Tómas Árnason

„Glaðr ok reifr

skyli gumna hverr

unz sinn bíðr bana.“

(Hávamál)

Það er ekki sólskin yfir byggðinni á Seyðisfirði nú um stundir. Vinur okkar, Tómas Árnason, fór á vit feðra sinna á aðfangadag jóla.

Kunningsskapur okkar hófst við fótbolta- og skíðaiðkanir á Seyðisfirði fyrir 80 árum, en varð um síðir að vináttu sem entist ævilangt.

Seyðisfjörður bar á bernskuárum okkar enn þess merki að hafa verið einn mesti menningarbær landsins, en hafði ekki farið varhluta af heimskreppunni. Blómlegt atvinnulíf hafði verið lagt í rúst, en við börnin vorum svo lánsöm að mega vera þátttakendur í öllum daglegum endurreisnarstörfum. Sem strákar byrjuðum við í saltfiski eða við heyannir fyrir 10 ára aldurinn og Tómas var orðinn háseti á Magnúsi fljótlega eftir fermingu. Hann hóf nám í Eiðaskóla, ætlaði þaðan til framhaldsnáms við íþróttakennaraskóla úti á Fjóni, en stríðið og hernámið komu í veg fyrir það. Hann hefði örugglega orðið góður íþróttakennari, jafn barngóður og hvetjandi sem hann var.

Þess í stað beindi stríðið honum til Akureyrar. Á samvistarárum okkar í MA héldum við áfram sambandi okkar við íþróttaiðkan, en þar byrjuðum við einnig að karpa í pólitík og síðan með vaxandi þunga í háskólanum, hann, forpokaður framsóknarmaðurinn, var í „Bondepartiet“ en ég, íhaldsmaðurinn, í Vöku.

Við höfum síðan ævinlega verið miklir og hreinir andstæðingar í pólitík og notið þess til hins ýtrasta að finna veikleikamerki hvor hjá öðrum vegna afstöðu til þjóðmála á hverjum tíma og þá ekki legið á liði okkar með skammfæringar. Allt í kerskni, og þó?! Stundum kvað svo rammt að, að við skildum í fússi og maður reiknaði ekki með að talast við næstu vikurnar. Þá var gott þegar síminn hringdi um kvöldmatarleytið: „Sæll vinur, hvað segirðu gæskur? Eigum við ekki að skrá okkur á Hvaleyrina kl. 9:10 á morgun?“ Það er gott að eiga svona andstæðing að vini.

Það er merkilegt, þegar litið er um öxl, að sjá samveru okkar byggjast á hverjum vettvangi íþróttanna á eftir öðrum og fá um leið möguleika á að styrkja vináttuna í lifandi átökum um hversdagsleg og pólitísk málefni.

Síðast voru það laxveiðar og ekki síst golfíþróttin, sem við höfum stundað reglulega saman síðustu 60 árin, þar af liðlega 35 ár með félögum okkar Eiríki Smith og Gísla Sigurðssyni, bæði hér heima og erlendis.

Tómas var auk þess framúrskarandi skákmaður og hann sýndi það á skákborði þjóðmálanna, náði yfirburðastöðu í endataflinu, útsjónarsamur og klár.

Við Bitten áttum góðar stundir með þeim Þóru, bæði heima og heiman. Þau voru tíðir aufúsugestir í íbúð sem við áttum hlut í um skeið í Bournemouth. Þóra lézt 2007 og Tómas varð í raun aldrei samur eftir.

Þegar sól hætti að skína á Seyðfirðinga í haust hætti Tómas að mæta á Jómfrúnni á fimmtudögum. Hann gaf í skyn að hann ætti skammt eftir og kviði því í engu, sannfærður um endurfundi við gengna ástvini. „Ég skrái rástíma um leið og þú kemur yfrum, vinur.“

Á Þorláksmessu sagði hann mér að dag væri að lengja.

Vertu sæll, gæskur.

Við Bitten þökkum samveruna.

