Á ekki ótvíræða samleið með tímanum

Þorsteinn frá Hamri segist engar bersöglisvísur yrkja, svo dugi, en ég vil halda því fram að þessi bók ætti að vera skyldulesning þeirra sem hafa ráðið málum hér á landi undanfarið, ekki síst í ljósi síðustu atburða.

Hann yrkir um orðin og hvers þau eru megnug, hann yrkir um gömul gildi sem hann óttast að sé að verða of seint að hlúa að, hann yrkir um vantrú á stórar hugmyndir og endanleg svör, hann treystir ekki hinni nýju vitneskju sem menn væðast og brynja sig með, hann ákallar hreyfinguna sem býr í vatninu og náttúrunni og talar um brennifórnir „til velþóknunar/rétt einu hátignar hundspottinu“ – hann segist ekki eiga ótvíræða samleið með tímanum en segist ekki vanda um fyrir honum, svo dugi. En skyldi hann ekki samt vera því sammála að menn þurfi nú að huga að raunverulegum verðmætum? Til að mynda þeim sem við geymum í sögnum og sögu.

„Þú átt svo sannarlega kollgátuna,“ segir Þorsteinn. „Og það snýst ekki um neinskonar fortíðardýrkun heldur einfaldlega það að þekkja sjálf okkur, vita einhvern snefil um hvaðan við erum komin og hver við erum og leggja rækt við þau verðmæti sem við höfum öðlast á þeim ferli ásamt andlegum þrifnaði.“

Tíminn eða aldarhátturinn

Hvenær voru ljóðin í bókinni ort?

„Flest ljóðin voru ort á bilinu frá 2005 og fram á síðastliðið vor. Tvö eða þrjú eru eldri, að minnsta kosti að stofni til.“

Eftir fyrsta lestur fannst mér þessi bók vera viðbragð við tíðarandanum. Hvernig sérðu hana sjálfur?

„Viðbragð við tíðarandanum, það held ég sé alveg greinilegt, en reyndar í bland við margt annað. Ég hef löngum velt fyrir mér tímanum sem fyrirbæri, og svo er einnig hér. Kannski er ekki með öllu ljóst hvort ég er fremur að meðhöndla tímann sem slíkan eða tíðarandann, aldarháttinn. Það má kannski ekki alltaf á milli sjá. Þú nefndir áðan síðustu atburði. Svo mikið er víst að öll bókin er samin áður en sú holskefla reið yfir en ég stóð auðvitað álengdar við aðdragandann, þetta útrásaroflæti, þessa fíkn sem misbýður öllum mannvænlegum gildum, sönnum verðmætum. Það sem nú hefur gerst hlaut að gerast. Græðgin var orðin eins og hver önnur ígerð. Það er aldrei að vita nema þetta ástand, ásamt ísköldu markaðsmatinu sem lagt hefur verið á allt, lifandi og dautt, hafi orkað á það sem ég var að setja saman. Ég veit ekki til að ég sé gæddur neinni sérstakri framvísi, en stundum hefur því verið haldið fram að skáldskapur sé ekki síst næmur á það sem liggur í loftinu.“

Þú slærð tóninn í tveimur vísum fremst í bókinni. Sú fyrri byrjar á orðunum: „Hroll ber enn úr allri/ætt.“ Og þú segir að við verðum að þreyja „ok á herðum,/ok á fornum herðum.“ Þetta er kuldaleg byrjun.

„Þessar vísur eru allmiklu eldri en önnur ljóð í bókinni. Ég var eitthvað að snuðra í fornum bragarháttum og datt í hug að leika mér að þessu tilbrigði. Til samræmis við sjálfan bragarháttinn tek ég fornlega og dálítið kaldranalega til orða, en man reyndar ekki til að neitt sérstakt hafi legið að baki því, annað en sjálf forneskjan í forminu. En auðvitað hefur undirvitundin líka verið að störfum. Ég birti þetta í tímaritinu Són 2006. Svo þegar þessi bók var að verða til kom mér til hugar að halda vísunum til haga með því að setja þær þarna fremst; einkum fannst mér það dálítið viðeigandi eftir að lauslegar vísanir í sitt af hverju um Sighvat skáld voru komnar til sögu í ljóðunum. Og fleira kom til, kannski tíðarandinn! Kannski kom hann til móts við þennan hroll, já og náttúrlega nornina Skuld.“

Í seinni vísunni setur þú fram skáldskaparfræði: „Stíg þú, sögn, um palla!“ sem merkir að yrkja ofljóst, að orð merki í raun annað en það sem látið er í veðri vaka. Er þetta vísbending um það hvernig á að lesa bókina?

