Glíma við risavaxinn vanda

Viðtal

Björn Jóhann Björnsson

bjb@mbl.is

„Þetta er merkilegasta viðfangsefni samtímans og í raun má segja að við höfum aldrei staðið frammi fyrir jafn forvitnilegu og stórbrotnu vandamáli. Þó sinna því ósköp fáir og almenningur allur þegir þunnu hljóði,“ segir Guðni Elísson, prófessor í bókmenntum við Háskóla Íslands, en hann hélt nýlega erindi á vorfundi Landsnets og yfirskrift þess var: Náttúruvernd á tímum loftslagsbreytinga. Benti Guðni í sínu erindi m.a. á að orkuþörfin í heiminum væri stöðugt að aukast og í raun tvöfaldaðist hún á um 40 ára fresti. Þó að nýir orkugjafar tækju við væri áfram verið að nota þá gömlu, líkt og kol og olíu. Endurnýjanlegir orkugjafar gætu einir og sér ekki staðið undir orkuþörf jarðarbúa og átaks allra væri þörf í að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.

„Glæpsamleg afvegaleiðing“

Guðni er sem fyrr segir prófessor í bókmenntum við Háskóla Íslands. Hann er fyrst spurður hvernig áhuginn á loftslagsmálum kom til?

„Það sem vakti fyrst áhuga minn á loftslagsmálunum var þekkingarfræðilegi vandinn sem tengist viðfangsefninu, það hvernig hinn vísindalegi skilningur skilaði sér ekki inn í almenna umræðu. Annars vegar erum við með flókið og ögrandi vandamál sem reynir á vitsmunina og þarf mikið hugvit til þess að greina og skilja, hins vegar með samfélag sem neitar að bregðast við upplýsingum um loftslagsvandann, lokar augunum fyrir veigamiklum gögnum sem varða framtíð okkar og farsæld. Það er margt sem veldur þessu misræmi,“ segir Guðni og vísar þar m.a. til „markvissrar og glæpsamlegrar afvegaleiðingar“ stóru jarðefnaeldsneytisfyrirtækjanna. Þar séu stundarhagsmunir fárra teknir fram yfir langtímahagsmuni mannkyns og jarðarinnar allrar.

„En svo má líka finna skýringar í hugmyndafræðilegum og sálfræðilegum orsakavöldum. Hugmyndafræði er að verki í markvissu andófi nýfrjálshyggjumanna gegn niðurstöðum vísindasamfélagsins, en þessi hópur óttaðist að ríkið efldist um of ef losun yrði markvisst takmörkuð með alþjóðasáttmálum. Sálfræðilegu skýringarnar eru margbrotnar og flóknar en tengjast meðal annars því hvernig við bregðumst við ógn sem tengist stundarhagsmunum okkar.“

Þegar Guðni er spurður hvers vegna prófessor í bókmenntum sé að fást við þetta viðfangsefni segir hann að ekki séu til sérfræðingar í loftslagsmálum í þeim skilningi sem við almennt leggjum í sérfræðingshugtakið. „Þetta er hnattrænt vandamál sem hefur áhrif á hitafar, lífríki, búsetu og fleira. Það má rannsaka lofthjúpinn, jöklana, úthöfin, vistkerfið og færa sig þaðan inn í samfélag manna og skoða áhrif loftslagsbreytinga á lýðræðisþróun, landbúnað, flóttamannavanda, þróun borgarsamfélags, svo fáein dæmi séu tekin.“

- Ertu búinn að halda svona fyrirlestra oft?

„Ég held fyrirlestra með jöfnu millibili um ýmis atriði tengd loftslagsmálunum, oftast tengt ráðstefnum í háskólasamfélaginu, en líka á fundum eins og þessum hjá Landsneti,“ segir Guðni en hann hefur verið að byggja upp alþjóðlegan loftslagsvef sem kallast Earth101, vefslóðin er earth101.is.

Pólitískt þrætuepli

Hann vísaði til þess á léttu nótunum í fyrirlestrinum á fundi Landsnets að hann væri líklega eini síðhærði karlmaðurinn í salnum og óttaðist því að menn tækju orðum sínum sem einhverju „hippahjali“.

Spurður út í þessi ummæli áréttar Guðni að eitt helsta vandamál loftslagsumræðunnar liggi í pólitískum flokkadráttum sem orsakist m.a. af því að á áttunda áratug síðustu aldar hafi umhverfisvitund í vinstri pólitík aukist á meðan leiðandi öfl lengst til hægri hafi óttast að allar aðgerðir myndu draga úr frjálsri verslun og viðskiptum.

