Matthías, menningin og Morgunblaðið

Það er vægast sagt yfirþyrmandi verkefni að vera falið að eiga samtal við ritstjóra Morgunblaðsins í yfir fjörutíu ár, Matthías Johannessen, ritstjóra minn, vin og læriföður í sautján ár á blaðinu og allar götur síðan. Skáldið og ritstjórann sem leiddi Morgunblaðið í gegnum gríðarlegar breytingar og stýrði okkur morgunblaðsfólki af festu, þekkingu, tiltrú, umhyggju, innblæstri, húmor, væntumþykju og óbilandi trú á fjölmiðlinum, sem hann tók að sér að ritstýra, aðeins 29 ára gamall, hinn 8. ágúst 1959.

Eins og gefur að skilja er af mörgu að taka, á jafnlöngum ferli og Matthíasar á Morgunblaðinu, og við verðum ásátt um að eiga samtal, sem einkum snýst um menningarlega pólitík blaðsins í ritstjóratíð hans og samskipti hans við skáld, rithöfunda og hvers kyns listamenn, á þessu langa tímabili.

Matthías, meistari samtalanna, færði samtöl við svo fjölmarga Íslendinga, úr öllum þjóðfélagshópum, að ekki sé talað um fjölda samtala hans við erlendar stórstjörnur, nóbelsverðlaunahafa, rithöfunda, skáld, tónlistarmenn og myndlistarmenn upp á nýtt og æðra svið og sýndi fram á að samtalsformið er raunverulegar bókmenntir, þegar sá sem heldur á penna er jafnnæmt skáld og Matthías, eins og lýst er í fylgju þessa viðtals. Eins má nefna fjölmargar bækur hans um menningu, þjóðfélagsmál og listamenn.

____

– Matthías, man ég það ekki rétt, að þú

hafir aldrei ætlað þér að verða ritstjóri?

„Jú, þú manst það alveg rétt. Ég ætlaði mér aldrei að verða ritstjóri. Frá því ég var lítill drengur var áhugamál mitt skáldskapur, ekki blaðamennska.

En það er nú með það, eins og svo margt annað, að maður kemst fljótt að því í lífinu, að við ráðum ekki öllu.

Ég ætlaði í raun aldrei að verða neitt og eiginlega stendur sú ákvörðun enn. Þegar ég var á þeim aldri sem þú nefndir hafði ég mestan áhuga á Tarzan og X-9 og það hefur svo sem ekkert breyst!

Ég var 16 ára sjóari á Brúarfossi eftir stríð og við sigldum með frosinn fisk til Leníngrad. Þá var Stalín allsráðandi og eiginlega í tísku. Ég hef aldrei fylgt neinni tísku og varð því ekki stalínisti, heldur andkommúnisti. Með það veganesti fór ég á Morgunblaðið allnokkru síðar.

Á þessum árum fjallaði alvörupólitík um heimskommúnismann. Og flestir gáfumenn voru kommúnistar eftir tískunni. En niðurstaðan af þessari pólitísku reynslu var sú að maður á ekki endilega að treysta gáfumönnum fyrir þessum svokölluðu pólitísku skoðunum sínum.

Nú er Stalín löngu dauður og ekkert eftir af kalda stríðinu nema nokkrar vindmyllur, sem þessir pólitísku Don Kíkótar eru alltaf að berjast við. En þessi pólitík er litlaus eins og keisarans skegg, sem er ekki áhugamál mitt úr því sem komið er.

Ég hef að vísu fjallað eitthvað um hrunið í bókinni Á vígvelli siðmenningar og eitthvað er um það á vefslóð minni matthias.is þar sem dagbækur mínar eru birtar og eitthvað ljóðakyns um útrásina.

Það sem er óbirt af dagbókinni verður líklega sett á netið í vetur.

Ég hef alltaf haft mestan áhuga á skáldskap og ljóðlist. Bókmenntirnar standa fyrir sínu, en samfélaginu hefur hrakað, því miður.

