„Hefur verið ótrúlega skemmtilegt ferðalag“

Silja Björk Huldudóttir

silja@mbl.is

„Ég er mjög þakklát og glöð. Ég hef sjálf setið í fagurbókmenntadómnefnd Íslensku bókmenntaverðlaunanna og veit því mæta vel hversu vandasamt er að velja úr fjölda góðra bóka þær fimm sem tilnefna á hverju sinni,“ segir Dagný Kristjánsdóttir bókmenntafræðingur um tilnefninguna til Íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fræðibóka sem hún hlaut fyrir bók sína Bókabörn – Íslenskar barnabókmenntir verða til . Þetta er önnur tilnefning Dagnýjar til Íslensku bókmenntaverðlaunanna, en fyrri tilnefninguna hlaut hún árið 1996 fyrir bók sína Kona verður til sem byggði á doktorsritgerð hennar og fjallaði um Ragnheiði Jónsdóttur.

Dagný hefur á umliðnum árum kennt barnabókmenntir við íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands. „Mér fannst nauðsynlegt að kafa ofan í sögu barnabókmennta og það hefur verið ótrúlega skemmtilegt ferðalag,“ segir Dagný um tilurð Bókabarna sem verið hefur níu ár í vinnslu með hléum. „Framan af fannst mér erfitt að gera upp við mig hvað ætti að fara inn í bókina, en endaði á því að afmarka mig við eldri bækurnar. Líka vegna þess að það er svo margt í þeim sem kemur aftur fyrir í yngri bókum, þ.e. sömu hugmyndirnar og mynstrin. Sem dæmi birtist barátta góðs og ills skýrast í töfraævintýrum fyrir börn og núna í fantasíum eins og Harry Potter og Star Wars. Fjöldamenningin fær mikla orku úr þessum þemum sem eru algeng í barnabókum.“

Alltaf tvöfaldur lesandi

Að sögn Dagnýjar vakti fyrir henni í bókinni að skoða hvernig hugmyndir um barnið hefðu þróast. „Titill bókarinnar vísar til þess að hún fjallar um börn í bókum, en þau eru ekki raunveruleg börn heldur tilbúin börn. Mig langaði að skoða úr hverju þessi börn væru búin til og hvernig svokallaðir „feður“ íslenskra barnabóka vildu lýsa börnum,“ segir Dagný og vísar þar til Jónasar Hallgrímssonar, Jóns Sveinssonar eða Nonna, Sigurbjörns Sveinssonar og Jóhanns Magnúsar Bjarnasonar.

„Allar barnabækur birta hugmyndir manna á hverjum tíma um börn og hvernig þau eiga eða eiga ekki að vera. Barnabækur eru allar skrifaðar af fullorðnum, nema í seinni tíð þar sem menn eru farnir að gefa út bækur eftir börn,“ segir Dagný og nefnir sem dæmi smásagnasafnið Eitthvað illt á leiðinni er sem geymi draugasögur eftir átta til tíu ára gömul börn.

„Það er alltaf tvöfaldur lesandi til staðar í barnabókum, þ.e. barnið og hinn fullorðni, þó að ekki væri nema vegna þess að meðan fullorðnir skrifa bækurnar er alltaf innbyggð fullorðin rödd líka. Hinn fullorðni er alltaf til staðar, þó að hann sé misvel falinn. Í eldri bókum er vísifingurinn iðulega á lofti með móralíseringu. En yfirleitt reyna fullorðnir höfundar að fela sig í bókum sínum og reyna jafnvel að skrifa eins og lítil börn, en það verða stundum frekar kjánalegir textar.“

Ólíkar birtingarmyndir barna

Aðspurð segir Dagný mikinn mun á birtingarmynd barna í barnabókum höfundanna fjögurra sem hún hefur rannsakað. „Þessir fjórir höfundar eru fjórir elstu höfundarnir, en þeir endurspegla líka mismunandi tímabíl í bókmenntunum. Jónas Hallgrímsson var okkar fyrsti rómantíski höfundur sem skrifaði fyrir börn og Grasaferð er klassískur texti um rómantísk börn. Bókin birtir okkur sakleysi barnanna og um leið visku, en þau standa næst guði uppi á fjallinu. Nonni skrifaði drengjasögur og ævintýrasögur. Sigurbjörn Sveinsson tekur skrefið úr rómantíkinni og upphafningunni á barninu yfir í tilfinningasemina og einhvers konar tilraun til að búa til samlíðan með barninu. Barnadauði var gríðarlegur og um miðja 19. öld gat hann farið yfir 40% þegar verst var. Það þurfti að fá fólk til að hugsa um börnin og velferð þeirra og fá samúð og áhuga á börnum.

