Það er enn hægt að áskilja meirihlutakjör næsta forseta

Þótt aðeins séu liðnir örfáir dagar frá því að forseti Íslands lýsti yfir því að hann muni ekki leita eftir endurkjöri þegar kjörtímabil hans rennur út næsta sumar, liggja þegar fyrir yfirlýsingar allmargra einstaklinga um að þeir muni bjóða sig fram til embættis forseta. Enn aðrir aðrir hafa lýst því opinberlega að þeir séu að hugsa málið. Og svo eru enn aðrir sem ekki er enn farið að nefna á nafn, en munu áreiðanlega bætast í hópinn.

Það er ekkert nema gott um það að segja að margir telji sig kallaða til að gegna embætti forseta Íslands og vilji láta reyna á það hvort þjóðin sé sammála því mati þeirra. En eftir því sem frambjóðendum fjölgar aukast líkur á því að enginn fái meiri hluta atkvæða í forsetakosningunum. Í stjórnarskránni segir að sá sem fær flest atkvæði, ef fleiri en einn eru í kjöri, sé rétt kjörinn forseti. Hvorki núverandi forseti né forsetinn næst þar á undan fengu raunar meiri hluta atkvæða þegar þeir voru fyrst kjörnir. Margir gætu því sagt að gildandi kosningafyrirkomulag hafi ekki komið að sök. Á það er hins vegar að líta að þrátt fyrir mikla fjölgun þjóðarinnar síðustu áratugi hefur krafan um þann lágmarksfjölda kosningabærra manna sem forsetaefni þarf að hafa meðmæli frá (1.500 manns) ekki aukist. Og svo er annað sem hefur gjörbreyst frá því að núverandi forseti var fyrst kosinn, en það er tilkoma samfélagsmiðla sem gerir kleift að heyja kosningabaráttu með miklu minni fyrirhöfn og tilkostnaði en áður var. Hvort tveggja þýðir þetta að þröskuldurinn fyrir því að bjóða sig fram til forseta hefur stórlega lækkað. Það mun án efa fjölga frambjóðendum frá því sem áður hefur þekkst, auka líkur á mikilli dreifingu atkvæða og jafnvel leiða til þess að sá sem flest atkvæði hlýtur – og telst því að óbreyttum ákvæðum stjórnarskrárinnar rétt kjörinn forseti – hafi verið kosinn með miklum mun lægra atkvæðahlutfalli en áður hefur sést. Eru kjósendur sáttir við slíka skipan mála eða finnst okkur æskilegra að þannig sé um hnútana búið að forseti hafi ótvírætt lýðræðislegt umboð þjóðarinnar, að hann hafi m.ö.o. á bak við sig meiri hluta gildra atkvæða?

Sem fyrr segir byggist núverandi kosningafyrirkomulag á ákvæðum stjórnarskrárinnar. Því verður þar af leiðandi ekki breytt nema með breytingu á stjórnarskránni. Samkvæmt stjórnarskránni verður stjórnarskránni ekki breytt nema með samþykki tveggja þinga og þingrofi og nýjum þingkosningum þar á milli. Á árinu 2013 var hins vegar samþykkt bráðabirgðaákvæði við stjórnarskrána sem opnar á að fram til 30. apríl 2017 megi breyta stjórnarskránni án þingrofs og nýrra kosninga. Samþykki Alþingi frumvarp til laga um breytingu á stjórnarskrá með minnst 2/3 hlutum greiddra atkvæða skal það borið undir atkvæði allra kosningabærra manna í landinu til samþykktar eða synjunar. Er gerður áskilnaður um að slíkt frumvarp hafi verið samþykkt með atkvæðum minnst 40 af hundraði allra kosningabærra manna til þess að það teljist samþykkt.

Liggur ekki beint við að nýta þetta ákvæði til þess að gera nú breytingar á kosningafyrirkomulagi við forsetakjör, standi vilji til þess? Vissulega gæti það við fyrstu sýn virst einfalt mál, en svo er að vísu ekki. Samkvæmt umræddu bráðabirgðaákvæði stjórnarskrárinnar skal atkvæðagreiðsla um frumvarp til stjórnarskrárbreytinga fara fram í fyrsta lagi sex mánuðum eftir samþykkt frumvarpsins á Alþingi. Og samkvæmt lögum um framboð og kjör forseta Íslands skal forsetakjör fara fram síðasta laugardag í júnímánuði. Það mætti því álykta að það sé orðið of seint að gera umræddar breytingar fyrir forsetakosningar í sumar, jafnvel þótt ríkur vilji stæði til slíks. En svo er alls ekki. Það stendur tæpt en er þó gerlegt.

Samkvæmt stjórnarskránni skal forsetakjör fara fram í júní- eða júlímánuði það ár sem kjörtímabil endar. Ákvæðin um að forsetakjör skuli fara fram síðasta laugardag í júnímánuði er að finna í almennum lögum, ekki í stjórnarskrá. Slíkum lagaákvæðum má breyta með almennum lögum, innan þess ramma sem stjórnarskráin setur.

Alþingi kemur saman til funda á ný 19. janúar nk. Tímann fram að því mætti nýta til pólitísks samráðs um það hvort vilji standi til þess að kosningafyrirkomulagi við forsetakjör verði breytt. Ef víðtækur og viðhlítandi stuðningur væri fyrir því að breyta ákvæðum stjórnarskrárinnar á þá lund að kjósa skuli á ný (t.d. tveimur vikum eftir fyrri kjördag) milli þeirra tveggja sem flest atkvæði fá í forsetakosningum, fái enginn meiri hluta gildra atkvæða, og það tækist að afgreiða slíkt frumvarp eigi síðar en 22. eða 23. janúar nk., mætti efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um frumvarpið 6 mánuðum síðar, þ.e. laugardaginn 23. júlí eða sunnudaginn 24. júlí nk. Alþingi þyrfti síðan fyrir vorið jafnframt að gera breytingu til bráðabirgða á lögum um framboð og kjör forseta Íslands sem fæli í sér að á sumri komanda færi forsetakjör fram síðasta laugardag í júlí, þ.e. laugardaginn 30. júlí, í stað síðasta laugardags í júní, auk þess sem taka yrði upp í lögin ákvæði um síðari umferð forsetakosninga, þegar svo ber undir. Gengi þetta eftir lægi fyrir þegar forsetakosningar fara fram í lok júlí hvort kjósa þurfi á ný, ef enginn frambjóðandi fengi þá meiri hluta atkvæða.

Samkvæmt stjórnarskránni endar kjörtímabil núverandi forseta 31. júlí nk. Ef kjósa þyrfti á ný milli þeirra tveggja sem flest atkvæði fengu, myndu handhafar forsetavalds einfaldlega fara með forsetavald frá 1. ágúst nk. og þar til kosningu forseta væri endanlega lokið 2-3 vikum seinna, enda beinlínis kveðið á um það í stjórnarskránni að handhafar fari tímabundið með forsetavald, verði sæti forseta lýðveldisins laust.