Hnattstaðan skýrð í ljósi almyrkva

Viðtal Guðni Einarsson

gudni@mbl.is

„Almyrkvinn var stórkostlegur,“ sagði Björn Kristinsson, prófessor emeritus við Rafmagns- og tölvuverkfræðideild Háskóla Íslands, sem fylgdist með almyrkva sem varð á sólu 30. júní 1954. Hann sagði að almyrkvinn væri sér mjög eftirminnilegur. Atferli fuglanna hefði breyst og birtan verið undarleg.

Almyrkvinn sást syðst á landinu. Tækifærið var notað til að gera nákvæmar mælingar á almyrkvanum með fullkomnasta tækjabúnaði þess tíma. Tilgangurinn var að ákvarða staðsetningu Íslands og fjarlægð þess frá meginlöndunum. Sambærilegar mælingar voru gerðar á 16 stöðum á braut sólmyrkvans, en hún lá vestan frá Bandaríkjunum, austur yfir Atlantshaf og endaði austur í Indlandi. Meðal annars voru mælistöðvar settar upp í Bandaríkjunum, í Grænlandi, Færeyjum, Hjaltlandi og í Svíþjóð auk Íslands. Með samanburði á mælingunum var hægt að ákvarða staðsetningu Íslands af meiri nákvæmni en áður hafði þekkst.

Leiðangur í Landeyjar

Tveir bandarískir sérfræðingar komu hingað til lands vegna mælinganna. Annar þeirra, Mr. Dix, var á vegum Bandaríkjastjórnar en hinn, Mr. Hollinsworth, var á vegum Kodak-verksmiðjanna, að því er fram kom í Morgunblaðinu.

Björn var við nám í verkfræðideild Háskóla Íslands á þessum tíma. Þorbjörn Sigurgeirsson, prófessor og formaður Rannsóknaráðs ríkisins, fékk Björn og Guðna Ágústsson, starfsmann Landsímans, til að taka þátt í leiðangrinum.

Björn sagði að Þorbjörn, sem formaður Rannsóknaráðs á þeim tíma, hefði haft mikinn áhuga á því að kynnast tækjabúnaðinum sem Bandaríkjamennirnir komu með. Hann velti mikið fyrir sér staðsetningarkerfum og hvort hægt væri að finna staðsetningar á vélrænan hátt. Þorbjörn var flugmaður og stundaði meðal annars segulmælingar úr lofti. „Hann var að öðru leyti ekkert hrifinn af því að það væri herinn sem var með þetta,“ sagði Björn.

Leiðangursmennirnir fóru austur að Guðnastöðum í Landeyjum með mikinn búnað. Farið var þann 22. júní, eða átta dögum fyrir sólmyrkvann, á tveimur bílum og var annar þeirra vörubíll frá varnarliðinu. Vörubílstjórinn Wolski var bandarískur hermaður en var aldrei ávarpaður öðruvísi en með nafni og mundi Björn ekki til þess að hann hefði verið titlaður með hergráðu. Björn sagði að vörubíllinn hefði verið svo þunghlaðinn að vegurinn dúaði undan þunga hans.

Mælistaður númer IX

Slegið var upp stóru tjaldi og búnaðurinn settur upp. Góður tími gafst til að fínstilla tækin og æfa vinnubrögðin áður en almyrkvinn varð kl. 12.05 þann 30. júní.

Ragnar Guðlaugsson, fyrrverandi bóndi á Guðnastöðum, var tvítugur þegar þetta var. Hann sagði að leiðangursmennirnir hefðu gist á Guðnastöðum en að mælingastaðurinn hefði verið í landi næsta bæjar, Hólma. Málmskilti var steypt í jörð þar sem sjálft mælitækið var staðsett. Skjöldurinn var merktur bandaríska flughernum og sólmyrkvaleiðangrinum 30. júní 1954. Mælistaðurinn var merktur með rómversku tölunum IX eða númer níu. Kristján Ágústsson, sem var bóndi á Hólmum þar til fyrir 13 árum, sagði að merkið hefði verið til staðar þegar hann fór frá Hólmum.

Skýjað fyrst en dró frá sólu

Leiðangursmennirnir settu upp færanlega rafstöð og fótósellu til að mæla gang tunglsins fyrir sólina af mikilli nákvæmni. Fyrsta kristalsklukkan kom hingað til lands af þessu tilefni og var hún notuð til að ákvarða tíma almyrkvans sem nákvæmast. Kristalsklukkur voru fyrstu klukkurnar sem tóku sjálfri jörðinni fram sem tímamæli, að því er fram kemur í Almanaki Háskóla Íslands. Einnig voru þeir með viðtæki sem tók við nákvæmu tímamerki frá útvarpsstöð og var það notað til að stilla búnaðinn.

Tækninni er þannig lýst í Morgunblaðinu 24. júní 1954: „Tækið, sem sett verður upp hjá Guðnastöðum er mjög nákvæmt tímamælitæki og á það að mæla tímann þegar hámyrkvinn verður. Er mælingin í því fólgin, að mælt er ljósmagnið frá einni sekúndu til annarrar á sjálfritara, sem sendir á sekúndu fresti. Mælitækið er svonefnt Fótósellutæki, sem er svo nákvæmt, að hægt er að gera tímaákvörðun upp á hundraðasta part úr sekúndu.“

Björn hafði það hlutverk að stilla ljóssíu á linsu fótósellunnar eftir því hvað tunglið huldi mikið af sólskífunni. „Hollinsworth sagði mér til og þá átti ég að skipta yfir og vera fljótur að því,“ sagði Björn. „Það var skýjað þegar mælingin hófst en svo dró frá sólu og það náðist mjög góð mæling.“

Niðurstöður ekki birtar

Í Tímanum 29. júní 1954 sagði að varla yrðu stórbreytingar á hnattstöðu Íslands, en þó væri ekki ólíklegt að Ísland færðist eitthvað til á landabréfinu því jafn nákvæm rannsókn hefði aldrei áður verið gerð á hnattstöðu landsins.

Þorbjörn Sigurgeirsson sagði í samtali við Morgunblaðið eftir sólmyrkvann að veður hefði verið eins og best varð á kosið. Tækin hefðu öll verið í hinu besta lagi. Í fréttinni kom fram að þegar niðurstöður rannsóknanna lægju fyrir yrði mögulegt að endurskoða lengdargráðu hnattstöðu Íslands. „Eins og er þá er hnattstaða landsins ekki örugg,“ sagði í Morgunblaðinu.

Hjá Landmælingum Íslands fundust engin gögn um niðurstöðu mælingarinnar, sem raunar var gerð áður en Landmælingar voru stofnaðar. Þorsteinn Sæmundsson, stjörnufræðingur, hafði ekki heldur séð niðurstöður þessarar mælingar.

Líklega hefur bandaríski flugherinn haft niðurstöðurnar fyrir sig og farið með þær sem hernaðarleyndarmál.