Tómas Árnason hóf ungur afskipti af stjórnmálum, enda alinn upp við framsóknarstefnuna frá æskuárum sínum við Seyðisfjörð. Fólkið á Hánefsstöðum var enda eindregið flokksfólk og dugnaðarfólk að hverju sem það gekk. Tómas var steyptur í sama mót og þótti fylginn sér og ákveðinn í umræðu um landsmálin, en aldrei illskeyttur eða ódrengilegur. Átti hann sér því ýmsa harða andstæðinga en einnig góða samstarfsmenn og félaga úr ýmsum flokkum þó hart væri tekist á í stjórnmálunum, t.d. þann tíma sem Tómas sat á þingi. Sérstaklega var kært með þeim Eysteini Jónssyni og unnu þeir náið saman.

Tómas vann mikilsvert og ósérhlífið starf fyrir Ísland og Framsóknarflokkinn um áratuga skeið og var óbilandi við að afla hófsamri framfarastefnu fylgis. Hann gegndi fjölmörgum trúnaðarstörfum fyrir flokkinn og naut trausts flokksmanna. Innti hann öll þau störf af hendi af dugnaði og myndugleik, jafnt þingmennsku, trúnaðarstörf í forystu flokksins og ráðherradóm, og hvað það annað sem óskað var af honum. Fyrir það vil ég þakka sérstaklega.

En Tómas var einnig íþróttamaður góður, enda alinn upp í hugsjónum ungmennahreyfingarinnar, spjótkastari og vel liðtækur kylfingur fram á síðustu ár. Hann var reyndur og vel menntaður lögfræðingur, reglumaður og hress og léttur samstarfsmaður. Rætur hans lágu alla tíð til Seyðisfjarðar, þar sem hann var í miklum metum og átti góða vini.

Ég votta aðstandendum Tómasar innilega samúð við fráfall hans. Minning hans lifir.

Helgi jólanna birtist okkur með sama margbreytileika og lífið sjálft. Kynslóðir koma, kynslóðir fara, syngjum við um áramót og þannig kveðjum við góðan vin, Tómas Árnason, sem hefur tekið þátt í að móta meiri breytingar í landinu en flestir núlifandi menn.

Á Hánefsstöðum fæddist hann og sleit barnsskónum. Þar vandist hann vinnu til lands og sjávar. Leiðin lá til mennta, en þá var enginn menntaskóli á Austurlandi. Hann fór til Akureyrar og gekk oft á tíðum hluta leiðarinnar. Á leiðinni var gist á bæjum og meðal annars hjá Jóni í Möðrudal. Hann var sögumaður og lýsti hvernig Tómas stökk yfir bæinn. Hvað sem því líður bjó Tómas að þeim líkamlega styrk sem hann öðlaðist á yngri árum. Hann tók þátt í íþróttum og vann mörg afrek. Íþróttir og heilbrigt líferni átti hug hans.

Það var mikil lífsreynsla að vera samferðamaður Tómasar í stjórnmálum á Austurlandi. Við vorum kjörnir samtímis til Alþingis 1974 og áttum náið samstarf þar til hann lét af þingmennsku. Áður hafði hann tekið virkan þátt í störfum Framsóknarflokksins og gegnt mörgum trúnaðarstörfum. Ungur hreifst hann af Eysteini Jónssyni og var náinn samstarfsmaður hans og vinur. Eysteinn leitaði til hans með erfið verkefni sem Tómas sinnti af trúmennsku. Þeir stunduðu saman útivist og varð frægt þegar Tómas bar hann fótbrotinn heim.

Á þessum árum ríkti mikil bjartsýni í sjávarútvegi. Það var almenn trú að fiskvinnsla yrði burðarás í byggðunum, togarar voru keyptir og frystihús byggð. Tómas var þá einn af framkvæmdastjórum Framkvæmdastofnunar. Það var framfarahugur í bæjum og þorpum á Austurlandi og vilji til uppbyggingar. Kröfur voru gerðar til Tómasar sem reyndi sitt besta til að aðstoða. Á fundum var þörfin fyrir uppbyggingu í atvinnu- og samgöngumálum aðalumræðuefnið. Eitt sinn á fundi sagði ágætur prestur að vegurinn í sveitinni væri svo hættulegur að hann þyrfti að biðja fyrir slysalausri för sóknarbarnanna á hverjum sunnudegi, en hann gæti ekki sagt það sama um þingmenn. Blessunarlega komumst við leiðar okkar trúir því að allir væru jafnir fyrir Guði og stuttu síðar var vegurinn bættur.

