Guðbjörg Guðbjartsdóttir

Hún Guðbjörg amma okkar var engin venjuleg amma. Óhætt er að segja að hún hafi ekki átt síðri þátt í uppeldi okkar systkinanna en foreldrarnir. Á hverjum degi kom hún heim á Brúnaveginn og tók á móti okkur þegar við komum heim úr skólanum. Okkar beið ávallt dýrindis hádegisverður og kaffitími með heimabakkelsi. Kakósúpan hennar ömmu var alltaf í sérstöku uppáhaldi ásamt snúðakökunni. Amma fór með okkur í hinar ýmsu vettvangsferðir; í sund, á tónleika, í Viðey, á Árbæjarsafn eða Þjóðminjasafnið þar sem hún hafði starfað síðustu ár starfsævinnar.

Þá var amma ekki bara góð við okkur barnabörnin heldur líka alla þá fjöldamörgu krakka sem við drógum með okkur heim. Alltaf voru einhver aukabörn með okkur á Brúnaveginum og kom amma fram við alla af sömu hlýjunni. Vinir okkar bættust fljótt í ömmubarnahópinn sem hún sinnti af einstakri natni. Hún hjálpaði okkur með heimalærdóminn, kenndi okkur að prjóna og var óhrædd við að segja okkur til, aga og hjálpa okkur öllum að verða betri manneskjur.

Það sem einkenndi helst heimsóknir til ömmu á Kleppsveginn var rokið fyrir framan húsið hennar, skipin sem hægt var að fylgjast með sigla út úr höfninni, útsýnið yfir Esjuna og Snæfellsnesið, ásamt hlýjunni og matarilminum sem ávallt tók á móti okkur. Amma var alltaf fús til þess að segja okkur sögur frá fyrri tíð, hvort sem það var af fimleikaferðum til Evrópu, sumarfríi í Ameríku eða frásagnir af heyskap og ofsaveðrum á Hjarðarfelli á Snæfellsnesi þar sem hún ólst upp.

Það sem einna ótrúlegast var við ömmu var að hún virtist vera botnlaus brunnur af orku og dugnaði. Hún synti á hverjum morgni í Laugardalslauginni, fór allra sinna ferða ýmist fótgangandi eða með strætó um allan bæ og gekk í hvaða verk sem var, bæði á sínu eigin heimili og okkar. Svo var hún mikil handavinnukona og við fylgdumst með henni sauma kjóla og dúkkuföt, sauma út og búa til bútasaumsteppi, prjóna óteljandi peysur, sokka og vettlinga, búa til keramikskálar, diska, bolla, blómavasa og mála á postulín. Með öllum þessum fallegu munum getum við ávallt minnst ömmu.

Mér fannst aldrei sérlega skemmtilegt í leikskóla. Um hádegi tók hins vegar dagurinn nýja og betri stefnu þegar afi sótti mig á gulu Cortinunni og við fórum heim til ömmu Guðbjargar í hádegismat. Maturinn var aldrei af lakari gerðinni, þverskorin ýsa með hömsum, lærissneiðar steiktar í raspi eða eitthvert annað gómsæti. Og alltaf eftirmatur eins og rabarbaragrautur með rjómablandi. Ég dafnaði vel en eldamennska mömmu, sem reyndi að bjóða upp á heldur nútímalegri kost, féll í skuggann.

Til tíu ára aldurs var húsið í Vatnsholtinu, þar sem amma og afi bjuggu, miðpunktur tilveru minnar. Þrátt fyrir að búa langt í burtu sótti ég skóla þar nálægt og kom heim til ömmu er skóla lauk. Þegar búið var að ganga frá eftir matinn tóku við ýmiss konar leikir og störf. Við skrifborðið í gamla herberginu hennar Guðnýjar, móðursystur minnar, kenndi amma mér að lesa. Hún kenndi mér einnig að prjóna og margt annað gagnlegt. En amma var líka góður leikfélagi, hún kenndi mér Marías og spilaði við mig löngum stundum en eftirminnilegast var samt að fara með henni í feluleik. Þó að ég ætti sjálfsagt erfitt með að fela mig svo vel væri við svipaðar aðstæður í dag voru fjöldamargir góðir felustaðir fyrir barn og netta konu í húsinu hennar ömmu. Við vorum reyndar búin að kortleggja þá nokkuð vel, svo þegar kallað var „hó“ var byrjað á að leita á bestu felustöðunum. Eitt sinn var amma hins vegar búin að fela sig svo rækilega inni í fataskáp, bak við föt að ég fann hana ekki fyrr en í þriðja skiptið sem ég gáði þangað inn!

