ilja.
» Fjórir breskir múslímar sprengdu sig í loft upp í árásum á neðanjarðarlestir og strætisvagn í London 7. júlí 2005. 52 létu lífið í sprengingunum.
» Breskir múslímar mótmæla í febrúar 2006 fyrir utan danska sendiráðið vegna skopmyndanna af Múhameð spámanni í danska blaðinu Jyllands-Posten.
» Lögregla í London bíður fanga, sem grunaðir voru um að ætla að ræna og myrða múslíma, sem höfðu þjónað í breska hernum í Írak.
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Samfélag breskra múslíma er í uppnámi. Tortryggni í þeirra garð fer vaxandi á Bretlandi og þeim finnst þeir búa við umsátursástand. Bretar eru margir uggandi yfir því að hryðjuverkamenn skuli hafa komið úr þeirra eigin röðum.

Dagsetningin sjöundi júlí er orðin Bretum jafn tungutöm og 11. september Bandaríkjamönnum. Þegar talað er um sjöunda júlí er vísað til sprengjutilræðanna í breska almenningssamgöngukerfinu þann dag árið 2005 þegar 52 létu lífið. Og það er talað um ástandið fyrir sjöunda júlí og eftir sjöunda júlí.

Árásin var áfall, ekki síst vegna þess að hún kom ekki að utan, heldur innan frá. Árásarmennirnir voru með breskt ríkisfang. Þeir voru Bretar. Breskur almenningur átti erfitt með að skilja hvernig breskir múslímar gátu gripið til vopna gegn samborgurum sínum og miklar vangaveltur hófust um það hvað hefði gerst til að slíkur brestur myndaðist í samfélaginu.

Samfélag í samfélaginu

Samkvæmt síðasta manntali voru 1,6 milljónir múslíma á Bretlandi árið 2001. Samtök múslíma halda því fram að nú séu þrjár milljónir múslíma á Bretlandi, en aðrir telja líklegra að þeir séu um tvær milljónir.

Flestir búa í London og nágrenni eða um sex hundruð þúsund og tala þeir meira en 50 tungumál. Flestir múslímar eru í Tower Hamlets, 70 þúsund manns, sem flestir eru frá Bangladesh. Stærsti hópurinn á hins vegar rætur að rekja til Pakistans, en flestir innflytjendurnir þaðan komu til þess að vinna í vefnaði. Einnig býr talsverður fjöldi múslíma í borgum á borð við Birmingham, Bradford, Blackburn, Glasgow, Leeds og Manchester.

Á Bretlandi er að finna að minnsta kosti 1.600 moskur. Ekki er vitað hver skiptingin er á milli súnníta og sjíta. Hinir fyrrnefndu eru þó mun fleiri og hafa samskiptin milli þessara hópa almennt verið mjög góð á Bretlandi. Múslímasamfélagið á Bretlandi á rætur að rekja til 19. aldar þegar múslímskir sjómenn frá Jemen settust að í Liverpool og Cardiff, en straumurinn byrjaði ekki fyrir alvöru fyrr en seint á sjötta áratug 20. aldar til að bæta upp skort á vinnuafli í kjölfar heimsstyrjaldarinnar síðari í breskum iðnaði, heilsugæslu, menntakerfi og samgöngum.

Gengur verst í skóla og á vinnumarkaði

Tölur sýna að múslímar eru sá minnihlutahópur, sem verst gengur í skóla og á vinnumarkaði á Bretlandi. Þrisvar sinnum líklegra er að múslími sé atvinnulaus á Bretlandi en almennt gengur og gerist og þrisvar sinnum líklegra er að múslímar búi í snauðum hverfum. Hlutfallslega fleiri múslímar sitja í fangelsi en fólk úr öðrum þjóðfélagshópum.

En múslímar sitja heldur ekki við sama borð og aðrir. Ali Miraj er múslími og hefur boðið sig fram til þings fyrir hönd breska Íhaldsflokksins án þess að ná árangri. Hann segir að það séu átta sinnum minni líkur á því að múslími með prófgráðu fái vinnu en aðrir í sömu sporum. "Múslímar með háskólagráður keyra leigubíla í Bradford og Birmingham," segir Miraj. "Berklar og hjartasjúkdómar eru algengari í röðum þeirra og mun minna fjármagn er veitt í samfélög þeirra. Þriðjungur múslíma býr í snauðum hverfum og sex af hverjum tíu falla undir skilgreininguna um fátækt. Vandinn er innbyggður og múslímasamfélögin eru mun neðar í forgangsröðinni en þau ættu að vera."

