Hringekjan snýst hraðar og hraðar

Viðtal

Ágúst Ingi Jónsson

aij@mbl.is

Grunngildin í pólitískri baráttu eru Jóni Bjarnasyni ofar í huga en ráðherrastóllinn, sem hann stóð upp úr á gamlársdag. Hann óar við þeirri vegferð sem hann segir ríkisstjórnina vera á inn í Evrópusambandið. Jón telur einsýnt að Evrópumálin séu ástæður þess að honum var vikið til hliðar og gerir kröfu um að forysta Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs standi í fæturna í ESB-andstöðunni. Ráðherrann fyrrverandi segist enn fullur eldmóðs og muni áfram taka þátt í baráttu fyrir hugsjónum sínum. Hann muni styðja ríkisstjórnina til góðra verka.

Jón fagnar árangri sem náðist í sjávarútvegi á tíma hans í ráðuneytinu, en hefði gjarnan viljað fá lengri tíma til að ljúka fleiri verkefnum varðandi fiskveiðistjórnunarkerfið. Þegar kom að heildarendurskoðun kerfisins hafi því miður ekki verið vinnufriður innan stjórnarmeirihlutans. Engu að síður hafi honum tekist að koma að mörgum stefnumarkandi breytingum s.s. með því að koma á og festa strandveiðar í sessi, koma hluta af veiðigjaldinu til sjávarbyggðanna, auka byggðatengingar og koma því á að hluti af síldar- og skötuselsheimildum er veittur gegn sérstöku gjaldi. Og fleira mætti nefna.

Hættuleg staða í ESB-viðræðum

„Ég held að staðan í viðræðunum við Evrópusambandið hvað varðar bæði sjávarútveg og landbúnað sé á miklu hættulegra stigi en menn gera sér grein fyrir,“ segir Jón þegar hann er beðinn að meta stöðuna í viðræðunum við ESB. „Það er eins og fólk hafi farið upp á einhvern ESB-vagn sem er í raun hringekja sem snýst hraðar og hraðar. Menn þora ekki að hoppa af þótt þeir sjái að það stefni í ógöngur. Öll rökhugsun tapast og allt í einu ertu farinn að velta því fyrir þér hvernig þú getir þóknast þeim sem stýrir hringekjunni. Það er hættulegast og auðvitað á að slíta þessum viðræðum.“

– Þú talar um hættulegt stig í samningaviðræðunum, í hverju er sú hætta fólgin?

„Stærsta blekkingin í öllu aðildarferlinu er að við höldum að við getum leikið okkur að alþjóðasamningum bara til að sjá hvað sé í boði. Það gildir í þessum samningum eins og allri samningatækni að það skapar mjög hættuleg fordæmi að gefa hagsmuni þjóðarinnar eftir við samningaborð og segja svo: Þjóðin getur bara valið! Þannig getur þetta ekki gengið fyrir sig.

Ef við til dæmis gefum eftir rétt okkar til samninga um deilistofna í sjávarútvegi, eins og formaður samningahóps um sjávarútveg hefur ýjað að í viðræðu hér heima, þá hefur það gríðarleg áhrif á framtíðarstöðu okkar við samningaborð þó svo að ekki yrði úr aðild. Við erum hér að tala um 40% af heildartekjum sjávarútvegsins sem eru í húfi bara í þessu máli. Óvarleg umgengni um þessa hagsmuni getur haft gríðarleg bein áhrif á lífskjör okkar á Íslandi. Þetta er eitt dæmi þar sem viðræðurnar eru á hættulegu stigi út frá þjóðarhagsmunum.

Annað atriði er landbúnaðarmálin, þar hafa aðilar í stjórnkerfinu lagt hart að mér að gefa t.d. strax eftir verndartolla landbúnaðar og bann við innflutningi á hráu ófrystu kjöti sem var nýlega staðfest í matvælalögum. Það og innflutningur lifandi dýra sem ESB gerir kröfu um getur haft mjög alvarleg áhrif á viðkvæmar búfjártegundir okkar og ógnað forsendum íslensks landbúnaðar og fæðuöryggi þjóðarinnar.

