Regnbogi og aðrar mælistikur

Farsæll ferill Rúríar (f. 1951) spannar hartnær fjóra áratugi og nú hefur verið efnt til löngu tímabærrar yfirlitssýningar á verkum hennar í öllum sölum Listasafns Íslands. Í glænýrri og verulega bitastæðri bók um feril Rúríar ( Rúrí , 2011) er skrá yfir 500 verk, sem sýnir glögglega að yfirlitssýning á umfangsmiklum og fjölbreyttum verkum hennar verður óhjákvæmilega ágripskennd en á sýningunni eru „aðeins“ um 100 verk. Gjörningar og uppákomur eru stór hluti verkanna og aðeins hægt að sýna heimildir um þá, m.a. í formi ljósmynda (sem öðlast þá sjálfstætt gildi). Sama má segja um tímabundnar innsetningar og staðbundin verk í opinberu rými; ljósmyndir, líkön og teikningar gefa verkin til kynna.

Við inngang safnsins sést líkan af útilistaverkinu Regnbogi – rétt eins og verkið sjálft er eitt fyrsta kennileiti sem fólk sér við komuna til landsins, hjá Flugstöð Leifs Eiríkssonar. Þetta verk er líklega það verk Rúríar sem flestir hér á landi þekkja. Margir eru einnig kunnugir myndum af gjörningnum Gullinn bíll frá 1974 þar sem gyllt glæsikerra er mölvuð í spað en þær eru einmitt til sýnis í sal 2 á jarðhæð safnsins. Þar getur að líta yfirlit eldri verka, m.a. verkið Vegur (1970), snemmbúna „upplifunar“-innsetningu í ætt við það sem margir listamenn fást við um þessar mundir. Verkið tengist hugtökum á borð við náttúru, sjálfsmynd, skynjun og tíma – hugtökum sem síðan hafa legið eins og rauðir þræðir um verk Rúríar. Gjörningar og heimspekilegir þankar eru áberandi einkenni á verkunum í sal 2 sem flest eru frá 8. áratugnum. Rúrí er þannig í senn íhugul og pólitískur aðgerðasinni: sterk réttlætiskennd og ádeila á samfélagsþróunina brýst út í táknrænu andófi gegn auðvaldi, efnishyggju, her- og markaðsvæðingu í gjörningum á borð við Gullinn bíl og Tillögu um breytingu á íslenska þjóðbúningnum til að laga hann að nútíma þjóðfélagsháttum (1974). Tillagan er til sýnis á efri hæð safnsins þar sem í klæðum fatagínu eru brædd saman einkenni þjóðbúningsins og bandarísk áhrif. Verkin hafa sannarlega staðist tímans tönn og eiga erindi sem aldrei fyrr.

Áherslan er á tilvistarlega íhugun í sal 1 þar sem sýnd eru verk frá 9. og 10. áratug síðustu aldar, þ.ám. „metraverkin“ svokölluðu, gerð úr tommustokkum, og verk unnin með blandaðri tækni eins og t.d. hið ljóðræna verk Gárur . Verkin hverfast um tíma; minningar og forgengileika, og um skynjun og afstöðu mannsins til heimsins: tilhneigingu hans til að staðsetja sig í honum og ná utan um hann – og rökvæða þar með óreiðuna. Rúrí varpar fram spurningum um hvort unnt sé að mæla hið ómælanlega, og um eðli mælikvarðanna: hvað er rúmmetri, fermetri eða fimmtíu metrar annað en brot úr vitund, rétt eins og áhorfandinn í hinu „stærðfræðilega“ samhengi salarins.

Þegar komið er undir lok 10. áratugarins eiga samfélagsleg málefni hug Rúríar allan en þess má geta að í samstarfi Listasafns Íslands og Listaháskóla Íslands í Laugarnesi hefur þar verið opnuð sýning á innsetningarverkinu Paradís? Hvenær? (1998) þar sem Rúrí fjallar um fórnarlömb stríðsátaka. Í sal 4 á efri hæð Listasafnsins eru umhverfismál í brennidepli. Þar er hið magnaða verk Archive – Endangered Waters sem Rúrí sýndi sem fulltrúi þjóðarinnar á Feneyjatvíæringnum árið 2003. Hverfulleikinn svífur hér yfir vötnum með myndum af hálfgagnsæjum, hverfandi og horfnum fossum Íslands. Verkið er skjalaskápur úr járni þar sem varðveittar eru myndir og upptökur af hljóðum vatnsaflsins (sem sums staðar hafa þagnað fyrir fullt og allt). Hver foss á sína „skúffu“ með áletruðu nafni og þegar sýningargesturinn opnar hana (með nokkru átaki) hverfur hann um stund á vit fossins, um leið og fossinn þrengir sér inn í rými hans. Hér er öðrum þræði á ferðinni ádeila á rökleg flokkunarkerfi og framgöngu mannsins í beislun náttúruaflanna. En verkið er líka óður til náttúrunnar og menningar í skauti hennar: í nafngiftum fossanna, í tungumálinu, búa verðmætar minningar. Áhorfandinn/áheyrandinn verður því fyrir margs konar huglægum og skynrænum áhrifum, því að kraftur náttúrunnar vekur í senn undrun og tilfinningu fyrir ógn – sem tengist ekki síst mannlegri athafnasemi.

Söfnunarstefið, hverfulleikinn og mishugnanleg arfleifð einkenna verkin tvö í sal 3. Í verkinu Safn hefur Rúrí sankað að sér ýmsum gömlum hlutum, svo sem filmum, tækjum, verkfærum, pappír – brotum úr menningarheimum – og gert tilraun til að flokka þau kerfisbundið ofan í kistur. Verkið kallast á við hinn áhrifaríka gjörning Tileinkun (2006), sem sýndur er á skjá. Þar safnar listamaðurinn með táknrænum hætti saman jarðneskum leifum kvenna sem létu lífið ofan í strigapoka í Drekkingarhyl á 17. og 18. öld, og safnar um leið saman vondum minningum sem tengjast helgasta stað þjóðarinnar. Börum fórnarlambanna, sem notaðar voru við gjörninginn, hefur verið raðað á gólf þjóðlistasafnsins – og þar með knýr Rúrí safngesti til að taka siðferðilega afstöðu til sögunnar og gilda í samtímanum.

Hér er á ferðinni vönduð og úthugsuð sýning. Í ljósi takmarkaðs rýmis Listasafnsins, hefur ýmsum áhrifamiklum innsetningum verið sleppt í því augnamiði að draga fram helstu áherslur og tímabil á ferli listmannsins – með þunga sem endurómar í senn ástríðuna í listsköpun Rúríar og mikilvægi hennar í listrænu tilliti.