Loksins!

Í landi sem státar af heimsmeti í bókaútgáfu miðað við fólksfjölda (hugsanlega að Færeyjum undanskildum) má merkilegt heita hvað rit um tónlist hafa orðið útundan. Sérstaklega um klassíska listmúsík og tónlistarsögu. Það segir sitt um furðubága stöðu mála að á meðan aðskiljanlegar slíkar bækur koma árlega út í Noregi, Danmörku, Svíþjóð og Finnlandi, líða áratugir þess á milli á Íslandi. Hér ganga jafnan önnur viðfangsefni fyrir.

Fyrsta markverða vestræna tónlistarsagan sem birtist á íslenzku, Saga vestrænnar tónlistar eftir Christopher Headington í þýðingu Jóns Ásgeirssonar, kom t.a.m. út svo seint sem 1987, og liðu síðan nærri 30 ár áður en fyrsta frumsamda hliðstæðan eftir íslenzkan höfund leit loks dagsins ljós – nefnilega nýútkomin Saga tónlistarinnar eftir Árna Heimi Ingólfsson.

Er nema furða ef spurt er hverju sætir? Hjá þjóð sem nýtur þegar verðskuldaðrar virðingar af átta alda einstæðri bókmenntaarfleifð? Eða hvers á tónlistin að gjalda umfram aðrar listgreinar?

Svarið er vísast einkum fólgið í fámenni, einangrun og efnahagslegri fátækt fyrri alda, sem raunar gerði bókmenntaarf okkar að hlutfallslega meira kraftaverki en víðast hvar á byggðu bóli. En einnig í því hversu seint listmúsík barst til landsins. Fyrstu tónlistarskólar komust hér fyrst á legg allt að 150 árum síðar en erlendis, og um íslenzka músíksköpun má segja að hún hafi nánast stokkið milliliðalaust úr þýzkmótaðri rómantískri ljóðasöngshefð yfir í 20. aldar módernisma árin kringum 1960.

M.ö.o. varð aldrei til nein frumsamin íslenzk tónlist í anda endurreisnar, klassíkur, barokks, hljómsveitarrómantíkur né (að heitið geti) nýklassíkur. Hvað þá, illu heilli, nein alþýðuhefð um áhugaspilamennsku á við þá sem blómgaðist víða í Miðevrópu á 19. og langt fram á 20. öld.

Í ljósi þeirrar firringar frá athygli almennings sem listmúsík hefur í vaxandi mæli þurft að sæta á síðari áratugum í kjölfar síaukinnar markaðs- og neyzluhyggju er því – vægast sagt – ekki seinna vænna en að aðgengileg frumsamin tónlistarsaga Vesturlanda líti dagsins ljós.

Það eru ekki nema sjálfsögð undirstöðuréttindi hverrar upplýstrar þjóðar að komast í tæri við hið fremsta sem vestræn menning hefur upp á að bjóða. Á því byggist hið rómaða ,frjálsa val‘ sem jafnframt er forsenda markviss lýðræðis – s.s. að vita hvað er á boðstólum og að geta miðað þarfir sínar við það bezta sem völ er á, þrátt fyrir viðleitni pópúlískra markaðsafla til hins gagnstæða – að maður segi ekki til frumstæðrar forheimskunar.

Meðan skyldunámskerfið og fjölmiðlar standa sig ekki betur í þeim efnum en raun síðara ára ber vitni, verður því seint oflofað framtak á við hið nýja ritverk Árna Heimis er beinir á tæru og auðskildu máli forvitni almennings að perlum vestrænnar tónsköpunar.

Eitt er að geta haft uppi á frábærri tónlist á netmiðlum, enda framboðið sem betur fer þegar gífurlegt. En bakgrunninn – samhengið – verður að sækja annars staðar.