Tómas var kunnugur öllum aðstæðum á Austurlandi. Þekkti marga sem hann kynnti mig fyrir. Var aufúsugestur á heimilum þar sem við þáðum veitingar og gistingu. Margir af góðvinum hans urðu vinir mínir. Það er ómetanlegt að fá slíka leiðsögn í upphafi starfa. Tómas hafði kynnst þessu fólki á uppvaxtarárum, í starfi og á ferðalögum með Eysteini og Vilhjálmi frænda sínum. Einnig átti hann og kona hans mikinn frændgarð.

Segja má að Tómas hafi fyllt skarð Eysteins þegar hann var kjörinn á þing 1974. Eftir það tókst gott samstarf milli hans og Ólafs Jóhannessonar. Hann bar traust til Tómasar, sérstaklega í efnahags- og fjármálum. Því miður voru þau ekki alltaf höndluð af ábyrgð og var það Tómasi raun. Sem fjármála- og viðskiptaráðherra vildi hann standa fastar á aðhaldssömum skoðunum. Margt hefði farið betur ef hann hefði fengið meiru ráðið.

Tómas var gæfumaður í lífinu. Synir hans fjórir og aðrir afkomendur hafa glatt hann með umhyggju og farsælum störfum. Hann var stoltur af uppruna sínum og fjölskyldu. Við Sigurjóna kveðjum Tómas með virðingu og þakklæti. Einnig þakka ég hans góðu störf fyrir Framsóknarflokkinn, Austurland og þjóðina alla. Fjölskyldu hans votta ég samúð og bið góðan Guð að blessa minningu hans.

Tómas Árnason var einn af þremur bankastjórum Seðlabanka Íslands á árunum 1985 til 1993. Jóhannes Nordal var mestallt tímabilið formaður bankastjórnarinnar. Bankastjórarnir skiptu með sér deildum og verkefnum bankans. Ég var stóran hluta þessa tímabils í hagfræðideild bankans en hún var ekki á verksviði Tómasar. Við áttum eigi að síður margvísleg samskipti. Ég minnist þess að tölvumál bankans voru að minnsta kosti um hríð á verksviði hans. Hann sagði þau átaksill og mátti það örugglega til sanns vegar færa því á þeim tíma, og kannski enn, höfðu margir sterkar skoðanir á eigin þörfum í því sambandi og fylgdu þeim eftir með miklum tilfinningum. En Tómas var vel úr garði gerður til að eiga við það, því þótt hann gæfi lítið eftir af skoðunum sínum var hann einstaklega ljúfur maður og lipur í mannlegum samskiptum. Sú minning lifir einnig í bankanum að hann hafi verið áhugasamur um starfsmenn og málefni þeirra.

Tómas hafði auðvitað sínar skoðanir á stjórn efnahagsmála. Hvað stjórn peningamála varðar var hann kannski minna á aðhaldshliðinni en sumir aðrir en það held ég að hafi ekki komið í veg fyrir að hann styddi nauðsynlegar en erfiðar aðgerðir þegar því var að skipta. Ég minnist þess að skömmu eftir að Tómas kom í bankann var ég fenginn til að fara yfir einhverja þætti í gengis- og peningamálum með honum. Ég held að honum hafi þótt ég helst til harður í afstöðu minni. Hann þekkti lítið til mín og spurði víst hina bankastjórana á eftir hvort ég væri einhver hægri maður.