Nú beinist kastljósið að þessu samfélagi, sem fjölmiðlar hamra á að ali af sér heimaræktaða hryðjuverkamenn, börn, sem komi innan frá, einstaklinga, sem hafi sterkar skoðanir og stigi skrefið til ofbeldis og manndrápa. Í breska stjórnkerfinu hefur verið brugðist við með ýmsum hætti. Þar er talað um að mynda tengsl við samfélag múslíma, bæði heima fyrir og erlendis. Lykilatriði í þessu starfi er að vinna gegn því að ungmenni aðhyllist öfgar. Þess í stað er reynt að leggja áherslu á sameiginleg gildi, sem hryðjuverkamenn hafna.

Meðal þess, sem gert hefur verið, er að fá fræðimenn og klerka, sem teljast hófsamir, til þess að koma til Bretlands og ræða við ungt fólk, auk þess sem sendinefndir múslíma hafa farið út fyrir landsteinana. Lykilsetning í þessu samhengi er svohljóðandi: "Ég er stoltur af að vera Breti og ég er stoltur af að vera múslími." Og hún heyrist oft þegar rætt er við breska embættismenn og frammámenn í samfélagi múslíma á Bretlandi.

"Þetta er ekki árekstur siðmenninga," sagði breskur embættismaður í samtali við Morgunblaðið. "Þetta er ekki spurning um þá eða okkur." Hann bendir á að á milli 2 og 2,5 af hundraði íbúa Bretlands séu múslímar og samfélag þeirra sé samofið bresku þjóðfélagi, en fjölmiðlar einblíni á lítinn minnihluta innan minnihlutans.

"7. júlí réðust hins vegar á okkur menn, sem voru breskir," segir embættismaðurinn. "Það gerðist ekki upp úr þurru. Við þurfum að tryggja að þetta gerist ekki aftur. Öfgar og hryðjuverk snúast ekki um íslam. Vandinn liggur í örfáum einstaklingum, sem nýta sér trúna. Við þurfum að forðast að falla í þá gildru að ætla að allur múslímaheimurinn sé eins."

Embættismaðurinn segir að stjórnvöld hafi ekkert saman að sælda við samtök eða hópa, sem styðji hryðjuverk eða glæpastarfsemi, en tengist hins vegar mörgum samtökum og félögum í múslímasamfélaginu og í því sambandi sé full virðing borin fyrir réttinum til að vera breskum stjórnvöldum ósammála, til dæmis um mál eins og innrásina í Íran. "Það gerir þig ekki ótrúan," segir hann. "Það gerir þig breskan."

Leitin að hófsömum kennimönnum

Embættismaður, sem starfað hefur við deild, sem stofnuð var til að sinna málefnum múslíma í maí, segir að megináherslan sé lögð á að koma í veg fyrir að öfgar breiðist út. Á Bretlandi sé ekkert eitt trúarlegt yfirvald og því þurfi að vinna með ímömum eða klerkum í moskunum. Deildin vinnur einnig að því að finna leiðir til að slá á ótta fólks og fordóma gegn múslímum, svokallaða íslamofóbíu. Í þriðja lagi er markmið deildarinnar að finna íslamska fræðimenn, sem njóti trausts og teljist hófsamir, til að andmæla sjónarmiðum þröngsýni. Hann segir að meirihluti ímama á Bretlandi sé ekki nógu kunnugur fræðunum. Þá hefur einnig verið gagnrýnt að átta af hverjum tíu ímömum tali ekki frambærilega ensku og nái því ekki til æskunnar. Þá geti leiðin verið greið fyrir boðendur öfga að óánægðum ungmennum.

Gagnrýnendur þessarar nálgunar benda á að í öllum löndum þar sem múslímar eru fjölmennir hafi stjórnvöld reynt að búa til sína eigin ímama til að ná stjórn á fjöldanum, en þeir hafi ekki notið trausts á götunni. Reyni Bretar að fara svipaða leið sé það dæmt til að mistakast.

"Ég er sammála um þetta," segir embættismaðurinn. "Við erum að hverfa frá formlegu fyrirkomulagi þar sem stjórnvöld koma fram vilja sínum." Spurningin sé hins vegar hvernig eigi að ná til þeirra, sem eru farnir að aðhyllast öfgar, og laga þá aftur að samfélaginu. Til þess þurfi fólk með þekkingu, sem nýtur viðurkenningar, getur lagt út trúarbókstafinn og mætir þörfum breskra múslíma.