„Þetta gerir það að verkum að eitt stærsta vandamál samtímans verður að pólitísku þrætuepli þar sem raunveruleiki loftslagsbreytinga verður deiluefnið í stað þess að allir sameinist um að skilja vandann og rífist frekar um lausnirnar. Hér réð söguleg tilviljun meira en nokkuð annað, held ég, því að umhverfisvitund er hvorki bundin vinstri né hægri sjónarmiðum. En vegna þess að vinstri öflin hafa haldið þessu málefni á lofti skiptir máli þegar ýmis helstu vígi kapítalismans eru farin að gera loftslagsmálin að sínu viðfangsefni, stofnanir eins og t.d. Alþjóðabankinn, og þessi fyrirtæki og stofnanir draga upp ansi myrka mynd af vandanum sem við stöndum frammi fyrir.“

- Þú fórst í erindinu yfir þær ógnir sem að mannkyninu steðja þegar kemur að áhrifum hlýnunar jarðar, eins og súrnun hafsins, útrýmingu dýrategunda og tap á skóglendi og væntanlega ræktarlandi líka. Eru þetta ekki allt atriði sem við stöndum frammi fyrir nú þegar í dag?

„Jú, vandinn sem við stöndum frammi fyrir er risavaxinn og hann mun bara vaxa eftir því sem við drögum það lengur að bregðast við honum. Að sama skapi verða aðgerðirnar sem við þurfum að fara í róttækari eftir því sem tíminn líður. Það er óneitanlega kaldhæðið að refskák frjálshyggjumannanna hefur leitt til þess að nú er líklega útilokað að bregðast við loftslagsvandanum án stórfelldra ríkisafskipta. Það er líka mikilsvert að hafa í huga að við leysum ekki loftslagsvandann lengur. Hann er kominn til að vera, spurningin er bara hversu stórfelldur hann verður.“

Jöklar hopa og hafið súrnar

- Hver geta helstu áhrifin verið af þessu á Ísland?

„Það er erfitt að segja til um slíkt. Það fer eftir aðgerðum okkar nú og á næstu árum. Það fer líka eftir tímarammanum. Svo er erfitt að sjá fyrir staðbundin áhrif þótt auðvelt sé að gera sér grein fyrir því að áhrifin verði risavaxin ef það til dæmis hlýnar um 4 gráður. Staða sjávarmáls við Ísland verður þannig önnur árið 2100 en 2500, og ef það hlýnar nógu mikið fer svo að lokum að framtíðarkynslóðirnar munu verða að láta sér nægja að skoða íslensku jöklana í bókinni hans Helga Björnssonar. Og með jöklunum færi ansi stór hluti af sjálfsmynd okkar. Erlendur fyrirlesari sagði einu sinni að það væri erfitt að hugsa sér landið okkar án ísþekjunnar, jöklanna. Ísland án ísbreiðunnar væri bara Land. Og ekki viljum við vera Lendingar.“

Guðni segir áhrifin einnig verða mikil á dýra- og jurtalíf. Vistkerfið í úthafinu muni breytast með ófyrirsjáanlegum afleiðingum, s.s. hruni fiskistofna, en súrnun hafsins við Íslandsstrendur er meiri en víða annars staðar.

Yrði ótrúlegt afrek að halda hlýnun undir tveimur gráðum

- Þurfa náttúruverndarsinnar og samtök þeirra eitthvað að breyta stefnu sinni til að meiri árangur náist? Getur verið að við séum búin að missa af lestinni, að það sé orðið of seint að draga úr hlýnun?

„Það er ekki of seint að draga úr hlýnuninni, en spurningin snýr fremur að því hversu mikil hlýnunin verður. Niðurstaðan af Parísar-samkomulaginu var jákvæð og hvetjandi, en einnig skiptir máli að almenningur skilji hvað þarf að gera til að tryggja að hitafarsaukningin haldist undir 2 gráðum, svo ég ræði ekki um 1,5 gráðu mörkin. Báðar leiðir kalla á tæknilegar úrlausnir sem enn eru ansi fjarlægar og allt eins óraunhæfar. Það sem ég hef svolítið saknað í allri umræðunni undanfarna daga, hér heima sem og í erlendum fjölmiðlum, er skýr samantekt á því hversu ótrúlegt afrek það væri að halda hitafarsaukningunni undir 2 gráðum og hversu ólíklegt er að það takist.