En þrátt fyrir mismunandi áherslur var alltaf gott að ræða við Tómas um þessi mál sem önnur. Þau samtöl urðu mun fleiri eftir að ég kom aftur í bankann 1991. Þá voru spennandi tímar þar sem verið var að þróa peninga- og gjaldeyrismarkaði í aðdraganda losunar fjármagnshafta sem lauk undir miðjan tíunda áratuginn. Hann studdi umbæturnar en mig minnir að Tómas hafi verið einn af þeim sem skynjuðu hættur í því að fara of geyst í losun haftanna. Síðar kom fram að hann taldi að of langt hefði verið gengið í því að gefa fjármálakerfinu lausan tauminn. Í ljósi sögunnar verður ekki sagt annað en að þar hafi Tómas haft nokkuð til síns máls.

Eftir að ég varð seðlabankastjóri á árinu 2009 átti ég við margvísleg tækifæri samtöl við Tómas. Til viðbótar við hið efnislega þótti mér gott að skynja stuðning hans og hlýju. Fyrir það vil ég þakka. Meira er þó vert að minnast framlags Tómasar til Seðlabankans á miklum umbrotatímum. Ég votta afkomendum Tómasar samúð mína.

Það er gangur lífsins að samferðamennirnir kveðja. Á aðfangadag hringdi Eiríkur Tómasson í mig og sagði mér lát föður síns. Tómas Árnason var einn af eftirminnilegum samferðamönnum mínum. Hans er gott að minnast. Við áttum samleið í stjórnmálum á Austurlandi um árabil . Okkar kynni hófust á sjöunda áratugnum á síðustu öld þegar hann tók sæti á framboðslista fyrir austan. Það var gott að starfa með Tómasi, með okkur tókst gott samstarf og vinátta sem ég vil þakka að leiðarlokum. Hann var eftirminnilegur, létt yfir honum, en jafnframt var hann baráttumaður. Hann var glæsilegur maður og kvikur á velli og íþróttaiðkanir áttu sinn þátt í því. Hann var afreksmaður í íþróttum á unga aldri og tilheyrði gullaldarliði Ungmenna- og íþróttasambands Austurlands í frjálsum íþróttum með spjótkast sem aðalgrein. Það kom í ljós þegar við fórum að ferðast saman um Austurlandskjördæmi að tengingar hans í gegnum íþróttirnar voru miklar og traustar og á vegi okkar urðu margir góðvinir hans af þeim vettvangi frá fyrri árum. Í öðru lagi var hann Seyðfirðingur og átti þar djúpar og sterkar rætur frá sínum uppvexti á Hánefsstöðum þar sem hans foreldrar og ættmenn bjuggu.

Tómas var reglusamur maður í öllu tilliti og mátti mjög margt af honum læra í þeim efnum. Hann var vinnusamur og vildi hafa góða reglu á öllum hlutum. Honum var falinn mikill trúnaður á þeim sviðum sem hann gaf sig að. Hann sat í stjórn Framsóknarflokksins um árabil sem ritari og gjaldkeri, var framkvæmdastjóri Framkvæmdastofnunar ríkisins, sem nú er Byggðastofnun, á árunum 1974-1978 og fjármála- og viðskiptaráðherra á árunum 1978-1983. Árið 1984 dró hann sig út úr stjórnmálum og gerðist einn af bankastjórum Seðlabanka Íslands. Þetta er ófullkomin upptalning af minni hálfu og nær aðeins til þess tíma sem við vorum samstarfsmenn í stjórnmálum, en ég tók sæti hans á Alþingi í upphafi árs 1985 þegar hann hætti á þeim vettvangi. Hann gegndi fjölmörgum trúnaðarstöfum af ýmsu tagi, enda munaði um hann þar sem hann lagði hönd að verki. Tómas var virtur lögfræðingur með víðtæka reynslu á því sviði. Síðustu árin sat hann á friðarstóli og hélt heilsu og kröftum fram undir þennan dag og áttu íþróttaiðkanir drjúgan þátt í því, en hann stundaði golf seinni árin af krafti og var liðtækur í því sem öðru er hann tók sér fyrir hendur.