Eins og t.d. hér! Þó rakin sé 1200 ára ritunarsaga vesturlenzkrar tónlistar í tímaröð allt frá fyrstu verkum munka á dögum Karlamagnúsar, er ekki þar með sagt að 615 síðna sófaborðshlunkinn þurfi endilega að lesa spjalda á milli. Þvert á móti er bókin hin skemmtilegasta ígripslesning nánast hvar sem niður er komið, og ætti engum að verða skotaskuld úr því að leita uppi viðkomandi tónverk í hljómandi mynd ýmist úr heimadiskóteki eða á netmiðlum undir bak- eða forgrunnshlustun meðan lesið er og upplifa þannig arnsúg fortíðar í skyntækri þrívídd.

Ekki ber heldur að lasta staka aukakrydd nýrrar og/eða persónulegrar viðmiðunar inn á milli, eins og t.d. fróðleikskornið um brezka endurreisnartónskáldið Dunstable er hafi – síðast enskra tónskálda – haft afgerandi alþjóðleg áhrif fram að Bítlunum, 540 árum eftir sinn dag!

Þegar kemur að aðfinnsluverðari hliðum þessa tímamótaverks vandast óneitanlega málið. Í fyrsta lagi: Við hvaða rit á að miða? Allar hliðstæður eru jú erlendar og, eins og margir hafa bent á – þ. á m. höfundur sjálfur – hafa flestar tilhneigingu til að yppa hver sinni tónleifð á kostnað annarra þjóða. Hverjum þykir jafnan sinn fugl fegurstur.

Þökk sé kornungri arfleifð íslenzkrar listmúsíkur gefst að vísu harla lítið tilefni til neins slíks hér, enda koma tónverk norðurhjarans aðeins við sögu bókar þá sjaldan straumar og stefnur utan úr heimi gefa tilefni til að geta áhrifa þeirra á hérlenda tónsköpun. Er fátt við því að segja, einkum úr því við bíðum enn útgáfu frambærilegrar íslenzkrar tónlistarsögu.

Hins má raunar sakna að bókin fjalli ekki meir um norræna tónlist en gert er. Viðfangsvalið virðist, og kannski skiljanlega, ekki sízt mótað af hefðbundnu engilsaxnesku viðhorfi, enda höfundur menntaður vestan hafs, og lýsir sér m.a. í heldur smátækri einblíningu á Grieg, Sibelius og Nielsen (síðustu í plásshlutföllunum 5/1 – jafnvel þótt Nielsen hafi seinni áratugi sótt stöðugt á í alþjóðlegu mati). En allt er slíkt auðvitað háð heildarsjónarmiðum og hætt við að verkið hefði stækkað ótæpilega að öðrum kosti.

Smæð orðasafnsins Heiti og hugtök í bókarenda (5 síður) kemur á óvart, þótt sé að vísu litlu minna en í 850 síðna staðalkennsluriti Donalds J. Grouts fyrir grunnstig heimstónsögu í bandarískum háskólum, A History of Western Music . Hefði samt oftar mátt geta alþjóðlegra heita við hlið þeirra íslenzku, er enn eru mörg laus í reipum. Einnig saknar maður tímastiku á við 25 síðna Chronology Grouts, er veitir lesendum ómissandi tónsögulegt yfirlit í réttri tímaröð.

Að lokum það sem allra fyrst sló í augun: Stærðin! Enn sem oftar birtist íslenzkum lesendum dæmigert uppflettirit í risavöxnu fólíusniði sem hæglega hefði mátt prenta í mun handhægara formati. Hvers vegna? Af því að hér séu bækur umfram allt hugsaðar til gjafa og því einkum metnar eftir sýnilegu umfangi? Spyr sá er ekki veit. En þó þyngdin sé (í grömmum talin) furðulítil miðuð við rúmmál, þá fyndist manni löngu kominn tími til að útgefendur endurmeti afurðir sínar fyrir líklegustu notkunarþarfir. Svo ekki sé minnzt á netútgáfu og hljóðbækur.

Hitt stendur þó óhikað eftir. Tónlistarsaga Árna Heimis fyllir skarð sem íslenzk bókaútgáfa þarf loks ekki lengur að skammast sín fyrir.