Goðsögn skákmanna í lifanda lífi

Helgi Ólafsson minnist einmana snillings sem Íslendingar tóku upp á arma sína

Fischer ruddi brautina fyrir flesta aðra en sjálfan sig

Eftir Helga Ólafsson

Bobby Fischer varð skákmeistari Bandaríkjanna 14 ára gamall og yngsti stórmeistari heims nokkrum mánuðum síðar. Eftir ótrúlegustu sigurgöngu skáksögunnar var hann krýndur heimsmeistari í Reykjavík hinn 10. september 1972. Hinn 22. september 1972 afhenti borgarstjórinn í New York, John Lindsay, honum lykil að borginni og kvað upp úr að þessi dagur yrði dagur Bobbys Fischers í New York.

Hann sneri frá Íslandi sem bandarísk þjóðhetja og kom hingað aftur seint um kvöld 23. mars 2005 eftirlýstur í öllum ríkjum Bandaríkjanna. Þá hafði hann setið í fangelsi í Japan í níu mánuði. Á sama tíma og hann flaug hingað með íslenskt vegabréf í fórum sínum höfðu bandarísk stjórnvöld samband við utanríkisráðuneyti Íslands og sögðu að koma Fischers til Íslands breytti engu, hann yrði handtekinn yfirgæfi hann landið.

Goðsögn í lifanda lífi

Knattspyrnuhetjan Pelé segir á einum stað í ævisögu sinni að á einhverjum punkti á ferli sínum hafi nafn hans farið að lifa sjálfstæðu lífi. Það sama má segja um Bobby Fischer. Nafn hans gnæfði yfir alla aðra meistara skákarinnar löngu eftir einvígið 1972. Hann gerbreytti ímynd skákarinnar á alheimsvísu og ruddi braut nýjum tækifærum fyrir flesta aðra en sjálfan sig.

Fischer virðist hafa hreyft við ímyndunarafli fjölmargra listamanna. Hann kemur við sögu í kvikmyndum, t.d. Searching for Bobby Fischer og Fresh með Samuel Jackson í aðalhlutverki, söngleikurinn Chess hefði aldrei verið skrifaður nema vegna sögu Fischers.

Um ástæður þess hvers vegna hann hafnaði öllum þeim ótal tilboðum sem honum buðust eftir einvígið 1972 skal ekkert fullyrt hér, en að hann skyldi afsala sér heimsmeistaratitlinum árið 1975 þó að Filippseyingar hefðu boðið fram 5 milljóna dollara verðlaunafé fyrir einvígi hans við áskorandann Anatoly Karpov, var mörgum erfiður biti að kyngja.

Og árin liðu. Fischer var í „sjálfvalinni útlegð,“ sögðu blöðin en annað veifið bárust fréttir um möguleg einvígi. Ég hitti Borís Spasskí 1987 og hann var þá nýkominn af fundi Fischers í Pasadena. Þeir ræddu um mögulegt einvígi en mér fannst þetta orðin fremur þreytt tugga og lagði varla við hlustir. En svo kom einvígið við Borís Spasskí í Sveti Stefan og Belgrad 1992.

„Mesta endurkoma sögunnar síðan Napóleon ýtti einmöstrungi sínum úr vör frá eyjunni Elbu árið 1815,“ skrifaði Charles Krauthammer í Time . Síðasti sigur Fischers var dýru verði keyptur. Með því að tefla aftur eftir 20 ára hlé var honum gefið að sök að hafa virt að vettugi viðskiptabann Sameinuðu þjóðanna. Handtökuskipanin var gefin út í Bandaríkjunum í kjölfarið en kom þó ekki í veg fyrir að hann fengi nýja vegabréfsáritun árið 1997. Í júlí 2004 var hann hinsvegar handtekinn á Narita-flugvellinum í Tókýó á leið til Manila.

Veiðiferð í Gljúfurá

Nokkrum dögum eftir að Fischer kom til landsins fór ég með Sæmundi Pálssyni upp á sama hótelherbergi og hann hafði þegar „einvígi aldarinnar“ fór fram. Það var ekki erfitt að hitta mann í fyrsta sinn sem hafði verið þáttur í lífi manns um áratuga skeið. Bobby var afar ánægður fyrstu daga og mánuði dvalarinnar á Íslandi. Undir lok ágúst 2005 fórum við í veiði í Gljúfurá ég, Jóhann Sigurðarson, Viggó Hilmarsson og Bobby. Þessi ferð byrjaði ekki vel því Bobby hafði allt á hornum sér vegna viðskipta sinna við svissneska bankann UBS. Eins og rakið hefur verið annars staðar hafði bankinn sagt upp viðskiptum sínum við hann að öllum líkindum vegna þrýstings frá Bandaríkjunum. Bankinn hafði leyst upp eigur hans og sent á reikning í Landsbankann. Mér varð á að spyrja spurningar sem var sennilega fremur illa orðuð og fékk yfir mig þvílíka reiðilestrargusu að ég taldi öruggast að hafa mig lítt í frammi. En þegar við komum í veiðikofann var Bobby búinn að taka gleði sína aftur. Hann fór síðan út í á að veiða með Viggó og eftir fimm mínútur var hann búinn að landa sex punda hrygnu. Þegar ég spurði hann hvort hann ætlaði ekki að veiða meira sagði hann: „Nei, ég er búinn að veiða minn lax, þessi dugar.“ Um kvöldið tók Jóhann fram gítarinn og þá kom á daginn að Bobby kunni meira og minna alla dægurlagatextana. Hann söng hástöfum og við hinir líka og hver með sínu nefi. Þegar Green, green grass of home var tekið útskýrði Bobby fyrir okkur textann sem inniheldur harmleik sem hafði einhverja samsvörun við hans eigið líf. Sú stund er einhver sterkasta minning sem ég á um hann. Hrifnæmi hans yfir fyrirbærum eins og norðurljósunum kom sterkt fram þetta kvöld. Þegar við snerum aftur og Bobby kom heim í búð sína við Klapparstíg rétti hann Miyako laxinn hróðugur á svip.

