Réttur til verndar heimilda skýr

Baksvið

Karl Blöndal

kbl@mbl.is

Trúnaður blaðamanna við heimildarmenn nýtur almennrar og afgerandi verndar og viðurkenningar nánast allra alþjóðlegra samtaka og stofnana. Þar á meðal eru Sameinuðu þjóðirnar, Evrópuráðið, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Samtök Ameríkuríkja og Afríkusambandið. Talað er um að rétturinn til trúnaðar við heimildarmenn sé „nauðsynlegur“, „grundvallaratriði“ og „grunnskilyrði fyrir frjálsri fjölmiðlun“.

Iðulega er þó reynt að fá blaðamenn til að gefa upp heimildir sínar líkt og gert hefur verið í yfirstandandi rannsókn á því hvernig gögn um hælisleitandann Tony Omos komust í hendur fjölmiðla. Lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu krafðist þess að fréttastjóri mbl.is gæfi upp hvaðan skjal kom sem frétt miðilsins í málinu byggðist á. Fréttastjórinn neitaði að svara. Lögreglustjórinn óskaði þá eftir því við héraðsdóm að fréttastjórinn yrði látinn svara. Héraðsdómur hafnaði kröfu lögreglustjórans og Hæstiréttur sömuleiðis.

Í Evrópu hefur fjölda mála af þessu tagi verið vísað til Mannréttindadómstóls Evrópu og kemur fram í úrskurðum hans að rétturinn til verndar heimilda er mjög afdráttarlaus.

Trúnaður við heimildarmenn er grundvallaður á 19. grein mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna: „Allir skulu frjálsir skoðana sinna og að því að láta þær í ljós. Felur sá réttur í sér frelsi til að hafa skoðanir óáreittur og að leita, taka við og miðla upplýsingum og hugmyndum með hverjum hætti sem vera skal og án tillits til landamæra.“

„... hin umfangsmesta vernd“

Sambærilegt orðalag er í 10. grein mannréttindasáttmála Evrópu. Á heimasíðu Mannréttindadómstóls Evrópu kemur fram að dómurinn hafi þráfaldlega ítrekað að 10. greinin taki ekki aðeins til „inntaks og innihalds upplýsinga og hugmynda“ heldur einnig leiða til að koma þeim á framfæri: „Fjölmiðlum hefur verið veitt hin umfangsmesta vernd í dómasögu réttarins, þar á meðal hvað snertir trúnað við heimildir blaðamanna.“

Að auki segir í 10. greininni að þar sem þessu „frelsi fylgi skyldur og ábyrgð“ sé það „háð þeim formsatriðum, skilyrðum, takmörkunum og refsingum, sem kveðið er á um í lögum og eru nauðsynlegar í lýðræðisþjóðfélagi“.

Í dómum réttarins er víða að finna afgerandi stuðning við vernd heimildarmanna.

Árið 2000 kom í ljós við innri endurskoðun víðtæk spilling innan Eurostat, Hagstofu Evrópu. Hafði stofnunin verið með tvöfalt bókhald og ýmist skáldað samninga við fyrirtæki eða búið til reikninga. Málinu var vísað til rannsóknarembættis fjársvikamála hjá Evrópusambandinu, sem á að verja fjárreiður ESB fyrir svikum og spillingu, en ekkert gerðist.

Ári síðar var málið tekið fyrir í skýrslu Pauls van Buitenens, sem áður hafði afhjúpað frændhygli og spillingu innan framkvæmdastjórnar ESB undir stjórn Jacques Santers. Enn tók embættið ekki við sér. Það var ekki fyrr en Hans-Martin Tillack skrifaði ítrekað um málefni Eurostat í þýska vikuritið Stern að farið var að spyrja spurninga.

Við rannsókn málsins beindust sjónir hins vegar að Tillack. Hvaðan kom lekinn? Sagt var að grunur léki á að Tillack hefði mútað opinberum embættismanni í skiptum fyrir trúnaðarupplýsingar um evrópskar stofnanir. Belgíska lögreglan handtók Tillack fyrir tilstuðlan Evrópusambandsins og hélt honum á meðan leitað var á vinnustað og heimili hans.

