Öryggisþjónusta á næsta leiti

Eftir Rúnar Pálmason

runarp@mbl.is

DRÖG að frumvarpi um íslenska öryggis- og greiningarþjónustu hafa verið kynnt fulltrúum þingflokka á Alþingi. Drögin eru trúnaðarmál. Slík þjónusta myndi hafa forvirkar rannsóknarheimildir en slíkar heimildir eru ekki fyrir hendi í núgildandi lögum. Tillögur að nauðsynlegum lagabreytingum verða væntanlega lagðar fram um leið og frumvarp til breytinga á lögreglulögum.

Upplýsingar um frumvarpsdrögin komu fram í framsögu sem Björn Bjarnason dómsmálaráðherra flutti á málstofu í Háskólanum á Bifröst í gær um forvirkar rannsóknarheimildir. Í samtali við Morgunblaðið vildi hann ekki greina frá innihaldi frumvarpsdraganna, þau væru trúnaðarmál og enn á umræðustigi.

Að hans mati væru helstu álitaefnin hvar ætti að skipa slíkri öryggis- og greiningarþjónustu innan lögreglukerfisins og með hvaða hætti ætti að reisa „Kínamúr“ milli hefðbundinnar löggæslu og öryggisþjónustunnar. Ákveðnar hugmyndir hefðu komið fram um hvernig mætti gera þetta en hann hefði enn ekki gert upp hug sinn í þeim efnum.

Komi í veg fyrir brot

Björn sagði í framsögu sinni að mikilvægt væri að átta sig á hvað fælist í forvirkum rannsóknarheimildum. Forvirkar rannsóknir færu fram áður en brot væri framið, með það að markmiði að koma í veg fyrir afbrot. Slíkar rannsóknir beindust að atferli sem talið væri að ógnaði almenningi, öryggi ríkisins og sjálfstæði þess en atferlið þyrfti ekki að vera refsivert í sjálfu sér.

Á hinn bóginn beindust lögreglurannsóknir að brotum sem hefðu þegar verið framin og markmið þeirra væri að upplýsa brot og ákæra fyrir þau. Þá væri skilyrði lögreglurannsókna að atferlið væri refsivert. Björn sagði að heimildir til forvirkra rannsókna mætti skilgreina með þeim hætti að sá aðili sem hefði slíka heimild gæti, án dómsúrskurðar, tekið skýrslur af fólki, tekið upp hljóð og myndir á almannafæri eða á opinberum stöðum og einnig lagt hald á muni, s.s. bréf, símskeyti og tölvubréf.

Lengra gæti slíkur aðili ekki gengið nema afla sér dómsúrskurðar, s.s. til að rannsaka þá muni sem lagt var hald á, einnig til að leita í húsum og hirslum, afla upplýsinga um fjarskipti, hlusta á fjarskipti í tölvu eða síma. Sömuleiðis yrði sá sem hefði heimild til forvirkra rannsóknaraðferða að leita úrskurðar dómara til að koma fyrir búnaði til að fylgjast með ferðum manna (eftirfararbúnaði.) Björn benti raunar á að í ríkjum í Vestur-Evrópu væri misjafnt hvert slíkar stofnanir þyrftu að leita eftir heimild. Í sumum löndum þyrftu þær að leita til dómara en í öðrum til sérstakra nefnda.

Lýðræðislegt eftirlit

Björn ræddi ítarlega um heimild til hlerana. „Dómari verður ávallt að heimila hlerun ef sýnt hefur verið fram á rökstuddan grun um að atferlið ógni eða geti ógnað öryggi borgaranna, stjórnskipaninni, æðstu stjórnvalda og stofnana,“ sagði hann. Heimild til hlerana yrði að vera sérgreind og bundin við ákveðinn tíma. Ekki yrði gefin heimild til að hlera hóp manna í ótiltekinn tíma.

Björn sagði það rökbundinn þátt í svona kerfi að stofnun sem hefði forvirkar rannsóknaraðferðir sætti yfirstjórn og eftirliti yfirstjórnanda löggæslumála, í tilviki Íslands væri það dómsmálaráðherra. Síðan væri ávallt nefnd á vegum löggjafarvaldsins sem færi með eftirlit, á einn eða annan veg. Á Norðurlöndunum væru kjörnar þingnefndir sem ættu fundi með starfsmönnum stofnunarinnar um starfsemina og gætu fengið gögn um starfsemi þeirra. Í sumum tilvikum fengju þær jafnvel upplýsingar um rannsóknir sem til stæði að ráðast í.

Björn minnti á að fyrir um tveimur árum hefðu tveir sérfræðingar frá Evrópusambandinu bent á nauðsyn þess að við embætti ríkislögreglustjóra starfaði þjóðaröryggisdeild með forvirkar rannsóknarheimildir. Þeir hefðu ennfremur bent á að án hennar yrði Ísland ekki virkur þátttakandi í evrópsku samstarfi öryggislögreglu. Hann hefði rætt þetta oft síðan þá, m.a. í ræðu í ágúst 2006 þegar hann hefði sagt nauðsynlegt að ræða, hvort nauðsynlegt væri að stofna leyniþjónustu. „Það að ég skyldi í þessari ræðu í ágúst 2006 nota orðið leyniþjónusta varð nóg til þess að ekkert annað komst til skila í minni ræðu,“ sagði hann. Fjölmiðlar og aðrir hefðu aldrei komist lengra en að fjalla um að hann hefði leyft sér að fjalla um leyniþjónustu.

Starfshópur sem skipaður var um öryggismál hefði síðan notað orðið öryggis- og greiningarþjónustu sem væri ágætt. Á sínum tíma hefði Agnar Kofoed-Hansen (lögreglustjóri í Reykjavík 1940-1947) notað orðið eftirgrennslanadeild og sagði Björn það vera ágætt orð, svipað því sem væri notað yfir sambærilega starfsemi í Danmörku og Noregi. „Ég ætla ekki að nota leyniþjónusta. Ef mönnum svelgist svo á þegar það er notað, þá er betra að ræða málin efnislega heldur en að rífast um einhver heiti sem vekja hjá mönnum sterkar tilfinningar,“ sagði hann.

Björn sagði nauðsynlegt að ræða stofnun öryggisþjónustu til hlítar, málið hefði verið rætt lengi en enn lægi engin niðurstaða fyrir. „Ég tel að það séu öll rök fyrir því að þetta skref sé stigið hér eins og annars staðar,“ sagði hann.