Fallhlífarstökk úr draumi

Ég er dökkur skrokkur á floti í skipastiga / ligg í hótelrúmi meðan borgin vaknar umhverfis mig.“ Þannig hefst ljóðið „Djúpt í Evrópu“ eftir sænska skáldið Tomas Tranströmer en það birtist árið 1989 í bókinni Fyrir lifendur og dauða sem skáldið hreppti Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs fyrir. Þarna má sjá dæmigerða myndasmíð Tranströmers, ljóðmælandinn skynjar sig sem þungan skipsskrokk sem flýtur aðþrengdur í skipastiga, þar sem hann er að vakna í ókunnugri borg: „Þögull dynur og grátt ljós streyma inn / og lyfta mér hægt upp í næsta hólf: morguninn.“

Þetta er glæsileg mynd, sem þeir sem séð hafa skip lyftast hægt í stórum skipastigum skynja og skilja. En síðan fer skáldið með okkur, eins og í svo mörgum ljóða sinna, í óvænta átt, til móts við óræðan dauða í drungalegri og persónulegri mynd:

Sjóndeildarhringurinn hlustaður.

Hinir dauðu vilja tala.

Þeir reykja en eta ekki, anda ekki

en eiga sér enn rödd.

Ég mun skunda um strætin sem

einn úr þeirra hópi.

Sortnuð dómkirkjan, þung eins og tungl,

veldur flóði og fjöru.

Hér er ekki horft á sjóndeildarhringinn heldur hlýtt á hann – hvernig sem farið er að því; dauðir vilja tala þótt þeir andi ekki og ljóðmælandinn hyggst skunda um strætin með þeim. Er maðurinn í hótelrúminu, þessi „dökki skrokkur“, ef til vill feigur? Svo endar ljóðið á þesari sortnuðu dómkirkju, sem er þung eins og tungl, og veldur að auki fljóði og fjöru eins og máninn. Ekkert rökrétt við það, en afar áhrifaríkt.

Tomas Tranströmer er sannkallaður galdramaður orða og skynjunar; ljóða sem leita á lesendur og opna óvænta heima við lesturinn. Það ætti ekki að hafa komið neinum á óvart sem þekktu til ljóða hans, og þeir eru ófáir um allar jarðir, þegar hann hreppti nóbelsverðlaunin árið 2011. Ljóð Tranströmers hafa verið þýdd á um sextíu tungumál og hann er eitt víðlesnasta og áhrifamesta skáld samtímans. Samt hefur hann ekki sent frá sér viðamiklar bækur um dagana; heildarsafn ljóða hans rúmast á um 350 blaðsíðum í þessu framúrskarandi safni með þýðingum Njarðar P. Njarðvík, sem hefur þýtt nánast öll ljóð sem skáldið hefur sent frá sér í þrettán bókum. Þær eru ekki þykkar en opna þeimur dýpri heima.

Aðdáendur um allar jarðir

Tomas Tranströmer fæddist árið 1931 í Stokkhólmi og er menntaður sálfræðingur. Hann hóf ungur að fást við ljóðagerð og var fyrsta ljóðasafn hans gefið út árið 1954. Strax á sjöunda áratugnum var farið að þýða ljóð skáldsins á önnur tungumál, en þau hafa löngum þótt óvenjulega þýðingavæn, að hinar áhrifaríku en þó hversdagslegu myndir hans sem byggjast á djúphugulli skynjun á náttúru og mannlegri tilveru, skili sér vel milli tungumála og menningarheima. En þótt aðdáendum Tranströmers fjölgaði víða um lönd, þá nutu ljóð hans dvínandi skilnings í heimalandinu á áttunda áratugnum, á þeim sérkennilegu tímum nýraunsæis og miðstýrðar félagshyggju þar sem múlbinda átti skáldlegt flug. Blessunarlega var þeim áherslum fljótlega stungið undir stól og skáldið hélt alltaf áfram að þróa ljóðheim sinn á markvissan og eftirtektarverðan hátt; heim þar sem ávallt grillir í undur og stórmerki undir hversdagslegu yfirborðinu.

Árið 1990 fékk Tranströmer alvarlegt heilablóðfall og missti við það málið og máttinn í hægri hendinni. Síðan hefur útgefnum ljóðum hans farið stórum fækkandi.Árið 1996 sendi hann þó frá sér afar áhrifamikið ljóðasafn, Sorgargondól , og Torráðin gáta , kver sem að mestu byggist á hækum, kom út árið 2004.

Ólík nálgun þýðenda

Nokkrir íslenskir þýðendur hafa gegnum árin tekist á við ljóð Tranströmers. Árið 1990 sendi Njörður P. Njarðvík frá sér þýðingasafnið Tré og himinn ; þýðing Ingibjargar Haraldsdóttur á Sorgargondól og fleiri ljóðum kom út árið 2001, og þá kom ljóðabálkurinn Eystrasölt út árið 2012 í þýðingu Hjartar Pálssonar. Fleiri þýðingar hafa birst í tímaritum gegnum árin, meðal annars eftir Jóhann Hjálmarsson, og hafa íslenskir ljóðaunnendur því lengi þekkt óviðjafnanlegan ljóðheim Tranströmers.

Njörður sagði ekki skilið við verk hins sænska skáldbróður, og 23 árum eftir að Tré og himinn kom út birtist á prenti þetta veglega safnrit Ljóð 1954-2004 . Er það mikill merkisfengur, enda fagnaðarefni að geta lesið margbrotið heildarverk svo mikilvægs rithöfundar á íslensku.

Þýðandinn virðist vera mjög trúr frumtextanum, svo á stundum örlar á þýðingarblæ og glittir í sænskuna: „Það sést rauður hlöðuveggur“ (76) segir sem dæmi á einum stað; „Það er tré á ferli í regninu“ (72) má sjá í öðru ljóð og þriðja dæmið þar sem ljóðlína hefst á orðinu „það“, og fallegra hefði verið að losna við, er: „Það er forsögulegt málverk / á kletti í Sahara“ (91) Hér hefði verið eðlilegra að tala um rauðan hlöðuvegg sem sæist; að í regninu væri tré á ferli og að á kletti í Sahara væri forsögulegt málverk. Slík dæmi eru þó ekki mörg og í raun smávægileg í heildinni, því þýðingar Njarðar eru að mestu heildstæðar, fágaðar og áhrifaríkar. Vitaskuld stendur hver þýðandi frammi fyrir ótal möguleikum og lausnum. Undirritaður hefur á undanförnum mánuðum notið þess að lesa þetta safn en samtímis hef ég lesið þýðingar annarra á ljóðum Tranströmers og velt fyrir mér hinum ólíku nálgunum, sem allar eru athyglisverðar en kveikja vissulega nokkuð mismunandi myndir og skilning, því í þessum fínlega skáldskap skiptir hvert orð máli. Sem dæmi má taka þessi erindi í „Apríl og þögn“, ljóði í Sorgargondól . Ingibjörn Haraldsdóttir þýðir svona: