— Morgunblaðið/RAX
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Það hljómar kannski undarlega úr mínum munni, en mér finnst fólk horfa of markaðslegum augum á bókmenntirnar. Umræðan snýst um hvaða höfundar séu að seljast og fólk missir um leið sjónar á hve bókmenntalífið er ríkulegt og fjörugt.

Viðtal

Kolbrún Bergþórsdóttir

kolbrun@mbl.is

Jólabókaflóðið skall á og fólk streymdi í bókabúðir til að kaupa bækur. Hvað einkenndi þetta jólabókaflóð? Fáir eru betur til þess fallnir að svara því en formaður Félags íslenskra bókaútgefenda, Kristján B. Jónasson.

„Fjöldi skáldsagna eftir marga nafntoguðustu höfunda þessa lands einkennir jólabókaflóðið,“ segir Kristján. „Hvað neytendur varðar hefur jólabókaflóðið hins vegar artað sig með hefðbundnum hætti. Menn ætluðu að þetta yrðu stóru skáldsagnajólin en það eru áhöld um það. Topp tíu listinn er eins og löngum áður blanda af mörgum tegundum bóka. Þar eru barnabækur, handbækur, Útkallsbókin og ein ævisaga, saga Gísla á Uppsölum. Kannski eru það svo tíðindi að þetta eru fyrstu jólin síðan 2001 sem glæpasagnahöfundur er ekki höfundur mest seldu bókarinnar, þótt kokkabækur Hagkaupa hafi raunar stundum gert harða atlögu að toppsætinu. En hvort sigurganga einbúans frá Uppsölum veit á endalok krimmans er ákaflega óvíst.“

Ríkulegt bókmenntalíf

Sumir segja að það séu of margir skáldsagnahöfundar með bækur.

„Það vitnar um blómlegt bókmenntalíf að margar góðar sögur komi út. Það hljómar kannski undarlega úr mínum munni, en mér finnst fólk horfa of markaðslegum augum á bókmenntirnar. Umræðan snýst um hvaða höfundar séu að seljast og fólk missir um leið sjónar á hve bókmenntalífið er ríkulegt og fjörugt. Skáldakynslóðin sem fæddist á áttunda og níunda áratugnum er nú komin á fullt skrið, eins og Auður Jónsdóttir er ágætis dæmi um. Um leið koma út bækur eftir höfunda sem hafa þróast og þroskast í marga áratugi og bæta við nýjum tónum í sitt stóra höfundarverk. Höfundar eins og Gyrðir Elíasson, Einar Kárason, Einar Már Guðmundsson, Álfrún Gunnlaugsdóttir, Steinunn Sigurðardóttir, Pétur Gunnarsson og Þórarinn Eldjárn. Allt höfundar sem eiga margbrotinn feril að baki og eru enn að nema ný lönd í mjög athyglisverðum bókum. Ég segi fyrir sjálfan mig að mér finnst meiri æskuþróttur í nýjum ljóðum Sigurðar Pálssonar en mörgu því sem nú er ort af yngra fólki.

Allt þetta vitnar um kraftmikið bókmenntalíf en samt er eins og ef ekki fréttist af samningum við erlend útgáfufyrirtæki eða nýjum landvinningum á bóksölulistanum sé fólk ekki marktækt. Ég sakna umræðunnar um erindi þessara bóka, hugmyndirnar að baki þeim og átökin við okkar tíma, sem eru, eins og við vitum kannski alltof vel, sögulegir. Það er ekki hægt til lengdar að afgreiða bókaumræðuna með slúðurmolum á baksíðum dagblaðanna eða ördómum í Kilju. Bókmenntirnar eiga meira skilið.“

Skáldsagnageirinn er vissulega blómlegur en seljast skáldsögurnar nógu vel?

„Þegar ég byrjaði að vinna í bókaútgáfu á tíunda áratug síðustu aldar þótti mjög gott að selja 1.200 eintök af íslenskri skáldsögu og talað var um metsölubækur ef náðist að selja 4.000 til 5.000 eintök. Það var ákaflega sjaldgæft að bók seldist í yfir 10.000 eintökum. Ég vann á Máli og menningu þegar Fótspor á himnum eftir Einar Má Guðmundsson seldist í 12.000 eintökum og það þótti fáheyrður viðburður. Núna kippum við okkur ekki upp við að bók hafi verið prentuð í fyrstu prentun í 20.000 eintökum.

Þess ber einnig að geta að verð á bókum er hlutfallslega lægra en það var fyrir tíu árum. Útgefandinn þarf því að selja mun meira af bókum til að hafa eitthvað upp úr sölunni. Að koma vöru á markað í dag er einnig stórum kostnaðarsamara en áður. Niðurstaðan er engu að síður sú að heildarfjöldi seldra íslenskra skáldverka er næstum þrefalt meiri en hann var fyrir fimmtán árum.“

Sátt um bókamarkaðinn

Hefur það áhrif á jólasöluna að bókaútsölur hefjast í janúar en neytandinn fær þá jólabækurnar með miklum afslætti.

„Það hefur ekki verið rannsakað ofan í kjölinn og því erfitt að fullyrða nokkuð með algerri vissu. Við getum þó dregið ályktanir af bóksölu síðan útsölurnar hófust í kringum 2000. Á þessum tíma hafa upplög metsölubóka tvöfaldast. Flest bendir því til að útsölurnar hafi engin áhrif á bókakaup fyrir jól.“

Jólabækurnar eru seldar með stórafslætti í stórmörkuðum. Hefur komið til tals að koma á föstu bókaverði?

„Svo að segja öll Evrópulönd, að Íslandi, Bretlandi, Svíþjóð, Danmörku og Finnlandi undanskildum, eru með fast bókaverð. Markmiðið með föstu bókaverði er að tryggja menningarlega fjölbreytni og gott aðgengi að bókum óháð búsetu. Kunnustu dæmin eru bókamarkaðir Frakklands og Þýskalands. Þar er fast bókaverð hornsteinn menningarstefnu sem víðtæk sátt er um. Mér þykir ólíklegt að við getum tekið upp fast bókaverð á Íslandi að nýju, við höfum búið við frjálst bókaverð í nærri tvo áratugi. En ef við gætum sameinast um það, höfundar, útgefendur, bóksalar og hið opinbera, að ná skynsamlegri sátt um að skilja og styðja við menningarlegt inntak bókamarkaðarins, að hin blómlega íslenska bókmenning er afleiðing hans, væri mikið unnið. Staðreyndin er að tekjur íslenskrar bókaútgáfu koma nær allar frá venjulegum neytendum. Ef þeim er ekki haldið við efnið hrynur bókamarkaðurinn. Auglýsingar og umfjöllun fjölmiðla er því súrefni íslenskrar bókmenningar, svo furðulega sem það nú hljómar. Menningarhlutverk bókamarkaðarins er hvergi viðurkennt í íslenskri löggjöf og ekki einu sinni í íslenskri málstefnu. Þjóðverjar og Frakkar hafa hins vegar sett bókalög til að tryggja stöðu móðurmáls síns og bókmenningar af ótta við að hún fari halloka í heimi örra breytinga. Það lýsir annaðhvort fullkominni sjálfsblekkingu eða hreinni heimsku að hafa ekki gert það sama á Íslandi.“