Jóhann Magnús Bjarnason var Vestur-Íslendingur sem flutti níu ára til Nova Scotia og þaðan til Winnipeg og kom aldrei aftur til Íslands. Hann bjó í Kanada í 70 ár og var vinsæll barnakennari, en hann skrifaði allar sínar bækur á íslensku,“ segir Dagný og bendir á að Jóhann Magnús hafi skrifað ungmennabækur, þ.e. bækur fyrir óræðan aldur frá 15 til 45 ára.

„ Brasilíufaranir eftir hann er ævintýrasaga sem er á nokkuð skylt við bækur eins og Gulleyjuna eftir Stevenson. Hann var undir áhrifum frá erlendum höfundum, enda bjó hann og starfaði í útlöndum. Hér má benda á að Nonni bjó og starfaði í Þýskalandi, Frakklandi og Danmörku. Þeir voru því sjálfir alþjóðabörn ef svo mætti að orði komast. Þegar Jóhann Magnús lést árið 1945 var hann byrjaður að skrifa undir áhrifum frá nýrri fjöldamenningu. Maður getur alveg séð að fyrstu kvikmyndirnar höfðu áhrif á hann. til dæmis Galdrakarlinn í Oz . Margt í ævintýrum hans er meira í anda alþjóðlegu barnabókanna sem síðan hafa flætt yfir allan heiminn sem klassíkerar. Hann brúar bilið inn í nútímann fyrir íslensk börn. Hann er sá sem stígur skrefið úr sveitasögunum yfir í nútímann. Nonni gerir það að sumu leyti líka. Þetta eru mjög merkilegir karlar og gaman að kafa ofan í verk þeirra.“

Bækur sem vaxa með manni

Í lokakafla bókarinnar bendir Dagný á að á undan ofangreindum „feðrum“ íslenskra barnabóka hafi komið nafnlausar sagnakonur sem fóru með þjóðsögur og ævintýri fyrir börn sín og voru því „mæður“ íslenskra barnabókmennta. Spurð hvort hún hyggist skrifa um „mæðurnar“ líka segir Dagný aldrei að vita.

„Við erum að vinna að Nýju íslensku barnabókmenntasögunni sem nær frá upphafi og til dagsins í dag, en stefnt er að útgáfu 2017,“ segir Dagný sem ritstýrir bókinni í samvinnu við Silju Aðalsteinsdóttur, en auk þeirra skrifa bókina Helga Birgisdóttir, Hildur Ýr Ísberg, Anna Þorbjörg Ingólfsdóttir, Sigþrúður Gunnarsdóttir, Laufey Einarsdóttir og Anna Heiða Pálsdóttir.

Ekki er hægt að sleppa Dagnýju án þess að forvitnast um hvort hún eigi sér uppáhaldsbarnabók. „Já, þær eru margir. Sem kennari barnabókanámskeiða kennir maður af mikilli gleði góðar sígildar bækur sem bjóða sífellt upp á nýja nálgun. Það eru bestu barnabækurnar sem maður byrjar að lesa sem barn og vex og þroskast með fram á fullorðinsár. Margar af bókum Stefáns Jónssonar eru þess eðlis,“ segir Dagný og nefnir einnig höfunda á borð við Astrid Lindgren. „Mér finnst ég sjá skýr merki þess að barnabækur eru alltaf að verða betri og betri. Þær njóta líka meiri viðurkenningar, sem sést á því að þær eru komnar inn Íslensku bókmenntaverðlaunin sem sér flokkur,“ segir Dagný og bætir við: „Ég vona að okkur takist að fá börn til að lesa í samkeppni við myndmiðlana. Því bækurnar eru ævintýraheimur og börn sem lesa lesa sér til mikillar gleði.“

Þess má að lokum geta að Dagný ræðir um Bókabörn í Hannesarholti í kvöld kl. 20.