„Nei, engan veginn, þarna eru einfaldlega eins og þú segir, forn skáldskaparfræði, þau ráða ríkjum í þessum erindum, þarna er líka skáldskaparkenningin Fjalars fleyta. Og nornin Skuld.“

Má segja að þú hafir orðið torræðari með árunum?

„Sannast sagna er mér það ekki ljóst sjálfum, geri ráð fyrir að það hafi verið með ýmsu móti og misjafnt á þessu fimmtíu ára bili sem ég hef verið að senda frá mér bækur. Sjálfur hef ég auðvitað á hverjum tíma ort eins og hugurinn bauð þá stundina, án nokkurra heilabrota um torræðni. Það kemur fyrir að fólk veltir þessari spurningu fyrir sér í mín eyru, og sýnist þá sitt hverjum. Einum er torrætt það sem öðrum er fyllilega ljóst.“

Kennd, hughrif eða hugrenning

Hvernig koma ljóðin til þín?

„Ég get reynt að svara þessu: oft í fyrstu þannig að kennd, hughrif eða hugrenning falla í orð og leitast við að mynda ljóðlínu eða braglínu, það getur gerst hvar sem er; innan skamms örlar svo á fleiri slíkum í huganum. Svo fer þetta allt saman að kallast á, mynda drög að einhverskonar heild efnis og forms.“

Ertu lengi að vinna í hverju ljóði?

„Það er ákaflega misjafnt. Raunar verða sum ljóð til á skammri stundu án þess að ég eigi mikið við þau eftir það. En yfirleitt er það svo, eftir að nokkurskonar heildstæð frumgerð er orðin til, að ég gríp í hana oft eftir það, breyti meira og minna. Ég get til dæmis sagt þér að flest ljóðin í þessari bók voru undir slíku eftirliti hjá mér fram á síðustu stund.“

Tálgarðu textann mikið? Stundum finnst mér eins og það séu bara útlínur eftir fyrir lesandann að ráða í.

„Tálga ég mikið? Eins og mér finnst þurfa, með allan smíðisgripinn í huga! Reyndar er það svo með mig að kvæðin hafa alla tíð hneigst til samþjöppunar, eða að minnsta kosti útrýmingar á öllu óþarfa málæði.“

Hvað finnst þér hafa breyst í þínum eigin skáldskap með árunum?

„Margt hefur breyst og meira en flestir hyggja. Fólk hefur ekki endilega veitt því mikla athygli sakir þess hve margar bækurnar eru og tiltölulega skammt á milli þeirra. Þar af leiðandi sjást engar verulegar stökkbreytingar. Sem kornungur maður var ég náttúrlega á tilraunastiginu, ýmsu ægði saman og maður hljóp út undan sér til ýmisa átta, en lengi framan af orti ég talsvert á félagslegum nótum ef ég má orða það svo, var gagnrýninn og líklega þónokkuð pólitískur. Síðar á árum hef ég kannski orðið heimspekilegri og líklega að hluta til persónulegri. En þetta er víst bæði úthverft og innhverft og allt þar á milli, það væri beinlínis villandi ef ég færi að reyna að greina þetta sjálfur.“

Óstýrilæti

Iðulega hefur verið talað um þig sem skáld sögu og fortíðar en samtíminn er alls staðar nálægur í þessari bók. Þér líst vissulega ekkert á hann.

„Skáld sögu og fortíðar, margt hefur verið ofsagt í því efni! Meginkjarninn er alltaf ljóðmælandinn sjálfur í samtímanum, hvert sem hann annars kann að leita fanga. Ég hef sjálfsagt oft leitað í söguna og eldri bókmenntir ýmsar, en það hefur þá verið í því skyni að skerpa á einhverju í mínum eigin samtíma. Og víst er samtíminn nálægur í þessari bók. Ef þér finnst að hún vitni um tortryggni gagnvart samtímanum svara ég því til að það væri nú meiri geðleysinginn sem léti sér allt lynda sem fram fer í veröldinni! Slíkt svar þarf ég vonandi ekki að rökstyðja. Lífið er hreinasta undur, við erum þakklát hverri þeirri farsæld sem við fáum að njóta, góðu atlæti, vinum og vandamönnum, en það kemur væntanlega ekki í veg fyrir að öll rangindin, misréttið, hégómadýrðin, auðhyggjusukkið og blóðfórnirnar renni okkur til rifja.“

Þú talar um samleið um „náttmyrk varhugavöð“ og að við skyldum ekki andvarpa „þótt unglingslegur/umbrotaþeyr líði hjá“.

