Karlmennska á tímum hryðjuverka

Vel get ég ímyndað mér að Susan Faludi myndi hefja samtal um efnistök sinnar nýjustu bókar, The Terror Dream: Fear and Fantasy in Post-9/11 America , með því að vísa til höfunda sem hafa látið að sér kveða í umræðunni um hryðjuverkaárásirnar ellefta september 2001. Hún gæti nefnt menn á borð við Richard Clarke, Steve Coll, Lawrence Wright, Tom Kean, Lee Hamilton, Peter Beinart og Dinesh D'Souza, en allir hafa þeir sent frá sér rómaðar bækur um efnið á undanförnum árum. Að upptalningunni lokinni myndi hún spyrja hvers vegna engir kvenhöfundar væru á listanum. Hvort það sé eitthvert einkamál karlmanna að tjá sig um efnið. Hún myndi benda á að ríkjandi viðhorf í þeirri menningarlegu samræðu sem hefur verið í gangi á liðnum árum um hryðjuverkaógnina sé einmitt að öryggismál komi konum ekki við nema í þeim skilningi að þeim stafi ógn af umhverfi sínu og öðrum menningarheimum, að þær þurfi á vernd að halda. Konum hefur verið hliðrað út úr umræðunni um „þjóðaröryggi“ og lítið verið gert úr framlagi þeirra hinn örlagaríka dag og almennt þegar kemur að störfum sem tengjast almannahagsmunum.

Blóraböggull og veikur blettur

Stóra tesan í bókinni er að í kjölfar ellefta september hafi átt sér stað menningarkippur aftur á bak í tíma fyrir samskipti kynjanna; ótti greip um sig og tækifæri gafst til að koma höggi á femínisma, tækifæri sem var nýtt af ýmsum afturhaldsöflum. Jafnréttisbaráttan og kvenréttindi urðu að sérkennilegum blóraböggli, þau voru veikur blettur á skildi ríkisins, táknmynd fyrir þann meinta veikleika sem gerði óvinum kleift að koma höggi á þjóðina. Með því að snúa kynjahlutverkunum við, sagði sjónvarpspredikarinn Jerry Falwell skömmu eftir árásirnar, höfðu femínistar orsakað „að Guð lyfti þeim verndarhjúp af þjóðinni sem varið hafði hana gegn árásum allt frá 1812“. Kvenhatur og kvenfyrirlitning í nútímanum er umfjöllunarefni The Terror Dream , bókar sem skoðar menningarsögu Bandaríkjanna á liðnum árum út frá sértæku sjónarhorni með forvitnilegri útkomu. Þeir sem hafa gaman af því að spá í menningarfræði og þeir sem hafa áhuga á því hvernig lesa megi dægurmenningu í samhengi við stærra samhengi og stóru spurningarnar í samtíðinni fá margt fyrir sinn snúð í bók Faludi. Þá er aðferðafræðin sem hún beitir skólabókardæmi um hvernig hægt er að lesa jafnvel ómerkilegustu birtingarmyndir dægurmenningarinnar á merkingarbæran hátt. Og ég spái því að lesandi muni með reglulegu millibili líta upp úr bókinni í forundran, vart trúandi þeim beinu tilvitnunum sem fyrir honum liggja á síðunni, svo ofstækisfullt er sumt af því sem Faludi dregur upp úr meginstraumsumræðum bandarískra fjölmiðla.

Aftur til fortíðar

Haustið 2001 var ýmiss konar orðræða á sveimi í menningunni, forsetinn reyndi að stappa stálinu í þjóðina og leitað var að skýringum á þeim atburðum sem höfðu átt sér stað. Horft var um öxl og það tímabil sem menningariðnaðurinn dró upp úr öskustó sögunnar var sjötti áratugurinn, hið upphafna tímabil kjarnafjölskyldunnar og kjarnorkunnar, tímabilið þegar karlmennskan blómstraði á hvíta tjaldinu í gervi Johns Wayne og hinn venjulegi karlmaður gat séð fyrir fjölskyldu sinni með dagvinnunni einni saman. Horfið var aftur til þessarar ímynduðu fortíðar þar sem allt var eins og það átti að vera, stoðunum hafði ekki verið kippt undan hinni hefðbundnu heimsmynd og óvinurinn í austri var skýr og skiljanlegur, þegar leitað var að menningarlegum fyrirmyndum. Alvöru karlmanna var þörf á nýjan leik, nýrra kaldastríðsmanna sem þrömmuðu framsettir upp á svið alþjóðlegra stjórnmála, líkt og kúreki inn á krá, og gómuðu vondu kallana „dauða eða lifandi“; karlmanna sem gátu verndað sitt kvenfólk. Hugmyndin um „öryggismömmur“ sem héldu sig heima við af ótta við hryðjuverkamenn og fylltu búrið af dósamat fór að verða áberandi, sagt var frá því að einhleypar konur væru að fyllast örvæntingu og vildu allt til þess vinna að komast í hnapphelduna svo þær hefðu einhvern til að hringja í úr flugvélinni ef þeim væri rænt. Slökkviliðsmenn urðu kyntákn og hin fullkomna ímynd karlmennsku, þótt þriðjungur þeirra sé kvenkyns. Fræg fyrirsögn á dagblaðsgrein frá þessum tíma hljóðar svo: „Úr rústum tvíburaturnanna rísa hin karlmannlegu gildi“, en höfundurinn var Peggy Noonan, þekktur pólitískur ummælandi á hægri væng stjórnmálanna. „Nú þegar við búum ekki lengur við friðsæld og öryggi,“ skrifaði Martin van Creveld í Newsday , „er sennilegt að femínisminn verði undir í lífsbaráttunni, því hann byggir á þeirri fölsku sannfæringu að konur geti varið sig jafnvel og karlar“. Í víðlesnum dálki spáði Mona Charin fyrir um endalok kvenréttindabaráttunnar: „Hið nýja andrúmsloft ótta og ógnar – þegar okkur stafar hætta af illum karlmönnum – mun þagga niður í karlhöturunum.“ Og svo mætti lengi telja, og það gerir Faludi. Bókinni er skipt niður í ólík umræðusvið en höfundur hefur ávallt áberandi menningarafurðir og fjölmiðlaumræðu til hliðsjónar, bíómyndir, sjónvarpsþætti, dálka, fréttir og blogg. Hún sýnir hvernig viðhorf gagnvart pyntingum snarbreyttust í vinsælum sjónvarpsþáttum eftir 9/11, hvernig fordæmingar á fóstureyðingum blönduðust viðhorfum í garð innrásarinnar í Afganistan, og hvernig gamaldags kven- og karlmennskuímyndir lögðust eins og mara yfir menningarumræðuna. Þessi bók er ferðalag um aðkreppt sálarlíf þjóðar og sýnidæmi um tangarhald sólþurrkaðra fortíðarkreddna á nútímanum.

vilhjalmsson@wisc.edu