Ég hugsa oft um Jesúsu

Viðtal

Kolbrún Bergþórsdóttir

kolbrun@mbl.is Elena Poniatowska, einn þekktasti rithöfundur Mexíkó, var nýlega hér á landi til að kynna skáldsögu sína, Jesúsa, sem komin er út í íslenskri þýðingu. Poniatowska, sem er áttræð, hefur skrifað skáldverk, blaðagreinar og fræðilegar bækur um samfélagsmál. Hún beinir ekki síst sjónum að mannréttindamálum og félagslegri stöðu kvenna og fátækra. Poniatowska hefur hlotið fjölda verðlauna og viðurkenninga fyrir verk sín. Sagan um Jesúsu er eitt af frægustu verkum hennar og kom fyrst út árið 1969. Bókin hefur verið gefin út hátt í fjörutíu sinnum í Mexíkó og verið þýdd á fjölmörg tungumál.

Bókin er byggð á frásögnum fátækrar indjánakonu sem sagði Poniatowsku frá erfiðu lífshlaupi sínu. Sagan er því byggð á sannsögulegum atburðum sem Poniatowska setur í skáldlegan búning og kallar því skáldsögu. Um kynni Poniatowsku og Jesúsu má svo lesa í eftirmála bókarinnar, Líf og dauði Jesúsu en þar er einnig að finna ljósmyndir af hinni ómótstæðilegu Jesúsu og höfundinum.

Einstakur persónuleiki

„Jesúsa kunni hvorki að lesa né skrifa en hana langað mjög til að læra að lesa áður en hún dæi,“ segir Poniatowska. „Hún sagði ótal sinnum að hún vildi ekki að nafn sitt kæmi fram í bókinni þannig að Jesúsa er ekki hennar rétta nafn. Vegna þess að ég var alltaf að spyrja hana spurninga sagði hún að ég skildi ekkert af því sem hún væri að segja mér. Ef ég hefði verið mannfræðingur hefði ég sennilega haft þessa bók öðruvísi, útskýrt ýmislegt í sambandi við Jesúsu og skilgreint líf hennar og rýnt ofan í fátæktina en ég kaus að gera líf hennar að skáldsögu.

Ég hugsa um oft Jesúsu. Hún kenndi mér ýmislegt. Hún kenndi mér til dæmis margt um hugrekki. Hún átti ekkert og henni fannst ekki að hún ætti kröfu á að eignast hluti. Það var af kynnum mínum af henni sem ég kynntist alvörufátækt. Jesúsa var mjög greind og hugrökk allt fram á síðasta dag. Hún bað aldrei neinn um hjálp. Hún var afar sterk manneskja og einstakur persónuleiki.“

Þú hefur gert hana ódauðlega.

„Ég vona það. Jesúsa hefur gefið mér svo margt, svo miklu meira en ég gaf henni. Það er til dæmis henni að þakka að ég fór til Íslands. Ég ferðast og held fyrirlestra og tala um Jesúsu og það eru forréttindi að fá að gera það og tala um allar gjafirnar sem hún gaf mér.“

Jesúsa trúði á anda og endurholdgun. Trúir þú því sama og hún?

„Á þeim tíma sem ég var að skrifa söguna trúði ég öllu sem Jesúsa trúði. Undir það síðasta trúði hún því að hún hefði í fyrra lífi verið karlmaður sem hefði komið illa fram við konur. Þess vegna hefði hún endurfæðst sem kona. Hún var mjög hörð við sjálfa sig.“

Geri það sem ég get

Poniatowska, sem ólst upp við velmegun hefur alla tíð haft áhuga á kjörum fátæks fólks. Hvernig kviknaði sá áhugi?

