Í ólgusjó markaðshagkerfisins

Íslendingar þreyja nú sína fyrstu fjármálakreppu. Aðrar þjóðir hafa reynt margar slíkar kreppur á árum áður. En vegna þess að við fáum nú þessa heldur óskemmtilegu upplifun í fyrsta skiptið hefur hún valdið meiri kvíða í samfélaginu en ella. Ekki bætir úr skák að sú fjármálakreppa sem nú hrjáir heimsbyggðina er sú mesta í áratugi. Hér er þó á ferð óumflýjanlegur fylgifiskur kapítalismans.

Hagfræðingar hafa um langan aldur gert sér grein fyrir því að sveiflur í fjármálageiranum geti orsakað hagsveiflur. Úkraínski hagfræðingurinn Michail Tugan-Baranovsky setti þegar í lok 19. aldar fram þá kenningu að útlánaaukning banka valdi fjárfestingu í nýju húsnæði og atvinnutækjum en samdráttur útlána valdi kreppu þegar fjárfestingarbylgjunni lýkur. Í því góðæri sem nú er að renna sitt skeið, í bili að minnsta kosti, höfum við Íslendingar séð áhrif aukinna útlána bankakerfisins, sem eiga rætur að rekja til aukins framboðs ódýrs fjármagns á alþjóðamörkuðum, í gríðarlegri byggingastarfsemi. Ný hverfi hafa risið og einnig hafa þær atvinnugreinar sem tengjast byggingariðnaði dafnað vel, svo sem ýmsar verslanir og starfsemi verktaka og iðnaðarmanna. Sömuleiðis hafa orðið til myndarleg og öflug fyrirtæki í ýmsum öðrum greinum. Samdráttur útlána síðustu mánuði hefur síðan bundið enda á þessa uppsveiflu og ógnar fjárhag þeirra fyrirtækja sem áður efldust.

Verðbólur ógna fjármálafyrirtækjum

En fjármálakreppur verða ekki vegna mikillar fjárfestingar í nýbyggingum og atvinnutækjum. Fjármálakreppur geta hins vegar átt sér aðdraganda í fjárfestingu í ýmsum eignum sem þá eru ekki sérstaklega framleiddar heldur ganga kaupum og sölu á milli aðila. Sem dæmi má nefna hlutabréf og fasteignir. Fjárfesting verður hér ekki til þess að auka framleiðslu heldur einungis til þess að hækka verð á viðkomandi eign. Mikil verðhækkun fasteigna í Bandaríkjunum árin 2003–2007 var þannig undanfari þeirrar miklu kreppu sem nú er á alþjóðlegum fjármálamörkuðum. Ef margir sýna hlutabréfum, svo annað dæmi sé tekið, áhuga þá taka þau að hækka í verði óháð væntanlegri arðsemi. Fjárfestar hagnast þá af verðhækkunum sem kallar á enn frekari fjárfestingar. Þá verður til það sem hagfræðingar kalla „bólur“ en þær fela í sér yfirverðlagningu á hlutabréfum og öðrum eignum. Það eru þessar bólur sem geta ógnað tilvist fjármálafyrirtækja sem annarra fyrirtækja.

Bólur verða til í góðæri. Í góðæri eru stjórnendur fyrirtækja fullir bjartsýni, lánstraust banka og fyrirtækja er mikið og viðskiptatækifæri mörg. Líklegast er að þetta gerist í lok einkavæðingarferlis viðskiptabanka þegar hagkerfi sem hefur skort lánsfé getur látið drauma um ný viðskipti og fyrirtækjarekstur rætast. Auknum erlendum lántökum banka og aukningu útlána fylgir gengishækkun, viðskiptahalli og skuldasöfnun í erlendri mynt. Auknum útlánum fylgir einnig hækkun verðs á hlutabréfum og fasteignum. Við þessar aðstæður geta myndast bólur. Eignir eru þá keyptar í þeirri von að verð hækki enn frekar, burtséð frá þeim tekjum sem skapast, og þegar margir kaupa hækkar verðið og bjartsýni á framtíðarþróun eflist. Þannig getur verð á hlutabréfum og fasteignum hækkað lengi án þess að til þessa séu ástæður aðrar en væntingar um frekari hækkanir og mikið framboð lánsfjár. Mikill hagnaður myndast þá í fyrirtækjum, eignarhaldsfélögum og bönkum þegar eignir eru færðar á markaðsvirði. Eigið fé eykst mikið og snöggt. Aukning eigin fjár réttlætir síðan enn frekari lántökur sem valda enn meiri verðhækkunum. Þannig myndast ástand þar sem skuldsetning fyrirtækja og einstaklinga er mikil, sömuleiðis erlendar skuldir, og eignaverð er í hæstu hæðum. Slíkt ástand er tímabundið og sú aðlögun sem það krefst getur valdið fjármálakreppu.