____

Við höfum verið svo lánsöm að eiga mörg fegurstu ljóð heimsins í arfleifð okkar, sumt ort fyrir landnám.

Þessi mikilvægi arfur kom í veg fyrir að við yrðum óþjóð og í raun gerði hann okkur þegar í upphafi að andlegu stórveldi. Það eru þannig forréttindi að geta lesið þennan vitnisburð um manninn.

Það er stefnumót við það besta í okkur sjálfum.

Ef við glötum þessum tengslum verður ekkert eftir nema hávært glamur. Og hvað sagði Predikarinn aftur? „Eftirsókn eftir vindi“. Við viljum auðvitað ekki að það hendi okkur. Þess vegna þurfum við að taka á, ekki síst sögulegt stórveldi eins og Morgunblaðið. Í því samhengi finnst mér rétt að minna á, að þegar Lesbókin var hvað best hafði hún á að skipa sterkasta kúltúrteymi landsins.

____

Ég held það sé rétt hjá mér, að við kunnum ekki með arfleifð okkar að fara, því hugurinn er ekki við gæði, ekki endilega, heldur glamrandi lágkúru Mammons. Það er arfleifð útrásarvíkinga.

Ég hef alltaf trúað kirkjunni best fyrir arfleifðinni, hún hefur verið góður farvegur og engin ástæða að óttast að hún hlaupi útundan sér í þeim efnum, þótt nú gefi á bátinn. Enginn skildi arfleifðina betur en séra Sigurbjörn.

____

Ég hjó eftir því að ungur drengur, ósköp geðfelldur og saklaus í andlitinu, gagnrýndi í fréttum eitthvert íslenskupróf sem hann hafði nýlega tekið í skólanum sínum og hneykslaðist mest á því, að þarna hefði verið kvæði frá 1950. Það var að hans dómi kollhrak, þvílík fornöld!

Er víst að þjóð sem á svona fortíðarsýn geti treyst því að hún eigi framtíð?

Ég er ekki að segja að þetta sé svona, en það hnígur í áttina.

Það er því aldrei mikilvægara en nú að Morgunblaðið standi vörð um arfleifðina, ekki síst tunguna. Eins og garðyrkjumaður sinn viðkvæma akur.

Ef það verður ekki mun blaðið ekki endilega halda upp á 200 ára afmæli sitt á íslensku, heldur „fokking ógeð“ mállýsku eins og segir í nýrri og ágætri skáldsögu um sársauka samtímans eftir eitt af morgunblaðseggjunum, en þau eru mörg og margvísleg eins og svartfuglseggin.

____

Það er ekkert auðvelt að setja sig í stellingar og fara að rifja upp öll árin sem ritstjóri Morgunblaðsins. Þegar ég hætti á blaðinu um áramótin 2000-2001, þá hófst bara nýr kafli í lífi mínu, þar sem ég er að velta fyrir mér þeim bókum sem ég hef verið að skrifa og einbeiti mér að því að ljúka því verki.“

____

– Matthías, þú gjörbreyttir menningarlegri umfjöllun Morgunblaðsins, opnaðir blaðið upp á gátt og alveg sama hvað kalda stríðinu leið og gallhörðum leiðurum og Reykjavíkurbréfum gegn heimskommúnismanum og Sovétríkjunum, þá tókst þér að hefja menningarlega umfjöllun blaðsins upp fyrir argaþras stjórnmálanna. Er það ekki rétt hjá mér að þú hafir stundum fengið það óþvegið, vegna þess að þú skrifaðir vinstrisinnaða rithöfunda og skáld beinlínis inn í blaðið?

„Ég hafði sjaldnast gaman af þessum íslenska, pólitíska útsynningi. Var reyndar alltaf að vona að stytti upp, en því réð ég engu um.

Það er alveg rétt hjá þér, að ég gerði mér far um að skrifa helstu skáld og rithöfunda inn í Morgunblaðið.