„Ég fæddist í Frakklandi. Móðir mín var mexíkósk og þegar ég flutti tíu ára gömul til Mexíkó kom mér mjög á óvart að sjá fólk ganga berfætt á götunni. Sem lítil stúlka í Frakklandi hafði ég aldrei séð það áður og mér var mjög brugðið. Í Mexíkó sá ég fátækt. Ég tók eftir því að fátækt fólk var fullt af skömm, það gekk nálægt gangstéttinni eins og það vildi vera ósýnilegt. Mér fannst þetta skelfilegt.

En það var ekki bara fátækt og eymd hjá hinum vinnandi stéttum. Á heimili ömmu minnar í Mexíkó var vinnufólk sem söng við vinnu sína. Ég hugsa stundum um það að enginn syngur lengur við sinnu sína, sem mér finnst dapurlegt. Þetta vinnufólk þvoði þvottinn á steinum og þvotturinn var þurrkaður á húsþökum. Þetta var heimur þar sem vinnufólk var á vissan hátt frjálst þótt vinna þess byggðist á þjónustu við aðra. Ef það vildi fara þá tók það fátæklegar eigu sínar, fór burt og kom aldrei aftur.“

Skrifarðu til að breyta heiminum?

„Ég hef ekki svo háleitar hugmyndir. Ég geri bara það sem ég get. Ég reyni að standa með því fólki sem aldrei er tekið tillit til og ég stend staðfastlega með fátæka fólkinu í Mexíkó.“

Fórstu að skrifa strax sem ung stúlka?

„Ég var í klausturskóla þegar ég var krakki og við þurftum að skrifa ritgerðir um Jóhönnu af Örk og Napóleon. Við gáfum út skólablað sem ég skrifaði í og ég var gerð að gjaldkera. Ég hef aldrei vitað hvers vegna ég fékk það hlutverk því ég var afar slæm í reikningi. Í Mexíkó var ég svo seinna gerð að gjaldkera í hjálparsamtökum vegna þess að menn voru fullvissir um að ég myndi ekki stela úr sjóðnum. Mér finnst ekki gott að hafa verið valin í það starf af þeirri ástæðu einni.“

Poniatowska var einungis átján ára gömul þegar hún hóf starf sem blaðamaður. Seinna, árið 1979, varð hún fyrst kvenna til að fá mexíkósku blaðamannaverðlaunin. Nýttist blaðamannareynslan við skáldsagnaskrif? „Það er sagt að ef maður vilji skrifa skáldsögu eigi maður ekki að vera blaðamaður því skriftirnar séu svo gjörólíkar,“ segir hún. „Í blaðamennsku þarf maður að svara fjórum spurningum: Hvað gerðist? Af hverju? Hvar? Hvenær? Þegar maður skrifar bók skrifar maður það sem maður skynjar og þarf ekki endilega að svara þessum spurningum. Í blaðamennsku þurfa allar staðreyndir að vera réttar en í skáldskap ræður ímyndunaraflið og innsæið. En blaðamennskan er mitt fag, ég var svo ung þegar ég byrjaði í því starfi. Blaðamennskan hefur fært mér gæfu því af henni lærði ég að fylgjast með því sem gerist fyrir utan minn eigin litla reynsluheim. Ég er enn blaðamaður en það er erfitt að vera blaðamaður í Mexíkó því þar geisa eiturlyfjastríð. Það eru átök og morð á fjölförnum stöðum og enginn er óhultur. Þetta er viðvarandi ástand og ég veit ekki hvernig hægt er að binda enda á það. Þeir sem vilja uppræta þetta ástand eru í lífshættu. Núna er ég að skrifa um drápin og eiturlyfjastríðið“

Setur það þig ekki í hættu að skrifa um þessi mál?

„Allt er hættulegt Í Mexíkó.“

Ertu mjög pólitísk?

„Ég er mjög pólitísk og afar vinstrisinnuð. Ég er ekki manneskja sem veit einhver ósköp um pólitík en ég veit hvað misbýður mér og réttlætiskennd minni og ég hef andstyggð á spillingu. Ég held að ráðamenn í Mexíkó hafi mig ekki í sérstökum hávegum.“