Skuldir Menn spyrja ráðamenn þjóðarinnar hvernig eigi að leysa skuldavanda heimilanna.
Skuldir Menn spyrja ráðamenn þjóðarinnar hvernig eigi að leysa skuldavanda heimilanna. — Morgunblaðið/Golli
Friðrik Már Baldursson
Jón Ásgeir Jóhannesson
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Eftir Egil Ólafsson egol@mbl.is Það að komast út úr kreppu er mjög sársaukafullt og það tekur langan tíma. Borga þarf allar uppsafnaðar skuldir; þær hverfa ekki heldur þarf að greiða hverja einustu krónu til baka.

Eftir Egil Ólafsson

egol@mbl.is

Það að komast út úr kreppu er mjög sársaukafullt og það tekur langan tíma. Borga þarf allar uppsafnaðar skuldir; þær hverfa ekki heldur þarf að greiða hverja einustu krónu til baka.“ Þetta sagði Hermann Óskarsson, hagstofustjóri Færeyinga, þegar hann heimsótti Ísland stuttu eftir að bankakerfi landsins hrundi haustið 2008.

Hermann var þarna að miðla af reynslu Færeyinga sem gengu í gegnum alvarlega kreppu undir lok síðustu aldar, kreppu sem leiddi til atvinnuleysis, fólksflótta og rýrnunar kaupmáttar.

Gríðarleg skuldasöfnun

Þetta voru kannski ekki mjög uppörvandi orð fyrir Íslendinga sem voru enn í sjokki og höfðu ekki almennilega áttað sig á því sem gerst hafði. Hafi menn yfirleitt tekið eftir orðum Hermanns er víst að margir vildu ekki horfast í augu við það sem hann hafði að segja. Allt frá því að kreppan reið yfir hefur umræðan á Íslandi einmitt snúist um það hvort ekki séu til einhverjar leiðir til að láta skuldirnar hverfa. Mikið er búið að ræða um hvernig sé hægt að láta skuldir heimilanna hverfa og ekki síður um hvernig hægt sé að láta Icesave-skuldirnar hverfa. Niðurstaða af þessum umræðum er engin. Skuldirnar eru þarna ennþá.

En hvernig stendur á því að eftir eitt mesta góðærisskeið í sögu íslensku þjóðarinnar er landið að sökkva í skuldafen? Á tímabilinu 1994-2007 jókst kaupmáttur launa um 50%. Fyrirtækin skiluðu mörgum milljörðum í hagnað á árunum fyrir kreppu og ríkissjóður var rekinn með góðum afgangi. Skuldir hins opinbera námu aðeins 76 milljörðum í árslok 2006 (28,8% af vergri landsframleiðslu).

Núna skulda heimilin um 1.430 milljarða (þau skulduðu 330 milljarða í ársbyrjun 2005). Skuldir þjóðarbúsins umfram eignir nema 5.739 milljörðum samkvæmt tölum Seðlabanka (skuldir umfram eignir námu 870 milljörðum í árslok 2005).

Útlendingar töpuðu 6.000 milljörðum á viðskiptum við Ísland

Ég sagði áðan að skuldirnar myndu ekki hverfa. Það er kannski ekki alveg rétt því horfur eru á að erlendir lánardrottnar tapi fjórfaldri til fimmfaldri landsframleiðslu Íslands á viðskiptum við Íslendinga. Það eru 6.000-7.000 milljarðar. Það má auðvitað segja að þeir geti sjálfum sér um kennt að lána okkur svona mikla peninga, en menn þurfa kannski ekki að vera hissa á að útlendingarnir séu dálítið pirraðir á Íslendingum og hafi efasemdir um að rétt sé að lána þeim meiri peninga án skilyrða til að koma þeim út úr kreppunni.

Baráttan um „dóm sögunnar“

Á nýju ári verða gerðar opinberar niðurstöður ítarlegrar rannsóknar á orsökum hrunsins. Víst er að margir bíða eftir þessum „dómi sögunnar“ yfir verkum þeirra sem hafa stjórnað landinu, stjórnendum stofnana á sviði fjármálalífs og stjórnendum stærstu fyrirtækja landsins. Í nýjasta hefti Sögu, tímarits Sögufélagsins, eru þrettán hagfræðingar beðnir um að kveða upp dóm yfir hagstjórn á Íslandi á 20. öld. Dómurinn er bæði jákvæður og neikvæður. Á 20. öld lengdist meðalævi nýfæddra barna um 30 ár. Ólafur Darri Andrason, hagfræðingur ASÍ, og Ásgeir Daníelsson, hagfræðingur hjá Seðlabanka, benda á að á öldinni rúmlega 45-földuðust þjóðartekjur, og þjóðartekjur á mann tæplega 13-földuðust. Ásgeir telur að þetta bendi til þess að við höfum sennilega gert ýmislegt rétt í hagstjórninni. Sigurður Jóhannesson hagfræðingur segir að í upphafi aldarinnar hafi framleiðsla á mann á Íslandi verið u.þ.b. helmingur þess sem var í sambandslandinu, Danmörku. Í lok aldarinnar hafi Íslendingar verið búnir að ná Dönum í landsframleiðslu á mann.