Afi og amma voru sérlega samrýnd og taktur lífsins breyttist því mikið hjá ömmu þegar afi dó. Hún flutti úr Vatnsholtinu niður á Kleppsveg, virkið var fallið. Tómið sem afi skildi eftir fyllti amma að nokkru leyti með því leyfa nýjum hópi barnabarna að njóta góðs af umhyggju sinni. Amma var lengst af vel á sig komin líkamlega og frá á fæti. Þegar hún var komin vel á níræðisaldur lét hún sig ekki muna um að ganga af Kleppsveginum niður í miðbæ og aftur til baka. Á tímabili hélt ég að hún yrði eilíf. En því miður er lífið fallvalt og ekki þarf nema litlar þúfur til að stefna lífsins breytist og hlutir þróist á verri veg. Sem betur fer fengu dætur mínar, Svanhildur Margrét og Sigrún Marta, þó að kynnast langömmu og hún þeim. Fyrir það erum við ákaflega þakklát.

Við munum minnast ömmu með söknuði og þakklæti fyrir allt það sem hún veitti okkur. Blessuð sé minning Guðbjargar Guðbjartsdóttur.

Gamalt myndaalbúm geymir ljósmynd af tveimur ungum stúlkum sem sitja brosmildar á vélarhlíf bifreiðar og í baksýn má greina Húsmæðraskólann á Laugalandi í Eyjafirði. Klæðnaður og hárgreiðsla minnir á kvikmyndastjörnur stríðsáranna. Myndin er tekin vorið 1942 og er af móður minni og mágkonu hennar, föðursystur minni, Guðbjörgu Guðbjartsdóttur, sem nú er látin á 95. aldursári. Þær voru þá að kveðja skólann sem þær sóttu saman og lærðu þar þau fræði sem þóttu nauðsynleg ungum stúlkum sem vildu mennta sig til húsmæðrastarfs sem beið þeirra flestra. Ég veit fyrir víst að á Laugalandi lærðu mágkonurnar báðar margt nytsamlegt sem gagnaðist þeim á langri ævi og þar unnu þær marga fallega muni sem síðar prýddu heimili þeirra. Áður voru þær samtímis við nám í Héraðsskólanum á Laugarvatni þar sem ungt fólk víðsvegar af landinu kynntist og margir bundust vináttu- og tryggðarböndum. Þær voru af þeirri kynslóð sem er að hverfa en ólst upp við lífskjör sem nú til dags þættu ekki boðleg en á æviskeiði þeirra braust þjóðin úr viðjum fátæktar og til nútímaþjóðfélags með öllum þeim tækifærum sem nú bjóðast. Ég tel víst að ef Guðbjörg frænka mín hefði verið ung í dag hefði hún farið í langskólanám og veist það létt með sínum góðu gáfum og vinnusemi. Þess í stað varð hún fyrirmyndarhúsfreyja sem rak heimili sitt og eiginmanns síns, Helga J. Halldórssonar, af miklum myndarbrag. Heimilið einkenndist af áhuga hjónanna á bókmenntum, leiklist og tónlist og voru hjónin samtaka um að veita dætrum sínum gott uppeldi. Þangað var gott að koma bæði fyrr og síðar og njóta gestrisni húsráðenda sem lögðu sig fram um að rækta bönd vináttu og frændsemi. Við hjónin og elstu börnin okkar minnumst þess sérstaklega hvað okkur þótti gott að koma á heimilið í Vatnsholtinu við margvísleg tækifæri þegar við ung að árum höfðum stofnað heimili í höfuðborginni fjarri foreldrum og systkinum. Þá var ómetanlegt að eiga góða frænku sem ávallt var reiðubúin til liðsinnis.

Guðbjörg var áttunda og yngsta barn foreldra sinna auk tveggja uppeldisbræðra og kveður síðust. Hún bar nafn móðurömmu sinnar Guðbjargar Vigfúsdóttur frá Hraunhöfn í Staðarsveit. Mjög náið var með Guðbjörgu og systrum hennar þeim Elínu og Ragnheiði og hef ég oft heyrt að þær hafi allar þótt hver annarri fríðari og glæsilegri stúlkur og undrar það engan sem þekkti þær. Mér er í minni gleði ömmu minnar og annars heimilisfólks á Hjarðarfelli þegar systurnar sem bjuggu í Reykjavík, Elín og Guðbjörg, komu í heimsókn vestur. Oft voru börn þeirra með í för og við tóku gleðidagar okkar barnanna sem geymast í minningunni.