Síðast bar fundum okkar Tómasar saman í Mjóafirði á yndislega fallegum sumardegi þegar við fylgdum Vilhjálmi Hjálmarssyni til grafar. Vilhjálmur var frændi hans, vinur og samstarfsmaður. Það voru mikil forréttindi að fá að starfa með þeim báðum og ómetanlegt fyrir þá sem voru að stíga sín fyrstu skref í stjórnmálum. Fyrir þetta vil ég þakka og eftir standa minningarnar. Við Margrét færum aðstandendum hans innilegar samúðarkveðjur.

Tómas Árnason er mér ákaflega minnisstæður sem stjórnmálamaður. Ég kynntist honum fyrst á árunum upp úr 1980 þegar ég sat þingflokksfundi Framsóknarflokksins af og til bæði sem varaþingmaður og vararitari. Tómas var þá ritari flokksins og viðskiptaráðherra. Þegar hann stóð upp og hélt tölu í þingflokknum talaði hann af rökfestu og einurð um málefnin, en um leið og rökræðum eða umræðum var lokið – skipti hann gjarnan um gír og sló á létta, ljúfa strengi. Þetta er ákaflega mikilvægur eiginleiki sem væri gott að fleiri ættu í fórum sínum sem feta stíg stjórnmálanna. Það þarf festu og dugnað til að stýra málefnum áfram inni á þingi og í ríkisstjórn, en síðan verður fólk að kunna að njóta lífsins með félögum og vinum í léttu spjalli um daginn og veginn.

Ætíð þegar leitað var til Tómasar tók hann á móti beiðninni af ljúfmennsku og einlægni. Fyrir rúmum tveimur árum gengum við Vigdís Hauksdóttir á hans fund til að biðja hann um að skipa heiðurssæti á lista framsóknarmanna í Reykjavík suður. Hann tók okkur með mikilli alúð og gestrisni og gerði stundina eftirminnilega. Hann mætti síðar á kosningafundi glaður og reifur.

Stuttu síðar vorum við að undirbúa ráðstefnu um Rannveigu Þorsteinsdóttur, fyrsta kvenkyns þingmann Framsóknarflokksins og mikla baráttukonu m.a. fyrir auknum réttindum kvenna. Enn var leitað í smiðju Tómasar. Ég hafði frétt það að Tómas hefði verið skólabróðir hennar í lögfræðideild háskólans og að þau hefðu útskrifast saman árið 1949. Það ár varð þeim reyndar báðum gjöfult, Tómas gekk í hjónaband og Rannveig var kjörin á þing.

Minningabrotin sem hann flutti á ráðstefnunni voru í senn skemmtileg og fræðandi. Léttleiki og lífsgleði einkenndi hann sem og hæfileikinn að segja vel frá. Þessi útskrift þótti söguleg því að aldrei hafði svo „gamall“ einstaklingur – hvað þá kona – lokið háskólanámi. Þótt Rannveig væri af annarri kynslóð en strákarnir í deildinni, sátu þau Tómas saman í stjórn Orators, félags lögfræðinema. Hann hefur þá þegar verið kominn með þroskað umburðarlyndi og víðsýni.

Hin síðari ár vorum við nágrannar í húsinu Breiðabliki. Þar eins og annars staðar naut hann virðingar og var sambýlið við Tómas einkar ánægjulegt og gefandi, hvort sem það var á húsfundum, þorrablótum, sundi eða aðventuhátíðum. Einhverntíma í spjalli okkar tjáði hann mér að hann hefði ritað niður endurminningar sínar, en hann vildi ekki að þær yrðu gefnar út fyrr en að sér gengnum.

Tómas hélt andlegu atgervi til hinsta dags og lifði lífinu lifandi. Að áliðnu hausti/vetri sá ég hann síðast en þá var hann á leið ásamt fjölskyldumeðlimum í sumarhúsaferð yfir helgi.

Heimili Þóru og Tómasar var alla tíð rómað fyrir glæsileik og snyrtimennsku. Ég var snortin af því hvað honum tókst að halda heimilinu fallegu þó að hans ágæta kona væri horfin á braut.

Blessuð sé minning þessa sómamanns.