Við sem þekkjum til í landbúnaði vitum hvaða áhrif karakúlféð hafði á sínum tíma og seinna hrossapestin árið 2010. Í reynd getur óvarlegur innflutningur rústað hér íslenskum landbúnaði sem er vegna landfræðilegrar stöðu afar viðkvæmur.

Þegar íslenskir samningamenn tala um þessi mál við viðræðuborð ESB hefur það áhrif á stöðu okkar til dæmis innan WTO og skaðar þannig okkar rétt að þar verður erfitt að bæta úr. Landbúnaðurinn er grundvöllur hinnar dreifðu byggðar í landinu og fæðuöryggis og ef við fyrirgerum honum og möguleikum dreifbýlisins erum við að skila landinu umtalsvert fátækara til afkomenda okkar.

Brosað á milli eyrna

Og við höfum líka í þessu efni mjög ríkar alþjóðlegar skyldur til að standa hér vörð um þá búfjárstofna sem hafa fylgt þjóðinni og eru ekki til annars staðar. Þær skyldur verða ekki uppfylltar án þess að hér sé rekinn lifandi og öflugur landbúnaður.

Það eru stór orð að segja það en ég treysti ekki þeim sem þarna véla um. Málið er í forsjá utanríkisráðuneytisins, síðan kemur að málinu sérstök ráðherranefnd Jóhönnu Sigurðardóttur, Steingríms J. Sigfússonar og Katrínar Jakobsdóttur og loks er það samninganefnd Íslands. Undir það síðasta fann ég að ESB-málin voru að fara í þann farveg að nú yrði farið að gefa alvarlega eftir og að mínu mati miklu meira en samþykkt Alþingis heimilar.

Nú þegar er að koma að vendipunktum í þessu ferli var ég látinn heyra það af forystu ríkisstjórnarflokkannna að ef ég léti ekki undan yrði það ekki vel séð. Eins og við sjáum á umfjöllun síðustu daga var það sameiginleg krafa bæði forystu Samfylkingar og ýmissa í forystu VG að ég hætti í ríkisstjórn. Mér skilst að hafi nú verið skálað í kampavíni bæði í Brussel og ESB-hæðum utanríkisráðuneytisins og ýmsir þar brosað á milli eyrna.“

Vildu tengja viðræður um ESB-aðild og makríldeilu

Á síðasta starfsdegi sínum í embætti sjávarútvegsráðherra, 30. desember, tilkynnti Jón makrílkvóta Íslendinga á þessu ári, en síðar í þessum mánuði er ráðgerður viðræðufundur strandríkja um skiptingu aflaheimilda. Aðspurður hvort hann hafi óttast að makríllinn yrði skiptimynt í viðræðum Íslands og ESB segir Jón að Evrópusambandið hafi ítrekað tengt saman deiluna um skiptingu makrílkvótans og ESB-viðræðurnar. Hann hafi ávallt hafnað því og sagt að makríllinn væri sjálfstætt samningsmál eins og samið hafi verið um kolmunna, loðnu og fleiri tegundir.

„Hótanir hafa komið beint frá æðstu yfirmönnum Evrópusambandsins um að þetta tvennt væri tengt. Ég gerði grein fyrir stöðu málsins í ríkisstjórn í byrjun desember að loknum árangurslausum fundi strandríkjanna á Írlandi. Um leið tilkynnti ég að við myndum taka okkur sömu hlutdeild 2012 og við höfum haft tvö undanfarin ár. Sumir ráðherrar voru mjög taugaóstyrkir yfir því að ákvörðun mín um makrílveiðarnar myndi hafa áhrif á ESB-viðræðurnar. Ég lagði mikla áherslu á að við stæðum á okkar rétti. Í beinu framhaldi af því að hafa gert ríkisstjórninni grein fyrir málinu gaf ég út makrílkvóta Íslendinga 2012. Það þarf að fara að undirbúa veiðarnar og ástæðulaust að láta þetta vera eitthvert vafamál.“

