Þorvaldur Þorsteinsson

Það er snemma á hryssingslegu vori fyrir nokkrum árum. Við, nemendur Þorvaldar Þorsteinssonar í námskeiðinu Skapandi skrifum, erum að tínast út úr húsi síðla kvölds. Við erum alls konar fólk á öllum aldri sem höfum kannað innviði okkar, notið okkar innri heims og þess sem þar er að finna og leyft því að birtast í skrifum. Við erum öll búin að skemmta okkur konunglega. Sumir eru ennþá bergnumdir, aðrir óðamála, einn í öðrum heimi, annar ringlaður og svo framvegis. Í alls kyns „misjöfnu ástandi“ heldur hver og einn heim á leið og hlakkar í ofvæni til næsta tíma. Það er nefnilega þannig að eftir svona kvöld með Þorvaldi verður maður aldrei aftur alveg samur, ekkert verður nokkurn tíma aftur alveg eins, í allri skemmtilegustu merkingu þess orðs.

Kæri Þorvaldur, þú hefur opnað dyr að ríkidæmi sögunnar og þeim óendanlegu möguleikum, sem búa í brjósti hvers manns, fyrir miklum fjölda fólks. Þú hefur kennt okkur að „treysta og njóta“ okkar innri heims. Þú hefur kynnt fyrir okkur galdurinn sem gerist við hina skilmálalausu játningu þess sem skrifar gagnvart því sem kann að birtast alveg óvænt. Þú hefur kynnt okkur fyrir sköpuninni sjálfri í öllu sínu veldi.

Þú hefur stefnt nemendum þínum til spennandi funda við sjálfa sig, en um leið, í allri nálgun þinni á viðfangsefni, gefið þeim það besta og fallegasta af þér. Gefið okkur næmt og frjótt hugvitið, húmorinn, einlægnina, örlætið, rausnarskapinn og hjartahlýjuna, með þessu öllu hefurðu óspart hvatt og stutt okkur.

Barnið hefur alltaf verið þér hugleikið. Að allir og einkum börn eigi skilið það besta. Það besta í sér! Þú hefur haldið fram af einurð þörfinni fyrir skapandi skólastarf og látið okkur í té hollar ábendingar um að núverandi skólakerfi valdi viðskilnaði barna frá sjálfsprottnu sköpunareðli sínu og að þau fari þannig á mis við hamingjuna sem felst í sköpun og uppgötvunina og undrunina sem henni fylgir. Þú vilt að barnið sjálft hafi forgang í því óvænta og ófyrirsjáanlega ævintýri sem sköpunin er.

Svo margvíslega, af einstökum kærleika þínum og trúnaði gagnvart sköpuninni, hefur þú kennt og miðlað okkur af óþreytandi áhuga og örlæti hvernig hún býr í okkar innsta eðli, að hún er í rauninni „við“, á svo undur réttan og eðlilegan máta.

Ég er þess fullviss að í heimkynnum almættisins býrðu við alla þá gnótt sem þú hefur gefið öðrum. En jafnframt dvelur þú ávallt með okkur sem kynntumst þér, hjartahlýr, fallegur og skemmtilegur, þú ert stjarna okkar, tungl og sól, þú ert ævintýrið, svo algerlega einstakur, svo algerlega ómissandi.

Guð og englar umvefji þig og ástvini þína.

Með innilegu þakklæti og kveðju,

Þorvaldur Þorsteinsson verður öllum þeim minnisstæður, sem kynntust honum í eigin persónu. Hann var í senn alvörugefinn og kankvís, fræðimaður og hvunndagslegur en umfram allt ljúfur og hæglátur í öllum samskiptum. Í öllu starfi sínu sem rithöfundur, kvikmyndagerðarmaður, kennari og ekki síst sem myndlistarmaður dró Þorvaldur upp þá sjálfsmynd að hann væri í raun ekki mikill gerandi, heldur eins konar miðill fyrir umhverfi sitt, strauma þess og stefnur, viðhorf og vandamál: hans hlutverk væri að koma með óvæntar ábendingar og margræðar athugasemdir fremur en að leggja til lausnir eða leiðarstef.

