Aukin neysla fylgir óöryggi

Eftir Þorbjörn Þórðarson

thorbjorn@mbl.is

ÞVÍ HEFUR verið fleygt að því meira sem við eyðum, því betra sé það fyrir hagvöxtinn en því verra fyrir andlega heilsu okkar.

Samfélagið sem við búum í þrífst í miklum hagvexti sem mældur er í vergri þjóðarframleiðslu. Þjóðarframleiðslan er keyrð áfram af gífurlegri neyslu. Hagvöxtur er nauðsynlegur til þess að greiða niður opinberar skuldir og fjármagna velferðarkerfið. Þannig að ef fólk myndi hætta að versla myndi efnahagurinn hrynja, skrifaði Madeleine Bunting í grein í breska blaðinu The Guardian.

Erum ekki hamingjusamari

Auglýsingar og markaðssetning, sem er stór hluti af efnahagnum, er háð því að við höldum áfram að versla og að börnin okkar fylgi í okkar fótspor.

En það er ákveðin firring í þungamiðju þessa fyrirkomulags. Þessi firring birtist best í tölfræði sem notuð hefur verið af bandaríska sálfræðingnum Tim Kasser. Tekjur okkar hafa hækkað gríðarlega á undanförnum 40 árum, en fjöldi þeirra sem lýsa sjálfum sér sem „mjög hamingjusömum“ hefur haldist óbreyttur á sama tíma. Öll þessi neysla er semsagt ónauðsynleg fyrir andlega velferð okkar eða hamingju. Tölfræði Kassers veitir bæði góðar vísbendingar og slæmar vísbendingar. Góðu fréttirnar eru að samfélag lítillar neyslu myndi ekki þýða eymd. Við myndum semsagt pluma okkur ágætlega. Á móti kemur að það er nokkuð undarlegt að við höldum áfram að versla þegar það gerir okkur ekki hamingjusamari. Tim Kasser hefur bent á að ofurneysla er í raun viðbrögð við innra óöryggi.

Tim Kasser var prófdómari í doktorsvörn Rögnu Benediktu Garðarsdóttur félagssálfræðings. „Ofurneyslu má útskýra með mörgum þáttum. Efnishyggja er ákveðið gildismat, eða hugsanaferli, sem getur valdið minni hamingju hjá fólki. Það er því bein fylgni á milli efnishyggju og óhamingju,“ segir Ragna.

Aukin neysla samhliða óöryggi

Undanfarna áratugi hefur óöryggi skotið rótum á fleiri stöðum. Til viðbótar við það hvernig auglýsingageirinn hefur lengi reynt að stýra hegðun okkar eru nú nýjar tegundir óöryggis í samfélögum þar sem stórir samkeppnismarkaðir þrífast. Um er að ræða skort á sjálfsvitund (hver er ég og hvaða hópi tilheyri ég?) til einfaldra spurninga (hver hugsar um mig í ellinni?). Þetta nána samband milli óöryggis og efnishyggju útskýrir hvers vegna efnishyggja er jafn ríkjandi í jafn ólíkum löndum og Bandaríkjunum og Kína, þessi lönd eru þjökuð af óöryggi, segir Madeleine Bunting.

„Óöryggi getur leitt af sér vaxandi efnishyggju, en það er ekki búið að sýna fram á það með óyggjandi hætti að það sé eina ástæða efnishyggju. Með öðrum orðum er óöryggi ekki forsenda efnishyggju,“ segir Ragna. Hún segir að fleiri ástæður geti leitt til aukinnar neyslu, en óöryggi sé vissulega ein af þeim. „Margir neytendur bera sig iðulega saman við náungann og í samfélagi sem elur á efnishyggju og gildismati sem byggist á fögrum hlutum er líklegt að margir lendi í vítahring neyslunnar,“ segir Ragna.

Efnishyggja stuðlar að kvíða

Kasser hefur bent á að efnishyggja stuðlar að auknum kvíða hjá fólki, fólk verður berskjaldaðra fyrir þunglyndi og ósamvinnuþýðara. Rannsóknir sýna að fólk veit innst inni hvað veitir því langtíma lífsfyllingu, þ.e. góð sambönd við annað fólk, sjálfsviðurkenning og samfélagsvitund. En þessir hlutir mæta mjög harðri mótspyrnu frá teymi efnahagslegra og pólitískra hagsmuna sem vill tryggja að fólk vinni lengur og eyði meiri peningum.

Erfitt að snúa þróuninni við

Að snúa þessari þróun við er gífurlega stórt verkefni og umbreytingu í þjóðfélag minni neyslu þarf að stýra varnfærnislega til þess að tryggja mjúka lendingu, segir Bunting. Eitt stærsta vandamálið sem blasir við er að minni neysla gæti leitt til efnahagslegs óstöðugleika og aukins óöryggis, auk þess sem loftslagsbreytingar gera fólk óöruggara með sig. Viðbrögðin gætu orðið þau að fólk félli aftur í gamla neyslufarið eða færði sig enn frekar upp neyslustigann til þess að deyfa sig gegn áhrifum loftslagsbreytinga. Hið gagnstæða er hins vegar alveg jafn líklegt, að með minni neyslu myndi athygli fólks færast að því sem raunverulega skiptir máli, hlutum sem stuðla að langvarandi lífsfyllingu. Mörg okkar gera sér grein fyrir því að róttækar lífsstílsbreytingar eru óhjákvæmilegar, en við erum að bíða eftir því að einhver annar stuðli að slíkum breytingum, að sögn Bunting.

„Mér finnst við vera á þröskuldi mjög athyglisverðra tíma. Það eru margir að lenda í vandræðum með sinn lífsstíl. Það er spurning hvort það birtist sem löðrungur í andlitið á fólki. Maður getur breytt skoðunum og breytt hegðun, en að breyta gildismati í samfélagi er miklu erfiðara. Ég held að tíminn einn verði að leiða það í ljós hvort þessari þróun verður snúið við,“ segir Ragna.