Spurður hvort hann hafi haft áhyggjur af því að eftirmaður hans myndi gefa afslátt í makrílviðræðunum segir Jón að það hafi alla vega verið betra að vera búinn að ganga frá þessu. „Titringur og afskipti ESB komu strax í ljós og það var örugglega betra að ég væri búinn að ganga frá þessu.“

Hné farin að bogna á ýmsum í okkar liði

Jón rifjar upp að stór þáttur í baráttu VG fyrir síðustu kosningar hafi snúist um baráttuna gegn aðild að Evrópusambandinu. „Þegar leið á kosningabaráttuna fannst mér vera farin að bogna hnén á ýmsum forystumönnum í okkar liði í þessum efnum. Þegar síðan kom að stjórnarmyndun var alveg ljóst frá byrjun að ESB-aðild var grunnatriði í málflutningi Samfylkingarinnar. Þeir forystumenn okkar sem stýrðu þessum viðræðum gáfu þarna eftir eitt aðalbaráttumál flokksins.“

Jón segir að eftir því sem lengra komi í innleiðinguna fjölgi ágreiningsmálum. Hann hafnar því að hafa tafið fyrir vinnu við aðildarumsóknina og segir mikla vinnu hafa verið lagða í upplýsingaöflun og í að svara spurningum frá ESB um sjávarútveg og landbúnað.

Á hans könnu hafi stærstu málaflokkarnir verið varðandi umsóknarferlið og hann hafi alltaf lagt áherslu á að samið yrði út frá íslenskum forsendum og hagsmunum. Í sjávarútvegi hafi hann t.d. alltaf sagt að ekki yrði hvikað frá yfirráðum yfir deilistofnum og stjórn veiða í íslenskri lögsögu.

Á sjálfstæðum forsendum

„Sjálfstæði okkar er fólgið í því að eiga rétt á að semja á okkar forsendum, en um það virðast skiptar skoðanir. Ég hef sagt að við göngum til þessara viðræðna á sjálfstæðum forsendum, en ekki undir einhverju mútufé eins og þessir IPA-styrkir eru. Þarna er fullkominn ágreiningur á milli mín og forystu ríkisstjórnarinnar. ESB er vant því að ríki sæki um aðild til þess að komast inn. Hjá okkur samþykkti Alþingi með naumum meirihluta að senda inn umsókn og ég var meðal þeirra sem greiddu atkvæði gegn því. En Alþingi samþykkti aldrei að hér yrði tekið við milljörðum króna til þess að undirbúa íslenska stjórnsýslu

Ég hef lagt grunngildi Vinstrihreyfingarinnar – græns framboðs til grundvallar í afstöðu minni og hef sagt að ef fara ætti í þessa vegferð ætti fyrst að fara með málið í þjóðaratkvæðagreiðslu. Guðfríður Lilja Grétarsdóttir hefur stutt mig afdráttarlaust í þessari baráttu og Ögmundur Jónasson innanríkisráðherra hefur líka lýst afdráttarlausum skoðunum sínum um að ganga ekki í Evrópusambandið og að honum hefur verið mikill stuðningur í ríkisstjórn. Ég vona að aðrir ráðherrar VG í ríkisstjórn séu einnig andvígir aðild, en ég hefði viljað sjá þá beita sér af alvöru í málinu.“

Jón segist hafa komið því ítrekað á framfæri á fundum með erlendum sendimönnum frá ESB og löndum í Evrópusambandinu að mikill pólitískur ágreiningur væri meðal stjórnarflokkanna um umsókn Íslands. Ýmsir aðrir hafi reynt að fela þennan ágreining.

Norrænt velferðarkerfi?