Listsköpun Þorvaldar var fjölskrúðug og endurspeglaði öðru fremur þakklæti til alls almennings, fólksins sem hann taldi allt í senn: undirstöðu listarinnar, efnivið hennar, eigendur og þá sem að endingu mundu meta gildi hennar, jafnt rakara sem ráðherra, börn sem biskupa. Ég verð ævinlega þakklátur fyrir að fá að kynnast þessum viðhorfum Þorvaldar af eigin raun, m.a. í samtölum og samstarfi við undirbúning og uppsetningu stórrar sýningar á verkum hans í Listasafni Reykjavíkur – Hafnarhúsi, sem fram fór sumarið 2004. Sýningunni gaf hann af alkunnri hógværð sinni og glettni yfirskriftina „Ég gerði þetta ekki“ og hélt því þannig fram að hann hefði sem listamaður gert næsta lítið, en þó tekið eftir ýmsu og sett fram í nýju samhengi, sem hann vonaðist til að gæti orðið að eftirminnilegri lífreynslu fyrir gesti sýningarinnar. Sú varð líka reyndin.

Við fráfall Þorvaldar Þorsteinssonar á besta aldri hafa Íslendingar misst einn áhugaverðasta listamann sinnar kynslóðar og sérstakan talsmann gildis lista og menningar fyrir þjóðina alla. Fjölmargir hafa misst náinn vin og félaga, sem verður sárt saknað. Þó er missir fjölskyldunnar mestur, og því er hugurinn hjá Helenu, börnum og barnabörnum.

Í moldinni eru ótal fræ falin, sem reyna að brjótast fram í dagsljósið. Sum ná að spíra, að spretta upp gegnum þungan möttulhjúp þröngsýninnar, önnur bíða síns tíma. Það kemur að því um síðir, að litli frjóanginn, sem var kaffærður af stöðnuði fargi, hans tími til að komast gegnum skelina, að leita til himins, sá tími mun koma. Augu barnsins, opinn hugur, að þora að sjá allt frá nýju sjónarhorni; tengibrautir eru óræðar og óteljandi, en hann gaf okkur þær samt svo margar. Skapandi hugsýn sem hann deildi með öllum sem voru svo lánsamir að eiga samneyti við hann. Og hann miðlaði þessu til okkar sem fengum að taka þátt í ævintýri hans og verða snortin af töfrasprota hans: Vertu óhræddur, þorðu að vera þú sjálfur, þá opnast þér víðerni veraldarinnar og þú ert orðinn þátttakandi í nýrri sýn orðmynda á tilveruna.

Að horfa gegnum holt og hæðir, í undirdjúpin, að innstu rótum grómagns náttúrunnar, til himins inn í eilífðina og leyfa okkur að eignast hlutdeild í mynd hans af alheiminum. Að fara á flug um þessar grundir mennskunnar og vera óhræddur að sýna okkur, að mennskan á heima þar. Bregða upp fyrir okkur sjónarhorni barnsins, sem kallar á að fá að vera með í þessum undraheimi.

Þakka þér allt.

Kveðja frá Borgarleikhúsinu

Fallinn er frá einn fremsti listamaður þjóðarinnar, Þorvaldur Þorsteinsson. Við ótímabært fráfall hans er skilið eftir djúpt skarð í hópi íslenskra listamanna.

Þorvaldur starfaði jöfnum höndum sem skáld og myndlistarmaður. Í leikhúsverkum skáldsins sameinaðist þetta tvennt. Hann var djúpvitur samfélagsrýnir og brá gjarnan upp spegli þar sem áhorfendur mættu sjálfum sér og þurftu að líta í eigin barm. Þorvaldur var listamaður orðsins, hann lék sér oft með innihaldslaus samtöl þar sem persónur höfðu ekkert merkilegt að segja, en í öllu merkingarleysinu hlutu orðin og hið ósagða djúpa þýðingu. Undir yfirborðinu, á milli línanna og í þögninni var allt annað yfirborð, dýpri merking og ný saga – nýr sannleikur.

Borgarleikhúsið á Þorvaldi mikið að þakka. Þrjú leikrita hans voru skrifuð fyrir leikhúsið og naut starfsfólk þess að takast á við þessi krefjandi verkefni og minnist ánægjulegs samstarfs við leikskáldið. Blíðfinnur í leikgerð og leikstjórn Hörpu Arnardóttur árið 2001, And Björk of course í leikstjórn Benedikts Erlingssonar árið 2002 og hlaut Grímuverðlaunin það árið og loks var Sekt er kennd frumsýnd 2004 í leikstjórn Stefáns Jónssonar. Allt voru þetta heillandi leikverk, hvert á sinn hátt. Þau snertu strengi í hjörtum áhorfenda og lifa enn í fersku minni margra.