"Mistökin voru þau að fram til 2001 vorum við að fást við málefni kynþátta, ekki trúarleg mál," segir hann. "Nú erum við að reyna að fá hingað fræðimenn, sem geta ögrað og fengið fólk til að snúa baki við öfgum. Múslímasamfélagið í Bretlandi er fjölbreytt og við erum ekki að reyna að búa til breskt íslam heldur breskt samfélag."

Hann bendir á að múslímar hafi boðið sig fram til þings og nú sitji fjórir múslímar á þingi, en þeir hafi ekki verið kosnir í krafti trúarinnar.

"Fyrsta kynslóðin á arfleifð," segir hann. "En fyrir aðra og þriðju kynslóð eru engin önnur heimkynni. Þær eiga heima hér. Ég talaði um daginn við konu, sem talaði með Birmingham-framburði. Ef ég hefði ekki séð hana hefði ég haldið að hún væri hvít."

Stefna breskra stjórnvalda er að vinna með múslímasamfélaginu og fá það til liðs við sig í að uppræta öfgar. Það getur hins vegar reynst erfitt í núverandi andrúmslofti, ekki síst vegna þess að ekki er alltaf hægt að fara mjúku leiðina í lögregluaðgerðum. Viðmælandi Morgunblaðsins ítrekar að hvað sem líði aðgerðum gegn hryðjuverkamönnum og handtökum megi fólk hafa sínar skoðanir og setja þær fram. "Þetta er ekki lögregluríki," segir hann. "Spurningin er hvenær verður ímami ögrandi. Bresk lög eru skýr: sá sem vegsamar ofbeldi er ábyrgur gagnvart lögum. Ósvikin pólitísk umræða er leyfð, en um leið og byrjað er að egna fólk þarf að taka á því. En þú getur talað um Írak, Kasmír, Palestínu, skort á menntun og félagsleg vandamál. Leiðtogar okkar þurfa að leggja verk sín í dóm kjósenda í hverjum kosningum."

Vandi bresku lögreglunnar er mikill. Hún þarf að fá múslímasamfélagið til að vinna með sér, afla sér trausts og trúnaðar. Í því skyni hefur verið gert átak innan lögreglunnar til að uppræta kynþáttafordóma og laða fólk af öllum kynþáttum til starfa innan hennar.

"Sprengjuárásirnar 7. júlí breyttu því hvernig við vinnum," segir Glen Allison, yfirmaður í Lundúnalögreglunni. "Nú er stefnan að fara inn í hverfin." Hann segir að ekki megi heldur gleyma því að lögreglan hefur ekki bara það hlutverk að finna hryðjuverkamenn. Hún þarf einnig að vernda múslíma, sem finnst að sér sótt í því andrúmslofti, sem skapast hefur eftir hryðjuverkin 2005.

Í London eru 30 þúsund lögregluþjónar, langflestir hvítir, en lögregluþjónum af öðrum kynþáttum fer fjölgandi.

"Það eru framfarir hjá stofnuninni," segir Ahmed Farouk lögregluforingi. "Sanngirni er haldið fram, en það tekur tíma fyrir menn að hækka í tign. Það kemur upp óánægja, en það vill heldur enginn ná framgangi vegna þess hvernig húð hans er á litinn."

Gagnrýnin á breska fjölmiðla er reyndar hörð úr öllum áttum, hvort sem í hlut eiga embættismenn, lögregla eða forustumenn múslíma. "Pressan elskar frétt um lögregluna og fréttir um múslíma," segir Farouk. "Þegar þetta tvennt fer saman stenst hún ekki freistinguna."

Gjá milli kynslóða

Fréttaflutningurinn væri hins vegar ekki með þessum hætti ef engin hryðjuverk hefðu verið framin.

Í Blackburn, sem er norðvestur af London, er stórt múslímasamfélag og sömuleiðis í nágrannabæjunum Preston og Accrington. Á samtölum við lögreglu, kennara og félagsráðgjafa kemur fram mynd af samfélagi þar sem gjá hefur myndast milli kynslóða. Þar er merki um vandamál þegar krakkarnir snúa baki við moskunni. Yngri kynslóðinni finnst sú eldri ekki hlusta. Eldri kynslóðin lifir að hluta til í annarri álfu og ræður ekki við árekstur vestræns og múslímsks lífsstíls. Foreldrarnir reyna að halda í sína menningu, en börnin deila henni ekki með þeim. Móðurmál barnanna er hins vegar enska og vestrænn lífsstíll blasir með allt öðrum hætti við þeim.