Bólurnar springa

Kreppuástand hefst þegar einhverjar breytingar verða, oft smávægilegar, sem valda því að eignaverð tekur að lækka. Í okkar tilviki fólust breytingarnar í lausafjárkreppunni erlendis sem takmarkaði aðgang innlendra banka að erlendu lánsfé. Eignaverðslækkun veldur síðan lækkun eigin fjár fyrirtækja, fjármálastofnana og heimila. Gengi gjaldmiðilsins lækkar einnig og oft skyndilega vegna þess að fjármagnsflæðið snýst við, fjármagn fer úr landi. En gengislækkunin verður þá einnig til þess að eigið fé skuldugra fyrirtækja og heimila lækkar enn frekar. Kreppan magnast þegar fyrirtæki komast í þrot og útlán bankanna tapast. Fyrst koma yfirleitt eignarhaldsfélög, fyrirtæki sem hafa lagt í miklar fjárfestingar, verktakafyrirtæki og önnur sú starfsemi sem þrífst á aðgengi að ódýru fjármagni. Útlánatap og önnur eignarýrnun banka getur síðan ógnað tilvist þeirra.

Á þennan hátt geta ákvarðanir stjórnenda banka og fyrirtækja orðið til þess að hagkerfi verði fyrir verulegu áfalli sem bitnar á atvinnu og lífskjörum þjóðar. Gróðasókn stjórnenda og fyrirtækja hefur þá skapað verðbólur sem valda auknum hagnaði til skamms tíma og verða yfirleitt til þess að stjórnendur og eigendur efnast mikið. En þegar bólan springur hrynja fyrirtækin og gjaldþrot þeirra og bankaþrotin geta orðið til þess að allur almenningur beri skarðan hlut frá borði. Sumir verða illa úti vegna atvinnumissis, aðrir tapa eigum sínum og enn aðrir horfa fram á óyfirstíganlega skuldabyrði.

Íslenska hlutabréfabólan árin 2002–2007 var sú mesta á Vesturlöndum en verð hlutabréfa sjöfaldaðist á þessu tímabili. Verð fasteigna hækkaði einnig mjög mikið á þessum árum en það meira en tvöfaldaðist. Þau vandamál sem íslenskir bankar og fyrirtæki hafa strítt við undanfarið má að einhverju leyti rekja til þess að eignabólan er að springa og skuldabyrði fyrirtækja að aukast. Eigið fé fyrirtækja og fjármálastofnana brennur! Þegar verð á eignum lækkar þá minnkar einnig verðmæti þeirra veða sem bankar hafa fyrir útlánum sínum. Slík vandamál geta orðið bönkum að falli ekki síður en þau vandamál sem felast í takmörkuðum aðgangi að lánsfé erlendis sem gerir endurnýjun lána erfiða. Slæm afkoma fyrirtækja sem eru í viðskiptum við bankana, léleg eignasöfn og útlánatap verður til þess að eigið fé bankanna minnkar. Slíkt dregur síðan úr möguleikum til endurfjármögnunar lána.

Vandamál í mun fleiri greinum

En það er mikilvægt að gera sér grein fyrir því að þau vandamál sem fylgja lækkandi eignaverði og aukinni skuldabyrði einskorðast ekki við banka og fjármálastofnanir. Öll skuldsett fyrirtæki sem hafa ráðist í fjárfestingar geta lent í rekstrarerfiðleikum. Sömuleiðis verður samdráttur í fyrirtækjum og atvinnugreinum sem tengjast byggingageiranum þegar aðgangur að ódýru lánsfé minnkar. Af þessum sökum er unnt að búast við vandamálum í mun fleiri greinum en fjármálageiranum á næstu vikum og mánuðum. Fyrirtæki í byggingariðnaði, innflutningsfyrirtæki sem hafa notið hás gengis krónunnar, fyrirtæki sem eru skuldsett og hafa ráðist í fjárfestingar og fyrirtæki sem eru í raun fjárfestingasjóðir sem stunda kaup og yfirtökur á öðrum fyrirtækjum geta lent í rekstrarvanda og orðið gjaldþrota. Því má búast við enn frekari vandamálum eftir að þeim hremmingum sem nú standa yfir í fjármálageiranum lýkur.

Viðbrögð og framtíðarhorfur

Þótt framtíð íslensku þjóðarinnar sé björt þegar til lengri tíma er litið má gera ráð fyrir umtalsverðum hremmingum á næstu vikum og mánuðum. Búast má við uppsögnum starfsfólks ýmissa fyrirtækja, gjaldþrotum, aukinni skuldabyrði og síðri lífskjörum. Þeir erfiðleikar sem við nú horfum fram á í fjármálageiranum marka ekki endalok þessara hremminga.

Það er því afar mikilvægt að stjórnvöld leiti ráða og feli aðilum sem hafa reynslu af fyrri fjármálakreppum að gegna lykilhlutverki í að móta viðbrögð hér á landi. Þótt Íslendingar séu að fara í gegnum sína fyrstu fjármálakreppu er fyrir hendi umtalsverð reynsla af viðbrögðum við fyrri kreppum. Oft er bent á að viðbrögð Svía við bankakreppunni árið 1992 hafi verið til fyrirmyndar en þar tókst ríkisvaldi að firra skattborgara tjóni og leggja grunninn að meiri stöðugleika í efnahagsmálum. Ekki er ráðlegt að ákvarða viðbrögð við núverandi kreppuástandi án þess að kynna sér vel reynslu annarra þjóða. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (IMF) hefur mikla þekkingu á þeim vandamálum sem upp kunna að koma í fjármálakreppum og þeim mistökum sem unnt er að gera við mótun viðbragðsáætlunar. Með velferð þjóðarinnar í huga er það von greinarhöfundar að stjórnvöld hér á landi hagnýti sér þessa reynslu til fulls áður en afdrifaríkar ákvarðanir eru teknar.