Þreifingar um einvígi

Eftir að Fischer kom hingað til lands vandi hann komur sínar í bókaverslun Braga við Hverfisgötuna. Hann hlustað mikið á fréttatíma BBC og hafði mikinn áhuga á efni sagnfræðilegs eðlis. Hann fór oft í kvikmyndahúsin en sjaldan á öldurhús. Hann var ágætur í snóker og keppti eitt sinn við frægan íslenskan snókermeistara og vann af honum tvo ramma.

Hann var mikill áhugamaður um tónlist, einkum þó soul- og blues-tónlist. Jackie Wilson var í sérstöku uppáhaldi hjá honum. Hann hitti hina þekktu söngkonu Pattie Smith þegar hún kom til landsins haustið 2005. Þau ræddu um tónlist í u.þ.b. tvær klukkustundir.

Hann virtist því miður vera orðinn afhuga skáklistinni en margvíslegar þreifingar áttu sér stað um einvígi í því sem kallað hefur verið Fischer random eða Chess 960. Fischer kom fram með nýja skáklukku fyrir einvígi sitt við Spasskí árið 1992. Klukkan hefur bókstaflega slegið í gegn en hann vann að endurbótum á henni og hönnuðir frá Seiko komu hingað til lands til skrafs og ráðgerða en engir samningar náðust um framleiðslu.

Fischer missti móður sína og systur fyrir meira en tíu árum. Hann var dulur um sína einkahagi og lítið fyrir að flíka tilfinningum sínum. Hann sagði yfirleitt skoðun sína umbúðalaust hvort sem mönnum líkaði betur eða verr. Stundum fór hann offari í yfirlýsingum sínum en hafa ber í huga að það kom yfirleitt þegar brotið hafði verið á rétti hans. Hann mat mikils þá tryggð sem vinkona hans Miyako Watai sýndi honum en hún fór langa leið á hverjum degi til að heimsækja hann í fangelsið fyrir utan Tókýó. Garðar Sverrisson og fjölskylda hans voru Bobby mikill stuðningur í erfiðum veikindum hans undir það síðasta. Ég er á þeirri skoðun að þrátt fyrir allt geti menn verið stoltir af því að hafa lagt í þann leiðangur að ná Bobby Fischer úr fangelsi í Japan. „Glæpur“ hans var sá að hafa teflt aftur eftir 20 ára hlé. Þegar hann kom hingað til lands hafði hann verið landflótta í 12 ár. Hann fann skjól á Íslandi og var yfirleitt ánægður hér enda að mestu leyti í friði fyrir fjölmiðlum.

„Hann var frumherjinn mikli“

Garrí Kasparov segir að Fischer muni verða minnst meðal skáklistin lifir

Garrí Kasparov, fyrrverandi heimsmeistari í skák, segist í samtali við Morgunblaðið harma mjög fráfall Bobbys Fischers sem hafi verið afburðamaður og markað djúp og byltingarkennd spor í sögu skáklistarinnar.

„Hann var vissulega mjög umdeildur maður en framlag hans til skáklistarinnar var einstakt, það er það sem við minnumst núna. Þegar ég var ungur strákur að tefla á áttunda áratugnum fylgdist ég eins og margir aðrir með sigrum Bobbys Fischers. Ég man enn hrifninguna sem við fundum fyrir þegar hann sigraði árið 1972 í Reykjavík. Og aðdragandinn, hvernig hann bókstaflega rúllaði upp frábærum mönnum eins og Taímanov, Larsen, Petrosjan og loks Spasskí, þetta var ótrúlegt. Þegar maður er átta eða níu ára og skákstjarnan í borginni sinni vill maður helst verða eins og sá besti í heimi. “

Kasparov segir Fischer hafa verið fyrirmynd heillar kynslóðar skákmanna, hann segist sjálfur hafa gleypt í sig bók kappans, My 60 Memorable Games. „Fischer var einstakt fyrirbæri í þeim skilningi að enginn gat komist hjá því að dá hann.“

Kasparov segist oft hafa hugsað til þess hve stórkostlegt það hefði verið ef Fischer og Anatolí Karpov hefðu teflt einvígi eins og til stóð 1975. Fischer hefði hins vegar verið yfirlýsingaglaður, sett ýmis skilyrði fyrir einvíginu sem engin leið hefði verið að fullnægja, meðal annars af pólitískum ástæðum. Atburðarásin öll hefði ekki einvörðungu skaðað álit hans heldur skáklistarinnar sem slíkrar.

„Það er ákaflega slæmt og hörmulegt að hann skyldi síðustu áratugina vera að mestu í hálfgerðu tómarúmi, áður en hann loksins settist að á Íslandi.

Fischer var að sjálfsögðu að mörgu leyti mjög erfiður maður og oft erfitt að átta sig á ýmsum yfirlýsingum hans og gerðum þegar hann sat ekki við skákborðið. En það er allt liðið og skiptir núna engu máli. Sem skákmaður var hann frumherjinn mikli í skák atvinnumanna, framlag hans mun lifa næstu áratugina, eins lengi og skáklistin verður til munu menn minnast Fischers.“