Þetta var algjör fornöld

Þegar Þorbjörn Guðmundsson, handhafi blaðamannaskírteinis númer 1, hóf störf á Morgunblaðinu árið 1942 var útgáfa blaðsins með nokkuð öðru sniði en nú er. Það var yfirleitt aðeins átta síður að stærð með auglýsingum á forsíðu, einni síðu undir innlendar fréttir og annarri undir erlendar. Blaðamenn voru þrír auk ritstjóra, og önnuðust tveir þeirra innlendar fréttir og einn erlendar.

Þorbjörn var á Morgunblaðinu í hálfa öld, gekk í öll störf og var orðinn fulltrúi ritstjóra þegar hann lét af störfum í árslok 1992. Hann verður níræður í lok desember, en er eins og unglamb að sjá, ern og minnugur.

Pikkaði með einum putta

„Þetta var eins og fornöld í samanburði við það sem nú tíðkast á fjölmiðlum,“ segir Þorbjörn þegar hann rifjar upp fyrstu ár sín á blaðinu. Ritvél fékk hann, en enn tíðkaðist þá víða að blaðamenn handskrifuðu fréttir og prentarar settu textann í blý. „Ég hafði aldrei notað ritvél áður og pikkaði bara með einum putta,“ segir Þorbjörn. Hann komst þó fljótt upp á lag með að nota þetta undratæki. Enginn ljósmyndari var á blaðinu og sjaldgæft að birtar væru innlendar fréttamyndir. Það breyttist eftir að fyrsti fastráðni ljósmyndarinn var ráðinn 1947, Ólafur K. Magnússon.

„Vinnudagurinn var langur,“ segir Þorbjörn. „Við byrjuðum um hádegisbil og vorum yfirleitt að fram yfir miðnætti þegar blaðið fór í prentun. Það var ekki eins einfalt að ná í fréttir og nú er. Við komum okkur upp samböndum við menn sem voru fróðir eða voru víða á ferð, kölluðum þá „tippara“ og höfðum reglulega samband við þá til að leita fregna. Erlendu fréttirnar fengum við með loftskeytum og frá útvarpsstöðvum eins og BBC en oft voru hlustunarskilyrði erfið og hafði það áhrif á möguleika okkar til að afla nýrra frétta.“

Fréttir af veðri bannaðar

Þorbjörn rifjar upp að á stríðsárunum hafi ritskoðun verið í gangi. Ekki mátti birta neitt sem bresku og bandarísku hernaðaryfirvöldin töldu stofna öryggi lands og þjóðar í hættu. Voru blaðafulltrúar herliðanna í sambandi við blöðin og útvarpið til að passa upp á þetta. Á vegum Bandaríkjahers sáu vestur-íslenskir menn um samskiptin. Einn þeirra varð mikill vinur Morgunblaðsmanna, Valdimar Björnsson, síðar fjármálaráðherra í Winnipeg í Kanada.

„Það mátti ekkert skrifa um veðrið á þessum árum,“ segir Þorbjörn. „Það var sannarlega ekki auðvelt fyrir þjóð þar sem allar samræður ganga út það hvernig veðrið sé. En með þessu var verið að koma í veg fyrir að óvinurinn í stríðinu fengi fréttir sem kæmu honum að gagni.

Stundum fórum við í kringum þetta,“ segir Þorbjörn og rifjar upp skondna frétt úr Morgunblaðinu snemma árs 1943. Í miklu roki í Reykjavík gerðist það að skúr Skautafélagsins í Hljómskálagarðinum fauk um koll og skemmdist. Þetta var auðvitað frétt, en ekki mátti neitt nefna rok þegar frá þessu var sagt. Morgunblaðsmenn brugðu þá á það ráð að setja í fyrirsögn „Höfuðskepnurnar skeyta skapi á skúr skautafjelagsins“. Í fréttinni sjálfri var sagt að fyrir „tilverknað æðri máttarvalda“ hefðu endaskipti verið höfð á skúrnum! Var þetta látið átölulaust af hernaðaryfirvöldum.

Ævintýranleg myndaöflun

Í dag senda menn ljósmyndir heimshorna á milli á örfáum sekúndum. Tæknin jókst smám saman á þeim árum sem Þorbjörn var á Morgunblaðinu en náði ekki því stigi sem nú þegar hann hætti 1992. Honum er í minni mikið ævintýri við að afla mynda fyrir blaðið um miðjan sjöunda áratuginn þegar Tunnuverksmiðja ríkisins á Siglufirði brann til kaldra kola. Þetta var stórfrétt enda misstu um 40 Siglfirðingar atvinnu sína við brunann.

Veður var afar vont á Siglufirði þegar þetta gerðist. Morgunblaðsmenn fréttu af eldsvoðanum eldsnemma að morgni og hófu þá þegar að gera ráðstafanir til að afla mynda. Ekki var hægt að fljúga norður og ekki var fært landveginn. Var ákveðið að Steingrímur Kristinsson, ljósmyndari á Siglufirði, sem fest hafði fjölda mynda af brunanum á filmu, kæmi filmunum með mótorbát til Haganesvíkur þar sem Björn á Bæ, fréttaritari blaðsins á Höfðaströnd, ætlaði að ná í þær og aka með til Sauðárkróks, en fréttaritarinn þar, Guðjón Sigurðsson, átti að flytja þær með hraði í Varmahlíð í veg fyrir Akureyrarbíl.

Veður reyndist svo slæmt í Haganesvík að mótorbáturinn frá Siglufirði gat ekki komist að landi. Var þá tekið það ráð að setja filmurnar í gúmmíbát sem skotið var út og tókst að draga hann að landi.

„Þegar þarna var komið sögu var klukkan orðin 4 síðdegis,“ segir Þorbjörn og menn skiljanlega orðnir stressaðir fyrir sunnan. En nú gat Björn í Bæ ekið með filmuna til Sauðárkróks og Guðjón fréttaritari þaðan með þær í Varmahlíð. Þar beið vörubíll á leið suður til Reykjavíkur og hafði fréttaritari Morgunblaðsins á Akureyri, Sverrir Pálsson, fengið hann til að taka filmuna.

Til vonar og vara var ákveðið að senda tvo blaðamenn á léttara ökutæki til móts við vörubílinn og mættust þeir á Holtavörðuheiði. Þegar komið var suður framkallaði Ólafur K. Magnússon filmurnar í snarheitum og síðan voru gerð af þeim myndamót áður en hægt var að nota þær í blaðið. Prýddu þær forsíðu blaðsins og baksíðu blaðsins daginn eftir.

Fréttin sem aldrei kom

Svona fyrirhöfn við að afla fréttamynda þekkist ekki í dag, en sagan er til marks um vinnubrögðin á Morgunblaðinu fyrr á tíð, vinnubrögð sem urðu þess valdandi að blaðið varð fremsti fréttamiðill þjóðarinnar.

Þegar Þorbjörn er spurður um minnisstæðustu fréttina á ferlinum svarar hann brosandi að það hafi líklega verið fréttin sem aldrei var skrifuð. „Menn voru stöðugt að bíða eftir Kötlugosi eins og varð 1918 og okkur var lengi fyrirlagt að vera mjög vakandi yfir öllum vísbendingum um reykjarmökk að austan eða einkennileg ljós á lofti. Áttum við að halda þá uppi fyrirspurnum um allt slíkt. Morgunblaðið ætlaði ekki að missa af Kötlugosi! Maður var alltaf með þetta á bak við eyrað,“ segir Þorbjörn, „en aldrei rumskaði Katla.“