Baksvið
Rúnar Pálmason
runarp@mbl.is
Bændurnir á Ytra-Lóni á Langanesi vilja moka ofan í um 5 kílómetra langa skurði í mýrum sem voru framræstar fyrir 30-40 árum. Skurðgröfturinn var ríkisstyrktur á sínum tíma en erfitt hefur verið að fá styrki til að moka aftur ofan í, þótt það sé óumdeilanlega afar umhverfisvænt. Með framlagi frá álverinu í Straumsvík virðist sem fé fáist loks til að moka ofan í skurði í stórum stíl.
Með því að moka ofan í skurði má endurheimta votlendi sem bætir m.a. vatnafar í ám sem liggja að mýrunum, varðveitir næringarefnin í landinu, bætir skilyrði fyrir fuglalíf og bindur kolefni.
Sverrir Möller og eiginkona hans, Mirjam Blekkenhorst, reka umhverfisvænt farfuglaheimili að Ytra-Lóni á og hafa fylgt umhverfisstefnu Bandalags íslenskra farfuglaheimila í 8-10 ár. Þau eru líka sauðfjárbændur með um 450 fjár. Fuglalíf við Ytra-Lón er afar mikið og með eindæmum fjölbreytt og segir Sverrir að sífellt fleiri ferðamenn komi sérstaklega á Langanes til að fylgjast með fuglalífinu. Á Ytra-Lóni er töluvert stólað á fuglaáhugamenn og í fyrra var t.d. reist þar fuglaskoðunarhús.
Skógur styrktur – ekki mokstur
Sverrir segir þau hjónin hafa reynt eftir mætti að draga úr kolefnislosun við búskap og annan rekstur. Fyrir nokkrum árum hófu þau þátttöku í Norðurlandsskógum, sem er ríkisstyrkt verkefni, og hafa hlotið styrki til að gróðursetja á jörðinni, einkum lerki og birki en einnig greni. Þannig binda þau kolefni en rækta jafnframt skóg og skapa atvinnu fyrir börn sín. Þá bendir Sverrir á að eftir að hann ræktaði upp nokkra kílómetra af skjólbeltum, frá árinu 2000, hafi rjúpu stórfjölgað við bæinn og að undanförnu hafi um 4-5 rjúpnahópar haldið sig á bæjarhlaðinu. Ýmsar aðrar tegundir sæki í skjólbeltið.Það hefur á hinn bóginn reynst Sverri erfiðara að afla styrkja til að moka ofan í gríðarmikla skurði sem grafnir voru í mýrar fyrir norðan bæinn á áttunda áratugnum. Skurðirnir hafa verið þyrnir í augum Sverris frá því þau hófu þar búskap árið 1991.
„Þessir skurðir eru flestir ekki til neins, nema til bölvunar. Við missum fullt af fé í þá á haustin, aðgengi fjárins að beitilandinu er verra en það gæti verið og síðan er þetta hroðalegt lýti á landinu,“ segir Sverrir. Lengsti skurðurinn sem hann vill láta moka ofan í er um 2,5 km að lengd.
Sverrir segir að á sínum tíma hafi verið ætlunin að rækta upp hluta af mýrunum en ekkert hefði orðið af því. Framræslan hafi því í raun spillt gæðum landsins. Áður hafi þarna verið gjöful engi sem slegin voru með handafli og síðar léttum vélum. „Hefði þekkingin verið meiri hefðu menn líklega séð að þetta yrði ekki til gagns. En þetta var tilraunaverkefni á sínum tíma og bændur gerðu það sem þeim var kannski ráðlagt,“ segir hann.
Fyrir nokkrum árum hafði Sverrir samband við Hlyn Óskarsson vistfræðing, sem þá hafði tekið við verkefnum votlendisnefndar. Sverrir segir að þá hafi enga fjármuni verið að hafa hjá ríkinu til svona verkefna. Helsta vonin var Vegagerðin en hún er skuldbundin til að endurheimta jafn mikið votlendi og hún ræsir fram þegar hún leggur vegi. „En þar var enginn áhugi á því og ég er alveg viss um að Vegagerðin skuldar heilmikið votlendi,“ segir Sverrir.