"Mörg vandamálanna eru ekki trúarleg heldur menningarleg," segir einn viðmælandi Morgunblaðsins.

Fjölmenning og einmenning

Hið svokallaða stríð gegn hryðjuverkum hefur vakið mikla umræðu um samfélög múslíma í Evrópu. Jack Straw, fyrrverandi utanríkisráðherra Bretlands, talaði í nýlegri ræðu, sem fjallaði um hvað það væri að vera breskur, um þær áskoranir, sem lýðræðið stæði nú frammi fyrir: "Það er því enn mikilvægara gagnvart þessari áskorun að þau okkar, sem aðhyllast lýðræðisleg gildi, setja af stöðugt meira krafti fram trú okkar á þessi gildi, útskýrum hvers vegna þau eru gildi, sem veita alþjóðlega tengingu milli fólks um leið og borin er virðing fyrir mismunandi uppruna þess."

Þessi umræða er ekki ný og má segja að mál Salmans Rushdies, sem Ayatolla Khomeini, erkiklerkur í Íran, skipaði réttdræpan fyrir skrif sín um íslam, hafi markað ákveðið upphaf hennar. Hryðjuverk á Spáni, Bretlandi og í Bandaríkjunum hafa síðan magnað hana. Fjöldi bóka hefur komið út þar sem meginstefið er að menn hafi sofið á verðinum. Londonistan heitir bók eftir Melanie Phillips, blaðamann á Daily Mail , og er vísunin í Afganistan augljós. Í bókinni Betrayal kennir David Pryce-Jones Frökkum um að hafa svikið eigin gildi með því að hlaða undir araba og hygla leiðtogum á borð við Saddam Hussein og Yasser Arafat. Í bókinni While Europe Slept heldur Bruce Bawer því fram að róttækt íslam éti vestrið upp innan frá. Bókin Immigrants eftir Philippe Legrain er dæmi um gagnstæða röksemdafærslu þar sem því er haldið fram að innflytjendur séu af hinu góða og styrki það þjóðfélag, sem þeir setjast að í.

Á heimasíðu Signandsight fara nú fram deilur milli franska heimspekingsins Pascals Bruckners, bresk-hollenska blaðamannsins Ians Buruma og breska fræðimannsins Timothy Garton Ash um fjölmenningarþjóðfélagið og hugmyndafræðina á bak við það.

"[Hollenski stjórnmálamaðurinn] Ayaan Hirsi Ali er ekki aðeins falleg, hún vitnar einnig í Voltaire," skrifar Bruckner í umræðunni um það hvort eigi að styðja harða gagnrýnendur íslams eins og Ali eða hófsamar raddir íslamista á borð við Tariq Ramadan. "Þetta er of mikið fyrir Ian Buruma og Timothy Garton Ash, sem kalla hana "upplýstan bókstafstrúarmann". En hugmynd þeirra um fjölmenningu jafngildir lögleiddri aðskilnaðarstefnu."

"Enginn ver heiðursdráp eða umskurð kvenna," segir Buruma. "Slíkir glæpir eru spurning um að framfylgja lögunum. Erfiðari spurning er hvernig eigi að koma í veg fyrir að hófsamir múslímar smitist af hugmyndafræði ofbeldis."

"Hvorki lifðu-og-láttu-lifa aðskilnaðarfjölmenningarhyggja né sú trúlausa, lýðveldisgrundvallaða einmenningarhyggja, sem Bruckner boðar, virkar," skrifar Garton Ash. "Stefna aðlögunar má ekki byggjast á því að gefa sér að milljónir múslíma muni falla frá trú sinni þegar þeir koma til Evrópu."

Vandi múslímskra kvenna

Umræðan um hryðjuverk hefur gert það að verkum að athyglin hefur að miklu leyti beinst að drengjum og körlum í samfélagi múslíma. Umræðan um konur hefur einkum snúist um klæðaburð og hvort þær beri slæður og blæjur, en hún er aðeins angi af miklu stærra umræðuefni.

Í heimsókn til Preston og Blackburn kom í ljós að múslímakonur eiga við margvíslegan vanda að glíma. Í norðurhluta Englands fá konur til dæmis í mörgum tilfellum ekki aðgang að moskunni. Í umræðum, sem efnt var til fyrir blaðamenn frá Austurlöndum, Afríku og Evrópu í Preston, komu fram skiptar skoðanir um þetta atriði og var meðal annars sagt að sumar konur vildu ekki fara í moskuna og hefðu annað fyrir stafni. Á móti var bent á að þær gætu ekki valið.