Hann segir að þrátt fyrir erfiðleika hafi verið rétt að mynda ríkisstjórn VG og Samfylkingar. Það hafi í raun verið eini möguleikinn í stöðunni og ríkisstjórnin hafi gert margt gott við erfiðar aðstæður.

„Ég tel hins vegar að það hafi verið mistök okkar forystu að ganga svo mjög undir kröfu Samfylkingarinnar um að það væri alfa og omega þessa samstarfs að ganga í Evrópusambandið. Það var við næg önnur verkefni að fást þó svo að Evrópusambandsaðild væri ekki sett á fullt við þessar aðstæður. Það voru mistök okkar forystu.“

– Við þær aðstæður sem voru uppi var gripið til niðurskurðar á mörgum sviðum og skattahækkana. Er þessi ríkisstjórn að hverfa frá hugsjónum um norrænt verlferðarsamfélag?

„Í þeim efnum tel ég að alltof mikið hafi verið gefið eftir og við höfum farið frá grunngildum VG, til dæmis félagslegum, velferðarlegum og byggðalegum. Svo ekki sé nú talað um heilbrigðisþjónustuna almennt og heilbrigðisstofnanir úti um allt land. Ég tel að við höfum gefið of mikið eftir og hef gagnrýnt það í ríkisstjórn. Með forgangsröðun ríkisstjórnarinnar hefur verið sveigt frá hugsjónum VG, sem ég hef reynt að standa vörð um.“

– Upplifðirðu þig einan á báti í ríkisstjórninni?

„Samfylkingin er upprunnin í gamla Alþýðuflokknum, sem hafði litlar mætur á íslenskum landbúnaði og málefnum landsbyggðar. Andstaða ýmissa á þeim bæ gegn mér kom mér því ekkert sérstaklega á óvart. Þar er þó gott fólk innanborðs en í Samfylkingunni eru líka margir sem skilja ekki í hverju fæðuöryggi þjóðar liggur og leggja meiri áherslu á takmarkalausan og hömlulausan innflutning en að standa vörð um íslenska landbúnaðarframleiðslu.“

– En innan þíns flokks, hefurðu notið stuðnings forystunnar?

„Þar varð ég líka fyrir vonbrigðum og tel að aðilar í forystu flokksins séu alltof hallir undir ESB. Mér eru það vonbrigði hvernig menn úr forystu flokksins hafa komið fram, sérstaklega í Evrópusambandsmálunum.“

– Rætt hefur verið um að tíð ráðherraskipti hafi verið stjórninni til trafala og lærlingar hafi verið settir í ráðherrastóla. Hefur þetta veikt starf stjórnarinnar?

„Það var vitað að starfið yrði erfitt og þetta hefur veikt stjórnina. Samfélagsleg verkefni voru ærin og það var ekki númer eitt að fara að rótast í að stokka upp ráðuneyti, sameina og sundra, og skipta ört um ráðherra. Mér hefur fundist forysta ríkisstjórnarinnar vera með kolrangar áherslur í sínum verkum hvað það varðar. Ég mótmælti alltaf þeirri kröfu að leggja niður sjávarútvegs- og lanbúnaðarráðuneytið og fjarlægja nöfn þessara höfuðatvinnugreina úr stjórnsýslunni. Og það í miðju ESB-ferlinu.“

Þá koma aðrir sem vilja taka þann fána

– Umræða hefur verið um nýjar hreyfingar sem hyggjast bjóða fram við næstu kosningar. Er það til marks um óánægju með þá sem sitja á þingi?

„Ef okkar flokkur færist aftur á réttan veg og stendur vörð um þau gildi sem hann er stofnaður um, félagsleg, umhverfisleg, samfélagsleg og jafnréttisleg, og síðan fullveldi Íslands, þá þarf ekki að stofna aðra flokka á þessum væng stjórnmála. Það eru verkin sem tala í þessu. Það dugar ekki að flokkar gangi langt frá stefnunni í framkvæmd og hafi hana bara til spari í orðum.