Sjálfur minnist ég Þorvaldar með mikilli hlýju. Ég heillaðist fyrst af örleikritum hans og Vasaleikhúsinu sem var í útvarpinu fyrir allt of mörgum árum. Við Þorvaldur áttum mörg gefandi samtöl um leikhúsið áður en við unnum fyrst saman árið 2006. Þá skrifaði hann leikritið Lífið – notkunarreglur fyrir Leikfélag Akureyrar, þar sem ég gegndi starfi leikhússtjóra á þeim tíma. Strax í upphafi var ljóst að Þorvaldi lá mikið á hjarta og hann hafði ákveðnar skoðanir á lífinu og listinni. Fyrir honum var leikhúsið aldrei léttvægt, þótt það væri oft vettvangur fyrir bullandi húmor. Hann vildi taka á málefnum líðandi stundar, vekja áhorfendur og hrista þá til. Þótt við værum ekki alltaf sammála og tækjumst stundum á um leiðir bar aldrei skugga á vináttu okkar og virðingu fyrir viðhorfum hvor annars. Þorvaldur elskaði leikhúsið og listina en það, ásamt sannfæringu hans og óbilandi metnaði, heillaði mig. Þorvaldur skrifaði nokkra óborganlega söngtexta fyrir sýninguna sem Megas samdi lög við. Sum þeirra lifa enn góðu lífi, til dæmis hið undurfagra Lengi skal manninn reyna.

Án vafa minnast margir Þorvaldar fyrir hugvekjur sem hann flutti við ýmis tækifæri. Hann var magnaður hugsuður og kennari. Í honum brann eldur og hann átti auðvelt með að kveikja í þeim sem á hann hlýddu. Ég mun aldrei gleyma nokkrum slíkum hugvekjum þar sem Þorvaldur fjallaði um listina, sköpunina og lífið. Hann hafði einstakt lag á að fá okkur til að sjá hlutina í nýju ljósi.

Fyrir mína hönd og starfsfólks Borgarleikhússins votta ég Helenu og öðrum aðstandendum innilega samúð. Listaverkin munu lifa um ókomna tíð. Blessuð sé minning Þorvaldar Þorsteinssonar.

Elsku strákurinn. Uppáhald engla og manna.

Það er erfitt að trúa því að þú hafir kvatt þetta jarðneska líf svo skyndilega, en þó ekki, auðvitað var þín þörf annars staðar.

Þú skilaðir þínu hér og gott betur. Mikið eru þau heppin þarna í Ljósheimum að fá þig til liðs við sig. Ég veit það hefur birt við komu þína þangað. Annan eins mann, gæddan jafnmiklum hæfileikum og þú varst gæddur, er fágætt að finna. Þar af leiðandi verða öll orð er ég set á blað um þig svo ógurlega fátækleg í samanburði við manninn, þig. Í mínum huga varst þú einn fullkomnasti maður sem ég þekkti, blíður, góður, skemmtilegur og greindur, auk þess ofurfallegur jafnt að innan sem utan. Þú varst engum líkur.

Í hvert skipti sem ég hitti þig eða heyrði í hlýnaði mér alltaf á alveg nýjum stöðum í hjartanu. Það segir svo mikið um þig.

Tíminn þegar ofurlitli Blíðfinnur, hann Bóbó okkar, var að fæðast er saga sem ég mun geyma í hjarta mínu um ókomin ár. Þegar hann varð til í skrifum okkar á milli, ég sendi þér spurningu áður en ég fór að sofa og spratt svo á fætur næsta dag, full af eftirvæntingu eftir að lesa hvað Blíðfinnur hafði aðhafst meðan ég svaf. Stundum var það ekki neitt, því hann var víst svo þreyttur. Þú sagðir mér að opna náttborðsskúffuna mína varlega, því þar svæfi hann og ég gæti heyrt litlar hrotur ef ég hlustaði vel. Og alveg rétt, þarna svaf hann angurvært, í bómull, og hraut.

Þetta var dásamlegur tími sem mun aldrei gleymast. Frekar en minning mín um þig.