Margir af hagfræðingunum þrettán nefna að reynslan af því að reka sjálfstæðan gjaldmiðil sé ekki góð. Þorvaldur Gylfason prófessor bendir á að frá árinu 1939 hafi gengi krónunnar fallið um 99,95% gagnvart dönsku krónunni, en frá 1886-1920 og aftur 1933 til 1939 jafngilti ein íslensk króna einni danskri krónu. Vilhjálmur Egilsson, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins, segir að upptaka íslensku krónunnar sé sneypuför.

Þó að krónan eigi sér fáa stuðningsmenn í stétt hagfræðinga væri varasamt að vanmeta þann stuðning sem krónan á meðal landsmanna. Margir benda á að í þessari miklu kreppu sé gott að eiga krónu sem hægt sé að fella og styrkja þannig stöðu útflutningsgreina eins og sjávarútvegs, ferðaþjónustu og áliðnaðar. Þjóðlegir íhaldsmenn í öllum flokkum hafa því komið krónunni til varnar. Þegar þeir hæla krónunni eru þeir kannski ekki að horfa til bílalána sem eru eins og myllusteinn um háls heimilanna í landinu, svo ekki sé minnst á erlend lán fyrirtækjanna eða sveitarfélaganna. Að sumu leyti minnir krónan á áfengisflöskuna. Það er gott að leita til hennar þegar timburmennirnir sækja á eftir gott fyllirí. Eina varanlega lausnin er hins vegar að hætta að drekka og fara í meðferð.

Mistök Seðlabanka Íslands

Mikil verðbólga á Íslandi og sveiflur í landsframleiðslu eru afleiðing slæmrar hagstjórnar. Þetta segir Friðrik Már Baldvinsson, forseti viðskiptadeildar HR, í tímaritinu Sögu. Með aðild að EES fékk Seðlabankinn það hlutverk að stuðla að stöðugu verðlagi með gengi sem „millimarkmið“. Óhjákvæmilegt var fyrir Seðlabankann að taka upp svokallað verðbólgumarkmið við stjórn peningamála eins og gert var í mars 2001.

Friðrik Már segir að þegar Seðlabankinn hækkaði vexti hafi innflæði fjármagns aukist og gengið styrkst. Það leiddi til lægra verðs á innfluttum vörum og minni verðbólgu. En með því að hækka vexti hafi bankinn gefið til kynna að hann vildi verja eitthvert tiltekið gengi. Þetta skapaði erlendum fjárfestum möguleika á hagnaði án þess að taka mikla áhættu. Þetta hafi grafið undan stýrivöxtunum og jafnframt undan fjármálalegum stöðuleika.

Friðrik Már segir að 2004-2007 hafi gengisfarvegur peningastefnunnar verið nánast sá eini sem virkaði eins og til var ætlast. Aðrar miðlunarleiðir hafi verið meira og minna óvirkar vegna verðtryggingar, stefnu Íbúðalánasjóðs og almennrar þenslu hins opinbera og einkaaðila.

Friðrik Már segir að þessi óopinbera stefna Seðlabankans, að styðja við gengið, hafi verið mikil mistök. Hann tekur fram að hann telji ekki að Seðlabankinn beri höfuðábyrgð á hruninu 2008 og hann veltir líka fyrir sér hvað annað bankinn hefði getað gert „þegar hann barðist við verðbólgu með önnur stjórntæki ónýt og með stjórnvöld að bakhjarli sem gáfu því minna en engan gaum að styðja við stefnu bankans. Svarið er að bankinn hefði átt að beita sér fyrir því – strax og það var orðið ljóst að verðbólgumarkmið var ekki aðeins gagnslaust heldur líka skaðlegt – að stefnt yrði að upptöku evru sem lögeyris með fullri þátttöku í Evrópska myntbandalaginu.“

Vextir af þúsund milljörðum

Sagt er að fyrir hrun hafi fyrirtæki Jóns Ásgeirs Jóhannessonar kaupsýslumanns skuldað yfir 1.000 milljarða. Því er líka haldið fram að skuldir Actavis, sem er í eigu Björgólfs Thors Björgólfssonar, nemi yfir 1.000 milljörðum. Hvað skyldu fyrirtæki sem skulda þúsund milljarða þurfa að greiða í vexti af lánunum? Ef við reiknum með að fyrirtækin þurfi að greiða sömu vexti og hvíla á Icesave-skuldinni, en þeir eru 5,5%, þá þarf að greiða árlega 55 milljarða í vexti af skuldinni, fyrir utan afborganir. Hvaða rekstur stendur undir því að borga 55 milljarða í vexti á ári?

Hagnaður Actavis var 9 milljarðar árið 2006 og Hagnaður Baugs nam 10 milljörðum árið 2007. Það er kannski ekki óeðlilegt að spurt sé: Var aldrei ætlunin að borga þessar skuldir? Byggðist öll „snilldin“ á þeirri forsendu að hlutabréf og fasteignir myndu endalaust hækka í verði?