Ef við horfumst ekki í augu við stærð vandamálsins vinnum við ekki á því. Ég hef stundum á tilfinningunni að skilningur á þessum þætti vandans liggi frekar hægra megin en vinstra megin, að róttæku hægri öflin skilji betur hversu miklar breytingar verða líklega á lífsháttum okkar allra og samfélögunum ef af verður. Þeir viti hversu mikið þurfi að gera til að „ballansera“ bókhaldið. En þessir einstaklingar leggja svo ekki fram neinar raunhæfar lausnir, heldur einblína á hagvöxt af trúarlegri ákefð. Hagvaxtarátrúnað nýfrjálshyggjunnar mætti allt eins skilgreina sem afbrigði af vörutengdum átrúnaði frumstæðra þjóðflokka á Kyrrahafseyjunum – sem kargókölt – nema hvað þeir halda að hin hulda hönd markaðarins leiði þjóðirnar áfram í átt að varanlegri velsæld. Þessi hugmynd er hinn stóri átrúnaður samtímans, sem enginn stjórnmálamaður, hvar sem hann stendur í pólitík, treystir sér að ganga gegn. Hagvaxtarkrafan er óhagganleg, en hún er líka stærsta blekking samtíðarinnar.“

Hér duga engin vettlingatök

Guðni bætir við að umhverfisverndarhreyfingar um heim allan verði að sama skapi að horfast í augu við þá staðreynd að hér dugi engin vettlingatök. Það sé t.d. hrein firra að íslenskir umhverfisverndarsinnar skuli sífellt tefla túrisma fram sem mótvægi við stóriðju.

„Sá einstaklingur sem ferðast þúsundir kílómetra til þess eins að horfa á landslag breytir landslaginu varanlega með því einu að horfa, einfaldlega vegna þess að hann er einn af 1.100 milljón öðrum túristum á heimsvísu sem allir leggja sitt af mörkum í að þoka okkur nær 2 gráðu markinu.“

- Þú nefndir í erindi þínu hve gamlir orkugjafar eins og olía og kol eru enn stór hluti af heildarmyndinni og að endurnýjanlegir orkugjafar væru enn of litlir til að geta staðið undir orkuþörf heimsins. Hvernig á að vinda ofan af þessu, og hvað getur Ísland lagt þar af mörkum?

„Það verður gríðarlega flókið að snúa frá ríkjandi orkukerfum,“ svarar Guðni og vitnar strax til umræðu á vefnum Andríki.

„Frjálshyggjumennirnir á Andríki benda réttilega á þetta vandamál í pistli frá því í desember á síðasta ári og vísa í líkan frá BP um heildarorkunotkun jarðarbúa, sem ég nota gjarnan sjálfur í fyrirlestrum mínum,“ segir Guðni en á Andríki var spurt: „Hvaða orkugjafar eiga að leysa olíu, kol og gas af hólmi? [...] jarðefnaeldsneytið [er] enn um 85% af orkunotkun mannkyns. Það hlutfall hefur lítið breyst á undanförnum aldarfjórðungi.“

Þetta er að mati Guðna stóra spurningin og út frá þessum forsendum verði umræðan að hans mati að þróast.

„Ég er þó ekki viss um að lausnirnar verði Andríkismönnum að skapi. Annars vegar verður að eiga sér stað bylting í þróun nýrra og vistvænni orkugjafa, hins vegar verður að fara fram róttækur niðurskurður í orkunotkun á heimsvísu. Breski loftslagsvísindamaðurinn Kevin Anderson segir stundum: „Það er ekki hægt að búa til tæki nógu hratt til þess að vinda ofan af vandamálinu.“ Ég hef ekki séð nein gögn sem mæla gegn þessari fullyrðingu og því eru einhvers konar aðhaldsaðgerðir nauðsynlegar eigi sett mörk að nást.“

Getum verið fyrirmynd

Guðni segir Íslendinga vera á undan nær öllum þjóðum í uppbyggingu græns orkukerfis. En þeir verði að ganga lengra og senda út skýr skilaboð til umheimsins.

„Þótt við séum smá getum við með góðu fordæmi verið táknræn fyrirmynd. Það myndi kalla á breytingar á íslensku samfélagi, en í þeim breytingum fælust tækifæri. Stundum hefur verið sagt að það séu tækifæri fyrir Íslendinga í loftslagsbreytingum. Meira að segja forsetinn hefur daðrað við slíkar hugmyndir. Þetta er einfaldlega rangt. Stóra tækifærið fyrir Íslendinga liggur í því að koma í veg fyrir loftslagsbreytingar með því að leggja áherslu á vistvænni orkugjafa og tala skítugu jarðefnaeldsneytisorkuna niður,“ segir Guðni að endingu.