Guðbjörg hélt heimili fram yfir nírætt en dvaldi síðustu árin á Hjúkrunarheimilinu Skjóli þar sem móðir mín hafði áður verið sín síðustu ár. Þá sýndi Guðbjörg móður minni einstaka vináttu og ræktarsemi með heimsóknum sínum. Ég kveð frænku mína með þakklæti fyrir allt gott frá fyrstu tíð og sendi dætrum hennar, tengdasonum og barnabörnum innilegar samúðarkveðjur.

Við fráfall Guðbjargar verða kynslóðaskipti í Hjarðarfellsætt.

Hún fæddist inn í vor sjálfstæðis þjóðarinnar, blómatíma ungmennafélagshreyfingarinnar og mikla bjartsýni á að menntun og framfarir myndu leiða íslenska þjóð til hagsældar. Og þetta var líka kynslóð sem lyfti Grettistaki, ólíklegt er að nokkrir eigi eftir að lifa jafnmiklar samfélagsbreytingar á einu æviskeiði og þau gerðu. Guja, eins og hún var kölluð, sótti héraðsskóla og húsmæðraskóla. Hún kom til baka, með nýjar uppskrifir, meðal annars að grænkálsjafningi, og furðu sló á heimilisfólkið á Hjarðarfelli, kýrfóður á borðum hjá skólagenginni stúlkunni.

Hjarðarfell var á uppvaxtarárum Guju menningarheimili. Símstöð var á bænum, þjóðvegurinn lagður um bæjarhlaðið áleiðis yfir Kerlingarskarð í Stykkishólm. Húsbóndinn var hreppstjóri og sat á Búnaðarþingi þannig að húsfreyjan stóð oft í ströngu. Í dag væri það kölluð vinnuharka.

Ástin vitjaði heimasætu á Hjarðarfelli þegar brúavinnuflokkur undir stjórn Sigfúsar Tryggva Kristjánssonar brúarsmiðs lagði brýr fyrir Mýrarnar. Flokksstjórinn Sigfús og Sigríður Elín, elsta heimasætan felldu hugi saman. Þau urðu síðar amma mín og afi. Annað sumar fór Sigfús með flokkinn í Borgarfjörð, þá var ráðskonan mágkona hans Guðbjörg. Einn af verkamönnunum í flokknum var Helgi J. Halldórsson stúdent og nemi í íslensku við Háskóla Íslands og Helgi lagði snörur sínar fyrir Guju. Þær systur fluttu því báðar á mölina.

Helgi og Guja urðu samtaka hjón og heimili þeirra er í minningunni einstakt. Þeim fylgdi báðum arfur íslenskar sveitamenningar, henni af Snæfellsnesi, honum úr Borgarfirði og dæturnar fjórar fengu allar bestu hugsanlegu menntun, bóknám, tónlistarnám og kennslu í hannyrðum og heimilisrekstri.

Ungt frændfólk þeirra beggja utan af landi bjó gjarnan á heimili þeirra hjóna á meðan það stundaði nám í Reykjavík, þannig sýndu Guja og Helgi í verki hvað þau töldu ungu fólki mikilvægt að hafa tækifæri til náms.

En það er andrúmsloftið á heimili þeirra, áhuginn sem þau sýndu öllum ungmennum, sem lifir. Þau höfðu einlægan áhuga á allri menntun og æfðu okkur í upplestri , þannig las ég Sálminn um blómið eftir Þórberg í fyrsta sinn. Gilsbakkaþulan var sungin þegar laufabrauðið var skorið og jólatréð skreytt með íslenska fánanum.

En það var ekki bara menning og menntun sem var þeirra aðal. Það var líka hjálpsemi og frændsemi í orðsins bestu merkingu. Þegar veikindi herjuðu á í stórfjölskyldunni kom Guja frænka og hjálpaði til við þvottana og þegar móðir mín varð ekkja 33 ára með tvö börn voru það Guja og Helgi sem buðust til að gæta yngra barnsins – gerast dagforeldrar – og líta líka eftir því eldra. Eldra barnið var ég og gleymi ég aldrei atlæti þeirra á þessum erfiðu tímum í lífi okkar mæðgna.

Konum í Hjarðarfellssætt er lýst sem stórlyndum, jafnvel hofmóðugum. Sé svo eru það allt mannkostir þegar Guja á í hlut. Hún flutti með sér hvar sem hún fór það besta úr aldagamalli íslenskri sveitamenningu og lagði þannig sitt af mörkum til að byggja upp íslenskt borgarsamfélag.