Ef við ekki réttum okkar kúrs í pólitík VG koma aðrir sem vilja taka þann fána. Þess vegna er svo brýnt að rétta af kúrsinn og hvetja það fólk sem stóð að því að byggja upp hugsjónir þessa flokks að láta ekki deigan síga, láta ekki mæðast, heldur taka slaginn og rétta flokkinn við. Hann hefur villst af braut, um það er ekki vafi, og á skoðanakönnunum sjáum við að fylgið hefur minnkað mikið frá síðustu kosningum. Flokkurinn verður að fara inn á þá braut sem hann var stofnaður til.“

– Ágreiningur þinn og forsætisráðherra var áberandi.

„Forsætisráðherra hefur ítrekað komið í fjölmiðla og gagnrýnt mig persónulega. Mér finnst með ólíkindum að forsætisráðherra skuli haga sér þannig og ýmislegt gæti ég sagt um verkstjórn hennar. Þegar forsætisráðherra leyfir sér að kalla hóp þingmanna í samstarfsflokknum ketti sem þurfi að smala segir það meira um forsætisráðherra en margt annað. Kettir eru fínir, en að tala með þessum hætti til samstarfsflokksins og þingmanna þar, sem hún veit að halda einarðlega fram hugsjónum og grunngildum flokks síns, það finnst mér ekki sýna mikla dómgreind.“

Alltaf stutt alla til góðra verka

– Styðurðu ríkisstjórnina?

„Ég hef alltaf stutt alla til góðra verka og það geri ég áfram. Margt hefur ríkisstjórnin gert vel og mörg mál hefðu ekki komist áfram án samstarfs þessara flokka. Ég hef ekki verið sáttur við allt sem gert hefur verið og ég hef áhyggjur af forystu míns flokks hvað það varðar að standa vörð um grunngildi hans.

Allir þingmenn eiga að vera trúir sannfæringu sinni og því sem þeir voru kosnir til. Ég var afdráttarlaus í minni kosningabaráttu að halda fram gildum flokksins og þeim verð ég trúr. Ég styð þær afgreiðslur sem koma inn á þing og geta fallið að og eru í samræmi við þá stefnu sem VG hefur lagt upp með.“

– Hefurðu hugleitt að segja skilið við VG?

„Ég hef átt þátt í því með mörgu góðu fólki að byggja upp hugsjónir, baráttumál og stefnu VG. Þau verða áfram mín baráttumál og ég hverf ekki frá þeim hugsjónum. Síðustu vikur hef ég fundið fyrir gríðarlega miklum stuðningi og á nokkrum klukkustundum spratt upp mikil hreyfing og hátt í 200 manns skrifuðu undir stuðningsyfirlýsingu sem birtist í dagblöðum og ályktanir mér til stuðnings hafa borist víða að. Ég veit að því miður vilja margir hætta í flokknum, en ég hef hvatt fólk til að við tökum slaginn saman því hugsjónirnar eru þær sömu.

Það lenda allir flokkar í þeim vandræðum að forystumenn þeirra villast af leið, en þá er bara að skipta þeim út eða kippa þeim inn á sporið aftur. Ég hef ekkert breyst, hugsjónirnar eru þær sömu, viljinn og löngunin til að hafa áhrif. Ég er sáttur við þau tækifæri sem ég hef fengið sem ráðherra og þingmaður og er tilbúinn að verja áfram kröftum, þreki og hugsjónum í þágu þess málstaðar sem ég hef barist fyrir með fjölmörgu góðu fólki.“

– Hafið þið Ögmundur, Guðfríður, Atli og Lilja ráðið ráðum ykkar síðustu daga?

„Þetta er gott fólk sem þú nefnir og við eigum samleið um margt, meðal annars grunngildi VG. Ögmundur og Guðfríður Lilja eru í flokknum og við stöndum þétt saman.“