Hluti af réttinum til upplýsinga

Tillack fór með málið fyrir mannréttindadómstól Evrópu og hafði sigur. „Rétturinn leggur áherslu á að rétt blaðamanna til að gefa ekki upp heimildir sínar er ekki hægt að meðhöndla einungis sem forréttindi, sem hægt er að veita eða taka eftir lögmæti eða ólögmæti heimilda, heldur er í einu og öllu hluti af réttinum til upplýsinga og á að umgangast af ýtrustu varfærni,“ sagði í úrskurðinum. „Það á ekki síst við í viðkomandi máli þar sem grunsemdir á hendur stefnanda byggðust á óljósum, óstaðfestum orðrómi eins og síðar var staðfest með því að hann var ekki kærður.“

1996 leitaði breski blaðamaðurinn William Goodwin, sem starfaði hjá fagblaði í verkfræði, til dómstólsins eftir að hann hafði verið dæmdur fyrir að neita að gefa upp heimildir sínar um fjárhagsstöðu tiltekins fyrirtækis. Dómstóllinn komst að þeirri niðurstöðu í dómi, sem oft er vísað til, að ekki mætti réttlæta tilraunirnar til að fá Goodwin til að upplýsa um heimildir sínar með vísan til þess að frelsi fjölmiðla sé „háð þeim formsatriðum, skilyrðum, takmörkunum og refsingum, sem kveðið er á um í lögum og eru nauðsynlegar í lýðræðisþjóðfélagi“. Það hafi einfaldlega ekki átt við í máli hans.

„Vernd heimilda í blaðamennsku er eitt af grundvallarskilyrðum frelsis fjölmiðla,“ segir í úrskurði dómstólsins í málinu og síðan er bætt við: „Án slíkrar verndar gætu heimildarmenn heykst á að aðstoða fjölmiðla við að upplýsa almenning um mál, sem varða hagsmuni almennings. Þá yrði grafið undan nauðsynlegu hlutverki fjölmiðla sem varðhundur í almannaþágu og það gæti haft öfug áhrif á burði fjölmiðla til að veita réttar og áreiðanlegar upplýsingar.“ Segir svo að fyrirskipun um að gefa upp heimildir samræmist ekki 10. greininni nema hún verði „réttlætt með þungvægari þörf í almannaþágu“.

Hvenær á rétturinn til verndar að víkja?

Í leiðbeiningum Evrópuráðsins frá 2000 er fjallað um undantekningar frá réttinum til verndar heimildarmanna. Þar segir að aðeins megi skipa blaðamanni að greina frá nafni heimildarmanns ef hagsmunir almennings eru þungvægari réttinum til verndar. Segir síðan að það geti aðeins átt við ef afhjúpun er nauðsynleg til að vernda mannslíf, koma í veg fyrir alvarlegt afbrot, eða verja mann, sem sakaður er um að hafa framið alvarlegt afbrot. Ávallt verði að vega og meta hagsmunina af því að afnema vernd heimildarmanns gagnvart skaðanum, sem tjáningarfrelsið yrði fyrir. Tekið er fram að meiðyrði geti ekki talist vega þyngra en rétturinn til að vernda heimildir.

Í máli Tillacks var stjórnkerfið í vörn. Annað var uppi á teningnum þegar Judith Miller, blaðamaður New York Times , fór í fangelsi 2005 vegna þess að hún vildi ekki gefa upp heimildir sínar þrátt fyrir dómsúrskurð. Í Bandaríkjunum er rétturinn til að vernda heimildarmenn veikari en víða annars staðar.

Forsaga málsins var sú að dálkahöfundur að nafni Robert Novak birti grein 2003 þar sem fram kom að Joseph Wilson, fyrrverandi stjórnarerindreki á eftirlaunum, væri kvæntur leynilegum erindreka bandarísku leyniþjónustunnar, CIA. Konan var nefnd á nafn, Valerie Plame. Wilson hafði farið til Níger á vegum CIA til að kanna hvort eitthvað væri hæft í því að Saddam Hussein, fyrrverandi leiðtogi Íraks, hefði reynt að kaupa úran þar í landi. Wilson fann engar vísbendingar um það og skrifaði síðar grein í New York Times þar sem hann hélt því fram að Bandaríkjastjórn hefði gefið ranga mynd af málinu. Haldið var fram að nafni hennar hefði verið lekið til að hræða aðra, sem kynnu að vilja gerast uppljóstrarar.

Miller skrifaði aldrei um Plame, en saksóknari taldi að hún byggi yfir upplýsingum, sem skiptu sköpum fyrir rannsókn á lekanum. Miller neitaði að greina frá heimildum sínum og var stungið í fangelsi fyrir að sýna réttinum óvirðingu. Hún sat inni í 85 daga. Þá aflétti heimildamaður hennar, Lewis „Scooter“ Libby, starfsmannastjóri Dicks Cheneys, þáverandi varaforseta, trúnaðinum.

Í ljós kom að Libby hafði sagt henni að Plame væri kona Wilsons, en það gerðist áður en grein hans birtist í New York Times . Aldrei var gengið á Novak um heimildir hans með sama hætti og gert var við Miller.

„Markmið þessarar baráttu er að tryggja að fólk með mikilvægar upplýsingar geti haft fullvissu um að tali það við blaðamann á forsendu nafnleyndar njóti það verndar,“ sagði í leiðara New York Times þegar málið stóð yfir.