Flestir held ég hafi orðið undrandi þegar ég skrifaði samtal við Stein Steinar. En það reið nú líka 7,5 á Richter skjálfti yfir marxistana á Íslandi þegar Í kompaníi við allífið kom út á sjötugsafmæli Þórbergs 1959.“

____

Matthías segir í formála að bókinni Í kompaníi við Þórberg , sem inniheldur: Í kompaníi við allífið og Enn um Þórberg og kom út 30 árum síðar, eða 1989, að Þórbergur hafi verið í miklum vafa um birtingu þegar hann sýndi honum fyrsta handritið, enda harla nýstárleg ritsmíð á þeim tíma. Þórbergur hafi þá beðið ráðgjafa sinn í bókmenntum að lesa handritið. „Þessi „dómari“ var Snorri Hjartarson og á ég honum skuld að gjalda,“ segir Matthías í formálanum.

„Þessi skjálfti marxistanna hafði engin áhrif á mig. Með okkur Þórbergi var góð vinátta og engan rithöfund mat ég meir,“ segir Matthías.

„Skýringin á því að ég vildi skrifa þessi skáld og rithöfunda inn í Morgunblaðið, Stein, Þórberg, Halldór Kiljan og fleiri, var vitanlega sú, að mér fannst blaðinu bera skylda til þess að kynna fyrir lesendum sínum okkar helstu rithöfunda sem og aðra listamenn, burtséð frá pólitískri skoðun þeirra.

Þótt Kiljan hafi verið stalínisti um tíma breytti það engu um snilld hans.

Mér finnst rétt að nefna það að Halldór Laxness og Valtýr Stefánsson, sem höfðu verið ágætir mátar, urðu ósattir, nokkru áður en ég varð ritstjóri. Held það hafi verið pólitískur ágreiningur og eitthvað annað, sem olli því.

Þetta var arfleifðin sem ég tók við, hvað varðaði nóbelsskáldið, en ég lét það ekki aftra mér frá því að leiða Kiljan inn á síður Morgunblaðsins.

Það gladdi mig mikið, skömmu eftir að samtal mitt við Stein Steinar birtist í Morgunblaðinu, að ég hitti Jóhann Hafstein á götu í miðbænum, og hann lýsti sérstakri ánægju sinni. „Þetta er nýtt,“ sagði hann.

Þegar ég fór á vegum Bjarna heitins Benediktssonar að Gljúfrasteini, að hitta Halldór til að bjóða honum stuðning í forsetakosningum, sagði Bjarni: „En farðu ekki skríðandi!“

Halldór hafði vit á því að hafna boðinu. Vissulega höfðu ýmsir sjálfstæðismenn fyrirvara á samskiptum okkar Halldórs, en Bjarni treysti okkur báðum.

Þannig var húmor Bjarna á mörkum alvarlegrar fyndni.“

____

Matthías segir kalda stríðið hafa verið þrekraun og óskemmtilegt með köflum.

Hann hafi til dæmis farið sem blaðamaður til Berlínar í júní 1953, þegar byltingin í Þýskalandi var gerð. „Ég talaði við marga flóttamenn og fólk sem var verið að gera afturrækt við Brandenborgarhliðið, yfir til austurhlutans. Það var átakanlegt. Það var eins og verið væri að reka fólkið út í opinn dauðann. Þegar ég skrifaði um þessa reynslu og birti myndir með varð ég að láta setja breitt strik yfir augu þeirra sem voru á myndunum, svo ekki væri hægt að þekkja þá og ofsækja ættfólk þeirra og vini.

Þegar þetta var skrifaði Kristinn E. Andrésson litla grein í Þjóðviljann, þar sem hann sagði að ég hefði farið til Berlínar með bundið fyrir augu. En svo því sé haldið til haga, þá urðum við Kristinn miklir mátar síðar, enda dugði svartur húmor ekki í kalda stríðinu. Það fjallaði ekki um vexti og skuldavanda, heldur líf og dauða.

____

Það varð að ákveðinni ástríðu hjá mér að fylgjast sem gleggst með því sem var að gerast í Evrópu á þessum árum. Átökin grimm og heiftin mikil. Ég fór til dæmis til Parísar og átti samtal við Abram Terts, höfund þeirrar frægu bókar Réttur er settur .

Það var ánægjulegt á þessum árum, að fólk kunni að meta öflugan fréttaflutning Morgunblaðsins af átökunum, ekki síst í Evrópu. Þannig er það minnisstætt þegar ég fór til Parísar og sendi fréttir heim í maí 1960, en þá hafði ég aðeins verið ritstjóri í tíu mánuði. Tilefni fararinnar var leiðtogafundur þeirra Krúsjeffs og Eisenhowers, sem fór að vísu út um þúfur.“

Í Morgunblaðinu 17. maí 1960 sagði í fimm dálka fyrirsögn efst á forsíðu: Toppfundur splundrast? Og undirfyrirsögnin er: Krúsjeff tekur aftur heimboð til Eisenhowers og setur úrslitakosti.

Og í annarri frétt frá Matthíasi á forsíðunni var fyrirsögnin: Krúsjeff breytti hótun í móðgun.

Blaðamaður hefur fyrir satt að við þennan fréttaflutning og fréttaskýringar Matthíasar í kjölfar fundarins hafi ýmsir lýst Morgunblaðinu sem heimsblaði. Um slíkan vitnisburð er ritstjórinn fyrrverandi ófáanlegur að tjá sig.

Blaðamaður ætlar að minnsta kosti að leyfa sér að vekja athygli á því, hversu öflugur tíu mánaða ritstjórinn var í frétta-, fréttaskýringa- og greinaskrifum sínum, nýorðinn þrítugur.

Á forsíðu Morgunblaðsins hinn 20. maí 1960 stóð í yfirfyrirsögn Matthías Johannessen lýsir blaðamannafundi Krúsjeffs . Og aðalfyrirsögnin var þessi: Reiddur hnefi og bros til skiptis . Þar kom fram að á milli tvö og þrjú þúsund blaðamenn hefðu hlýtt á mál Krúsjeffs í París. Þar sagði m.a. að Krúsjeff hefði sagt að Rússar myndu „halda áfram friðsamlegri sambúð við aðrar þjóðir...“ og: „Ennfremur lýsti hann því yfir, að hann héldi við stefnu sína um að gera Berlín að fríríki.“

____

Matthías rifjar upp baráttu Morgunblaðsins fyrir því að foreldrar Vladimirs Ashkenazys fengju að heimsækja son sinn og tengdadótturina íslensku, Þórunni Jóhannsdóttur. Sú barátta stóð í átta ár og leyfið var loks veitt 1976.

Af þessu tilefni segir Matthías: „Ég sagði í leiðara um þessar mundir að Íslendingar ættu að bjóða Alexander Solzhenitsyn dvalarleyfi á Íslandi, en því voru ekki allir þingmenn sammála. Þá gætum við sent varnarliðið aftur heim til Bandaríkjanna. Engum Rússa dytti í hug að hernema land þar sem Solzhenitsyn byggi. Það yrði eins og gleypa broddgölt!“

Matthías segir að sér sé ekki síst minnisstætt þegar hann átti samtöl við Arthur Miller í New York. „Þau voru síðan notuð af verjendum skáldsins, þegar mál hans kom fyrir óamerísku nefndina,“ segir Matthías.

Þetta var á McCarthy-tímanum. Matthías átti einnig samtal við McCarthy í Washington. „Ég undraðist hvað McCarthy vissi mikið um vinstristefnu Hannibals Valdimarssonar. Eftir þetta samtal var ég stundum kallaður „McCarthyistinn, hr. Johannessen“ í Þjóðviljanum.

____

Heilinn tók því vel, en hjartað sló hraðar!

Allt kostaði þetta sitt,“ segir Matthías að lokum. „Ritstjóri og skáld, það fer ekki alltaf saman.“