Berjast fyrir rétti einstaklingsins

Jack Straw, fyrrverandi utanríkisráðherra Bretlands og leiðtogi Verkamannaflokksins á þingi, vakti alþjóðlega athygli þegar hann gagnrýndi það að múslímakonur hyldu vit sín þegar þær kæmu til fundar við hann. Umræðan á fundinum í Preston um það hvort konur skuli ganga með blæju eða slæðu snerist líka um það að vestrænt samfélag yrði að virða persónufrelsi einstaklingsins til að ákveða sjálfur höfuðbúnað sinn. Minna fór fyrir umræðu um það hvort múslímasamfélagið tryggði konum sjálfsákvörðunarrétt í þessum efnum, en á fundinum kom fram að í múslímasamfélaginu væri litið niður á konur, sem ekki bæru slæðu.

Blaðamaður frá Marokkó, sem klæddur var í vestræn föt, sagði að hann hefði verið drepinn ef hann hefði klætt sig með þessum hætti fyrir 200 árum í heimalandi sínu. "Af hverju að berjast fyrir slæðunni? Það á að berjast fyrir rétti einstaklingsins, berjast fyrir systur okkar hérna, sem hefur ákveðið að ganga ekki með slæðu."

Á fundi í Blackburn þar sem ekki var talað undir nafni til þess að umræðan yrði óþvinguð var rætt um heimilisofbeldi á hendur múslímskum konum. Þar kom fram að iðulega væru konum sem væru beittar heimilisofbeldi allar bjargir bannaðar. Þær hefðu hvorki aðgang að félagslegri aðstoð né heilbrigðisþjónustu.

Þvinguð brúðkaup eru enn algeng í samfélagi múslíma og iðulega er brúðurin sótt til gömlu heimkynnanna, en það getur reyndar einnig átt við um brúðgumann. Bakgrunnur hjóna, sem leidd eru saman með þessum hætti, getur verið gerólíkur og þegar þar við bætist að fólk getur verið neytt til að eigast er það ávísun á að illa fari. Konur geta einnig átt erfitt uppdráttar í hjónabandinu og til dæmis ekki gert kleift að mennta sig. Í Blackburn eru dæmi þess að enskunámskeið séu dulbúin sem saumanámskeið til þess að konur fái leyfi til að sækja þau.

Bjargarlausar og í lífshættu

Leysist hjónabandið upp getur farið illa fyrir konunni. Allir snúa baki við henni fyrir að hafa sett blett á fjölskylduna og henni er hent út á guð og gaddinn.

"Kona ein fór til Pakistans og allt í einu var búið að setja byssu að höfði hennar og skipa henni að giftast," sagði kona á fundinum. "Henni tókst að ná í breska sendiráðið og bjargaðist, en hún er nú í felum."

Hún er ekki ein um það. Félagsmálayfirvöld hafa griðastaði fyrir konur í vanda, en anna ekki eftirspurn. Kona, sem fer út úr hjónabandi, kallar ekki aðeins yfir sig að fjölskyldan líti ekki við henni, hún getur kallað yfir sig dauðadóm.

Ein kona sagði frá því að fjölskyldur hefðu leigt hausaveiðara til að finna konur, sem hefðu yfirgefið menn sína eða gert fjölskyldum sínum skömm, og myrða þær. Svokölluð heiðursmorð eru óhugnanlegt vandamál. Hún sagði að þess væru dæmi að stúlkur hefðu verið fluttar nauðugar til Pakistans og aldrei hefði heyrst frá þeim meir.

Það gerist einnig að múslímakonum er meinað að mennta sig. "Margar múslímastúlkur gera sér ekki grein fyrir réttindum sínum," sagði kennari. "Þær þurfa ekki að sýna foreldrum sínum óvirðingu þótt þær krefjist réttar síns."

Karlar ráða lögum og lofum í trúarlífinu í samfélagi múslíma og oft er það þannig að stúlkur halda að þeim sé einfaldlega meinaður aðgangur að moskunni. "Þetta vandamál er sprottið af hefðum, en ekki trúnni," sagði félagsmálafulltrúi. "Kóraninn segir ekkert um þetta. Og þú getur gifst hverjum sem er. Konur hafa rétt og skyldu til að mennta sig, konur eru hluti af hinu lýðræðislega ferli. Í samfélögum, sem búa við skort, byggjast fjölskyldugildin á menningu, ekki trú. Upphafið er að upplýsa þær um rétt sinn, en breytingar gerast hægt."

Eftir Karl Blöndal