Tilstyrkur nauðsynlegur
Nú er ætlun Sverris að bjóða fram mýrarnar til að álver geti látið moka ofan í skurðina. Með því móti binst kolefni í jarðveginum og þannig stuðlar álverið að því að kolefnisjafna framleiðslu sína. Bæði Sverrir og álverið mun því leggja sitt til umhverfisins með þessu móti.Sverrir segir kostnað við að moka ofan í skurðina vera verulegan og of mikinn til að búreksturinn og farfuglaheimilið ráði við hann. Tilstyrkur frá öðrum sé því nauðsynlegur. Bændur, ekki síst á jaðarsvæðum, þurfi að hafa allar klær úti til að láta reksturinn ganga upp. „Fyrir láglaunasauðfjárbændur eins og mig er þetta mikill pakki en ávinningurinn er mikill.“
Álverið í Straumsvík ætlar að endurheimta 5 ferkílómetra
Lengst af févana verkefni
Hlynur Óskarsson, vistfræðingur og stjórnarformaður Votlendissetursins á Hvanneyri, segir aðspurður ríkið hafi varið litlu fé til að endurheimta votlendi. Á starfstíma votlendisnefndar 1996-2006 hafi samtals 5 milljónum verið varið í verkefnið. Vegagerðin hafi staðið fyrir mestu endurheimt votlendis því henni beri að endurheimta jafn mikið af votlendi og hún ræsir fram við vegagerð. Þannig er einungis haldið í horfinu en Hlynur segir að Vegagerðin hafi staðið sig vel í þessu. Til viðbótar hafi Pokasjóður styrkt nokkur verkefni og nýr sjóður, Auðlind, sömuleiðis en sá sjóður ráði ekki yfir miklu fé.Hlynur segir að mest muni um samning Votlendissetursins og Alcan á Íslandi sem rekur álverið í Straumsvík. Samið var um að Alcan legði fram 40 milljónir á fjórum árum til að endurheimta votlendi. Markmið samningsins er að endurheimta um 5 ferkílómetra votlendis og stöðva þannig árlega losun á um 2.500 tonnum af koldíoxíði. Þetta jafngildir útblæstri frá um 600 einkabílum.
Gaman að sjá landið lifna
Viðamesta aðgerð til endurheimtar votlendis var endurheimt Framengja og Nauteyjar sem eru í Mývatnssveit, sunnan Mývatns. Alls var vegalengd skurða sem var lokað 13,7 km.Framengjar voru ræstar fram upp úr 1950 og næstu 20-25 árin voru þær notaðar töluvert til slægna. Því var að mestu hætt eftir um 1970 þegar bændur á nálægum bæjum eignuðust tún í Hofsstaðaheiði.
Upp úr 2000 kviknaði áhugi á að fylla upp í skurðina og endurheimta votlendið. Einn af helstu forgöngumönnum verkefnisins var Ingólfur Á. Jóhannesson prófessor, en hann er alinn upp á Skútustöðum.
Ingólfur segir að mestu hafi skipt að bændum tókst að afla fjár frá Vegagerðinni sem þarf að bæta fyrir votlendi sem hún ræsir fram. Þá hafi sömuleiðis verið mikilvægt að Pokasjóður styrkti gerð vörslugirðinga. Vegagerðin þurfti því eingöngu að leggja til fé til framræslu, en ekki til að girða.
Ingólfur hefur fylgst með þessum málum eftir að þessu verkefni lauk og hann telur að mun meira fé vanti í þennan málaflokk.
Aðspurður segist hann ekki viss um að fuglalíf hafi endilega aukist í kjölfar þess að skurðunum var lokað, enda hafi flatarmál vatns í skurðunum verið töluvert. Ekki hafi þó verið fylgst með því sérstaklega.
Gaman að sjá landið taka við sér
Ingólfur segir að líkt og margir hafi gaman af skógrækt, að sjá trén vaxa upp, sé einnig gaman að sjá landið ná sér eftir framræslu, að sjá gróðurinn breytast og taka við sér. Sums staðar spretti grasið líka betur eftir að mokað var ofan í skurðina. Einnig fegri þetta landið.„Eitt það alversta sem ég sé er svæði sem skurðir voru grafnir, kannski fyrir löngu, en svo hefur ekkert verið gert þar,“ segir hann. Ingólfur segir að það sé að sjálfsögðu eðlilegt að menn endurnýi og haldi við þeim skurðum sem þeir þurfi til ræktunar. „Ég veit ekki um neinn sem hefur áhuga á að fylla upp í alla skurði á landinu.“
runarp@mbl.is
Um 32.000 km af skurðum framræstu nánast allt votlendi á láglendi
Í skýrslu votlendisnefndar frá 2006 kemur fram að á Íslandi hafi verið grafnir u.þ.b. 32.000 km af skurðum til að framræsa mýrar. Talið er að flatarmál þess votlendis sem hefur verið framræst sé yfir 4.000 km².Framræsla var styrkt af ríkinu til 1987. Framræsla hófst af alvöru á fjórða áratug síðustu aldar. „Þegar styrkveitingar lögðust af var búið að framræsa stóran hluta alls votlendis á láglendi. Í Borgarfjarðarsýslu, þar sem votlendi var um 240 km² árið 1930, voru aðeins um 22 km² af ósnortnu votlendi eftir þegar framræslu lauk. Í öðrum landshlutum var ástandið jafnvel enn verra, svo sem á Suðurlandi. Á svæðinu frá Ölfusá að Markarfljóti er áætlað að um aldamótin 1900 hafi verið um 1.100 km² af mýrlendi. Nú eru aðeins um 170 km² eftir af lítt röskuðu mýrlendi og um 33 km² af óröskuðu mýrlendi,“ segir í skýrslu nefndarinnar.
Á starfstíma nefndarinnar náðist þó aðeins tæplega að halda í horfinu því meira var ræst fram en var endurheimt. Nefndin náði þó töluverðum árangri, ekki síst við að breyta hugarfari en mörgum þótti sérkennilegt að moka ofan í skurði.
Til baka
Leita í greinasafni
Prenta grein