„Já, í ljóðinu Veghús tala ég sem oftar um tímann sem persónu, ég vitna til þess að hafa átt einhverskonar „samleið“ með honum „um náttmyrk varhugavöð“, sem er ekki annað en lífið sjálft með sínum ásköpuðu tálgröfum. Ég segi að tíminn hafi þá notað orðið „landaljósin“ um ákveðin verðmæti, menningarleg verðmæti, þau sem vísa þjóðunum veginn. Ég kveðst hafa svarað honum með orðinu „eykyndlar“, sem væntanlega skilst í íslensku samhengi.

„Umbrotaþeyrinn“ er svo í öðru kvæði, Trúarljóði um tímann, og gæti til að mynda leitt hugann að hinni lífsnauðsynlegu innspýtingu á öllum tímum, uppreisnarhneigðinni og hinni ungbornu tíð; en líka að einhverju óstýrilæti sem kann að líða um hug manns sem einstaklings.“

Sá boðskapur er reyndar gegnumgangandi í ljóðum þínum að við þurfum að finna samhengið í tímanum, jafnvægið á milli nútíðar og fortíðar. Finnst þér hafa orðið einhvers konar rof núna?

„Þessi rof hafa raunar verið mörg á örskömmum tíma í okkar samtíð, sem ekki er að furða. Þau koma til af ýmsu sem við eigum mikið að þakka í framförum og félagslegum umbótum, en líka mörgu miður frýnilegu. Þau eru í öllu, atvinnuháttum, þjóðlífi, hugsunarhætti, og þar af leiðandi líka í tungumálinu. Í rauninni er gleymskan einn hættulegasti fylgifiskur þessara tíma. Í henni týnast svo mörg holl og nauðsynleg viðmið, tilfinning fyrir uppruna og samhengi.“

Hver eru skilaboð þín til hundspottanna hátignuðu?

„Þau lægju fyrir nú þegar, ef ég kynni að orða slík tilmæli svo að gagni kæmi.“

Reyni að vera raunsær

Þú treystir ekki á stórar hugmyndir, endanleg svör .

„Ég bara reyni að vera raunsær! Endanleg svör hafa óneitanlega verið skæð með að ganga úr sér, og góðar hugmyndir umhverfst í andstæðu sína.“

Þú treystir heldur ekki á vitneskju sem menn væðast og brynja sig með um þessar mundir. Menn tala í sífellu um nýja og ferska vinda, helst að utan en þú bendir á undur og furður sem verða jafnvel heima hjá okkur. Ertu þreyttur á þessum eilífa trekk að utan? Þú segist reyndar nema annað en þessa nýju vinda, eitthvað sem þú getur tæplega fundið orð um, „síferska nýjung:/mér vitnast/aldrei, aldrei hvað undir býr.“

„Þarna held ég að þú sért kannski að oftúlka, gera mér eitthvað upp. Þú ert að tala um Vísu um vindinn og annað. Hvað ætti ég að hafa á móti ferskum vindum að utan? Hér kem ég hinsvegar inn á að menn leita stundum langt yfir skammt; margt af því sem segist vera nýtt af nálinni, séð „í nýju ljósi“, er oftar en ekki ofur venjuleg tugga, samanborið við eitthvað óskilgreint, eitthvað frjótt sem kemur að innan og stendur manni nær.“

Í lok bókar birtirðu tíu vísur um sakleysið. Höfum við glatað sakleysinu?

„Um það reyni ég ekki að dæma. Manneskjan hefur lengst af blendin verið. En þessi litli ljóðaflokkur í síðari hlutanum, Vísur um sakleysið, kom til mín eins og í minningarskyni um æskuna, unglingsárin, gelgjurökkrið, þetta er einskonar visio eða leiðsla aftur á bak, kannski vitnar hún um að ég hafi fyrst og fremst góðs að minnast úr þeim stað.“